Pdf versie - Rhegie

Drukwindharmonium van Mustel
van Dick Sanderman
om maar enkele elementen te noemen, zijn
van wezenlijk belang voor de kwaliteit van
het schilderij. In de muziek is dat niet
anders. We weten allemaal, dat een fagot
aanzienlijk lager klinkt dan een piccolo.
Muziekinstrumenten hebben hun eigen
toonomvang of ambitus. Uit de omvang van
het instrument blijkt vaak al wanneer een te
verwachten klank laag of hoog zal zijn. Een
tuba klinkt lager dan een cornet, een cello
lager dan een viool. Op een orgel
produceren de grootste pijpen ook de laagste
tonen. De lengte van de grootste pijp van
een pijpenreeks, een register, wordt
uitgedrukt in voet en in de dispositie. De
grondtoonhoogte is de 8 voet (8’). Een 16’register
klinkt een octaaf lager, een 4’register
een octaaf hoger. De
voetaanduidingen staan bij veel harmoniums
op de naamplaatjes. In zekere zin is dit
natuurlijk overbodig, maar voor veel
harmoniumspelers is dit wel een handig
hulpmiddel om te weten op wat voor hoogte
dit register klinkt. Ook andere musici
kunnen er hun voordeel mee doen. Om
diezelfde praktische overweging zal ik de
voetmaatterm regelmatig blijven gebruiken.
Een tipje voor niet-organisten: lage
voetmaten worden vaak voor somber en
53
gedragen spel gebruikt, hoge voor speelse
muziek. Het volle werk voor een
majestueuze klank.
a: registreren met doorlopende spelen
Omdat de 8’ de standaard toonhoogte is,
worden veruit de meeste registraties
opgebouwd vanuit de 8’. Een basisklank is
dan ook een registratie met een enkele 8’ in
de bas en een 8’ in de discant. Andere 8’registers
zijn er om een andere klankkleur te
maken of een nieuwe samen te stellen door
combinatie. Zolang er in de bas en in de
discant eenzelfde register getrokken wordt,
is er sprake van een doorlopende registratie.
De 4’ maakt een heldere klankkroon. Als
enkele registratie wordt een 4’/4’
(bas/discant) zelden toegepast, hoewel het
niet onmogelijk is. Wel wordt een 4’/4’registratie
gebruikt wanneer een octaaf lager
gespeeld wordt, omdat dan weer de
standaard toonhoogte bereikt wordt. De
klavieromvang moet dan wel uitkomen met
deze octaaftransponering. Hetzelfde geldt
voor de 16’, maar dan in omgekeerde zin:
een octaaf lager dan de 8’. Maar pas op!
Waar de 4’ in combinatie met de 8’ een
heldere registratie oplevert, waar toch de 8’
als grondtoon blijft klinken, daar zorgt de
16’ er voor, dat het hele klankbeeld een
octaaf lager klinkt! Registreren met een
doorlopend 16’-spel maakt de klank niet
alleen donkerder, maar je hoort dus een
klank, die een octaaf lager klinkt dan de
partituur aangeeft! Voor het Grand Jeu geldt
hetzelfde. Hier klinkt het klassieke vierspel
met 16-8-8-4 een octaaf lager dan de
partituur aangeeft. Organisten kennen
hetzelfde fenomeen in romantische
orgelmuziek, waarin het volle werk op 16’basis
voorgezet wordt. Componisten maken
van deze werking van het instrument bewust
gebruik. Sla de partituur er maar op na als
een daverend slotakkoord voorgeschreven
wordt, waarin niet zelden een achtstemmig
akkoord volledig in de discant genoteerd
staat. Een ander voorbeeld zien we in de
Heures Mystiques van Léon Boëllmann , waar
regelmatig bijvoorbeeld in de Sorties, de
muziek de structuur heeft van een