3 januari 1928. Drie Surinaamse verstekelingen komen aan in ...

114
Voor de zwarte mens ligt de relatie met de aap en de constructie van een zelfbeeld
complexer. In de iconografie worden aan de aap immers vaak dezelfde
eigenschappen toegekend als aan de zwarte ander, zoals primitiviteit, wildheid,
dierlijkheid, seksualiteit, vrouwelijkheid, geilheid (Janson 1952). In het
wetenschappelijk denken over evolutie in de negentiende eeuw over
‘rassenverschillen’ werden zwarte mensen beschouwd als ‘lagere’ primitievelingen
die ‘dichter’ bij de aap stond dan de blanke mens (Jahoda 1999). Deze gelijkenis
tussen zwarte mensen en apen heeft zich, al dan niet bewust, hardnekkig in de
beeldvorming genesteld, getuige bijvoorbeeld een recensie van Pieter van Os in de
Groene Amsterdammer over het tijdschrift Boek-delen. Daarin zette hij Hafid
Bouazza, die niet voortdurend op zijn herkomst wil worden aangesproken, enigszins
spottend af tegen Kader Abdolah, die volgens hem maar al te graag zijn Perzische
achtergrond blijft benadrukken: ‘Dat is nu eens een kunstenaar die zich als een
heuse orang-oetan op de allochtone borst slaat’, aldus Van Os. 4
Ook migrantenschrijvers zelf refereren aan deze traditie. De
Nederlands-Marokkaanse schrijver Said El Haji gaf in het dagblad Trouw te kennen
zich tijdens de boekenweek te voelen als ‘het aapje van zijn uitgever’, en ook
Abdelkader Benali geselde in een interview met NRC Handelsblad het
boekenweekthema: ‘Wij interculturele schrijvers blijven zo een soort aapjes.’ In het
verhaal ‘De verloren zoon’, opgenomen in De voeten van Abdullah (1996), schrijft
Hafid Bouazza over een Nederlandse vrouw die zich tot ergernis van haar zoon tot
de islam heeft bekeerd en ‘Arabischer’ probeert te zijn dan de Arabieren. Ze verandert
zelfs haar naam in ‘Maimuna’ (‘aap’), wat haar zoon een ‘stap terug in de evolutie’
vindt. 5 En onlangs nog konden we in NRC Handelsblad in de rubriek ‘Ik@NRC.nl’,
waarin lezers verslag doen van hun alledaagse ervaringen, lezen hoe een androgyne
Surinaamse vrouw zonder make-up door een klein jongetje voor een ‘aap’ wordt
gehouden en door zijn opgelaten moeder wordt gecorrigeerd: ‘Dat is geen aap, dat
is een meneer’ (Drenthe 2003). Dat is dubbel pijnlijk: ze is niet alleen een vrouw die
voor een meneer wordt aangezien, maar ook een zwarte die voor een aap wordt
gehouden. Maar het is ook komisch, omdat het de Surinaamse zelf is die op
luchthartige toon de anekdote vertelt ter vermaak voor de achterpagina. Het maakt
verschil of de zwarte mens als etnische ander als aap wordt gezien vanuit het witte
perspectief (dat beeld is immers racistisch besmet) of dat hij of zij zichzelf die figuratie
toe-eigent. Dat Helman de aap uitkiest is dan ook intrigerend. Uit biografische
gegevens kunnen we opmaken dat Helman zeer gefascineerd was door apen, omdat
hij vond dat hij als Surinamer zelf op een aap leek. Wegens zijn gebogen postuur,
zijn grote oren en zijn ‘aapachtig’ gezicht werd hij vroeger op school vaak voor aap
uitgescholden, iets wat hem bij vlagen vreselijk dwars zat. 6 Als klein kind werd hij
bovendien door zijn slechtziende grootmoeder ‘besnuffeld’ alsof hij een dier was
(Van Verre 1980, 11). De aap is, met andere woorden, een geschikte figuur aan de
hand waarvan Helman zijn worsteling met de complexe (stereotype) beelden van
hemzelf als de etnische ander onderzoekt.
Cultuur en migratie in Nederland. Kunsten in beweging 1900-1980