3 januari 1928. Drie Surinaamse verstekelingen komen aan in ...

126
Even overweegt Traore zijn pratende aap uit te buiten voor geld door deze ten toon
te stellen, maar zijn woede zakt prompt weg op het hoogtepunt van zijn delirium.
Dan ziet hij plotseling alles helder, namelijk dat hij wordt achtervolgd door ‘oude
geesten’: ‘Even was het gevoel van onmacht weg. Even stond de tijd stil en leek hij
op een jongleur die zelfs ballen opgooide en ze feilloos in de lucht hield’ (94). Horen
we daar niet een echo van Helman, die hetzelfde woord ‘jongleur’ in de mond neemt
als de ik-verteller op zijn fagot speelt als zijn aap sterft? ‘Onbarmhartig plofte ik de
tonen uit de diepste bas, en dan weer hooger, als een jongleur blies ik de tonen lijk
kleurige ballen daaruit op: groene en blauwe’ (60-61).
In de slotscène lezen we hoe Traore beseft dat hij zelf de aap is:
‘Klotebeest.’
‘Dat ben je zelf.’
Ja, ook hij was een aap, met een duim die functioneel was gemaakt door
jarenlang oefenen in de rimboe, maar een aap was hij. Hij wilde het hok
in kruipen, naast de aap gaan liggen, zijn roes uitslapen. Het ging te snel,
alles ging altijd te snel richting de dood, als de hoge C die voor het laatste
wordt bewaard. [...]
Hij deed een poging, opende het stalen deurtje en deed een vertwijfelde
poging om binnen te komen. De aap met zijn glazen knikkerogen keek
er verbaasd naar. (96)
Daar is de aap die hem wijst op zijn beestachtigheid, zoals de moeder van de
ik-verteller dat bij Helman deed, de daaropvolgende vereenzelving van de
hoofdpersoon met zijn aap (‘een aap was hij’), de opponeerbare duim, waar Helman
ook melding van maakte, en de aankondiging van de muzikale dood van zijn aap.
Maar anders dan bij Helman eindigt Benali's verhaal niet met de dood van de aap.
Sterker nog, hier wordt de dood als slot afgewezen: ‘Alles ging altijd te snel richting
de dood.’ In plaats van zijn aap te vermoorden, stapt Traore vertwijfeld de kooi in,
alsof hij toenadering met zijn aap zoekt, en alsof hij op zoek is naar een ingang tot
een ander einde van het verhaal, om zo het tragische einde van Mijn aap schreit te
herschrijven. Anders dan Mijn aap schreit, eindigt dit verhaal niet met een definitieve
keuze, maar in vertwijfeling en letterlijk en figuurlijk met een ‘open’ deur. Het eindigt
met een verbaasde aap, een verbaasde schrijver-aap, en met hen, een verbaasde
lezer.
Stine Jensen
Eindnoten:
1 De paginanummers in dit stuk verwijzen naar de eerste druk.
2 Eerder heb ik in een interpretatie van Mijn aap schreit laten zien hoe de gelijkenis tussen hem
en zijn aap twijfels bij de ik-verteller oproept over de goddelijke oorsprong van de mens. Religie
en darwinisme geven ook conflicterende antwoorden op de vraag hoe de verteller zou moeten
leven, of hij zich door zijn driften (onderbewuste) moet laten leiden of door zijn verstand. Zie
Jensen (2000).
3 Haraway (1989). In haar studie Primate Visions (1989) noemt Haraway de primatologie ‘simian
orientalism’. Ze verwijst daarmee naar de term oriëntalisme die in 1978 door Edward Said werd
geïntroduceerd en waarmee hij doelde op de functie die de Oriënt lange tijd heeft gehad voor
Cultuur en migratie in Nederland. Kunsten in beweging 1900-1980