3 januari 1928. Drie Surinaamse verstekelingen komen aan in ...

171
geëngageerd standpunt (De Jong 1993). Daardoor hebben ze onder meer een
bijdrage geleverd aan de oprichting van het bekende Comité van Waakzaamheid
van antinationaal-socialistische intellectuelen (1936). Bovendien publiceerden de
Duitse immigranten - al maakten de Nederlandse wetten dat dus niet eenvoudig -
naast literatuur ook recensies, essays en artikelen. Ze gaven boeken uit,
organiseerden lezingen en literaire bijeenkomsten, spraken op forums, enzovoort.
Door hun diversiteit qua kennis, talent en politieke instelling hebben zij een
belangrijke functie in het Nederlandse literaire leven gehad en daar een stempel op
gedrukt.
Uit het bovenstaande blijkt dat de vraag of de Duitse immigranten en hun boeken
bij de Nederlandse cultuur horen, niet zomaar met ‘nee’ of ‘ja’ te beantwoorden is.
Beide zienswijzen zijn verdedigbaar. Het is daarom wellicht beter te vragen welke
van de twee het vruchtbaarst is. Dat lijkt mij de zienswijze te zijn dat de exilliteratuur
wel deel uitmaakt van de Nederlandse cultuur, zonder te ontkennen dat zij in
verschillende opzichten een bijzondere subcultuur is. Ik sluit me aan bij de opvatting
dat een cultuur een dynamische veelheid van culturen is: een divers en veellagig
gebeuren binnen de staatsgrenzen. Dit standpunt geeft het beste inzicht in de
complexiteit van de Nederlandse cultuur, en doet beseffen dat de invloed van
immigranten vaak weggepoetst wordt.
Irmgard Keun heeft, voorzover mij bekend, geen recensies of essays geschreven.
Ook deed ze vermoedelijk weinig mee aan literaire activiteiten; de enige activiteit
die ze in haar brieven noemt is dat ze in oktober 1938 op de Nederlandse radio te
horen zal zijn (Kreis/Strauss 1990, 254). Wel heeft ze, terwijl ze in literaire cafés als
Reynders zat te schrijven, zeker veel met Nederlandse literatoren gesproken. Ze
vermeldt bijvoorbeeld dat ze redacteurs van het Algemeen Handelsblad ontmoet
(Kreis/Strauss 1990, 252), en ze kende ook andere Nederlandse intellectuelen,
zoals de kunsthistoricus Frans Hannema (Bronsen 1974). Maar Keun heeft
voornamelijk invloed uitgeoefend door de inhoud van haar romans, en door haar
aanwezigheid, want die was vanwege haar politieke en literaire ideeën een provocatie
op zichzelf.
De oorlog komt
Als het om werk en overleven ging waren er interessante verschillen tussen
mannelijke en vrouwelijke immigranten. Ursula Langkau-Alex (1995) heeft erop
gewezen dat het Biographische Handbuch der deutschsprachigen Emigration nach
1933 ongelijk heeft met de bewering dat er in totaal slechts 34 Duitstalige vrouwen
naar Nederland geëmigreerd zouden zijn. Ook dit is een gevolg van toenmalige
genderopvattingen: vrouwen die samen met een mannelijke immigrant de grens
overkwamen, werden niet als zelfstandige persoon geregistreerd; men zag ze als
‘aanhang’ van hun echtgenoot, vader, broer of zoon. Uit het onderzoek van
Langkau-Alex is echter gebleken dat minstens de helft van de immigranten vrouwelijk
geweest moet zijn.
Cultuur en migratie in Nederland. Kunsten in beweging 1900-1980