3 januari 1928. Drie Surinaamse verstekelingen komen aan in ...

125
Zowel in Mijn aap schreit, waarin het gerimpelde gezicht van de aap wordt vergeleken
met een ‘stokoude neger’, als in Mijn aap lacht, treffen we inderdaad vergelijkingen
aan tussen zwarte mensen en apen. Mijn indruk is echter dat Helman zich terdege
bewust moet zijn geweest van de vergelijking die hij in zijn werk veelvuldig maakte
tussen apen en zwarten. Hij zet het stereotype soms bewust in om de vinger op de
zere plek te leggen, soms op meer, soms op minder geslaagde wijze (hetgeen tot
de ambivalentie leidt die Van Alphen constateert). Zo is het citaat dat Van Alphen
aanhaalt ter ondersteuning van zijn kritische lezing van het werk van Helman ‘aap,
in het diepst van hun gedachten’ mijns inziens bedoeld als een herschrijving van
de eerste regel van Willem Kloos' sonnet ‘Ik ben een God in 't diepst van mijn
gedachten’. Op het eerste gezicht doet die variant komisch en wat burlesk aan,
maar wie de betekenis ervan tot zich laat doordringen, ziet ook dat hij herinnert aan
de pijnlijke traditie waarbij de zwarte ander voorgesteld wordt als dichter bij de aap
dan de blanke mens.
‘Aap in het diepst van mijn gedachten’ was voor Helman meer dan een literaire
grap: het was een geleefde werkelijkheid, waarin een levenslange worsteling van
Helman met zijn positiebepaling als migrant tot uitdrukking komt. Michiel van Kempen
heeft al eens opgemerkt dat in bijna alle ‘In memoriams’ die verschenen bij het
overlijden van Helman in 1996 werd opgemerkt dat hij eigenlijk het beste als een
‘kosmopoliet’ en een ‘wereldburger’ kon worden getypeerd: mogelijkerwijs was dat
de manier waarop Helman het dilemma van het moeten kiezen oploste: een
kosmopoliet is immers iemand die overal thuishoort, maar niet op een plek kan
worden vastgepind, net als de aap die hem zo fascineerde.
Onder invloed van Helmans aap
Helemáál vergeten is Mijn aap schreit gelukkig niet. Reminiscenties aan Helmans
aap duiken zo af en toe nog op in de hedendaagse Nederlandse literatuur. Een
prachtig voorbeeld daarvan is het verhaal ‘Voor Alex Burrough’ (2002) van de
Marokkaans-Nederlandse schrijver Abdelkader Benali, dat we kunnen lezen als een
klein eerbetoon aan Helmans schreiende aap. Dat verhaal, dat hij ter gelegenheid
schreef van een speciaal themanummer van Armada dat gewijd was aan apen in
de literatuur, gaat over de oude ongelukkige dronkaard Jones Traore. Hij is een
‘gezant van een Afrikaans land’ die de hele wereld heeft gezien, maar ‘nooit voor
zichzelf had kunnen uitmaken waar hij wilde wonen’. Hij heeft een aapje in huis
genomen, tegen wie hij aan praat, maar die hem louter aanstaart met zijn ‘bolle
primitieve ogen’. Traore krijgt geen aandacht van vrouwen omdat hij impotent is.
Om zijn pijn te vergeten bedrinkt hij zich iedere dag. Zijn agressie reageert hij af op
zijn aap. ‘Je bent een vreemd beest!’ Tot zijn grote schrik antwoordt zijn aap hem
op een dag: ‘Kijk naar jezelf, roetmop!’
Cultuur en migratie in Nederland. Kunsten in beweging 1900-1980