3 januari 1928. Drie Surinaamse verstekelingen komen aan in ...

167
ronden. Dat is niet verbazingwekkend. In ‘Bilder aus der Emigration’ - over haar
twee jaar in Oostende - heeft zij uitgelegd dat een groot probleem voor de
exilschrijvers was dat ze eigenlijk geen thema meer hadden (154-156). Ze kenden
Duitsland niet meer uit eigen ervaring, en konden daar dus al snel niet meer over
schrijven. Maar over hun nieuwe land konden ze ook moeilijk schrijven, omdat een
goed auteur vanzelfsprekend kritisch is, en daarmee hadden ze hun eigen verblijf
en dat van andere emigranten in gevaar gebracht. Het emigrantenbestaan was
eveneens een problematisch thema, want dan moest men illegale handelingen en
trucs onthullen terwijl die voor gebruik in de toekomst geheim moesten blijven, en
bovendien de toch al twijfelachtige roep van emigranten geschaad zouden hebben.
Er bleven dus, zegt Keun, alleen onderwerpen over die niets met de eigen
werkelijkheid te maken hadden, wat weinig inspirerend was.
Een heel ander probleem was de drukkende materiële situatie. Wie uit Duitsland
wegvluchtte, mocht praktisch geen geld en bagage meenemen. Men verloor dus
alles, en wie al het geluk had om niet te worden teruggestuurd door de Nederlandse
overheid, kon meestal geen baan vinden vanwege werkverboden en dergelijke. Ook
Keun had sinds haar vertrek uit Duitsland voortdurend zorgen vanwege geld en
verblijfsvergunningen. Haar verhuizing van Oostende naar Amsterdam in 1938,
waardoor ze dichter bij haar uitgeverij was, loste weinig op. Querido Verlag had
schriftelijk verklaard dat ze een regelmatig inkomen kreeg, want anders werd een
immigrant zonder pardon weer over de grens gezet (Kreis/Strauss 1990, 292). In
werkelijkheid kreeg Keun maar weinig geld voor haar romans, want de uitgeverij
maakte geen winst, integendeel. Wel sprong men op informele wijze bij. Fritz
Landshoff - die met zijn verblijfsvergunning ook de nodige problemen had en zichzelf
in een brief eens ‘een arme treurige jood’ (1991, 281) noemde -, vertelt dat Keun
graag overdag in een café zat te schrijven:
Vaak belde ze me op vanuit Café Americain of Trianon of Keizer en
wilde 's middags afgehaald en ‘losgekocht’ worden. Omdat ik niet altijd
zomaar weg kon, moest ze soms uren wachten. We hadden een zeer
vriendschappelijke verhouding, die volstrekt niet bedorven werd door
zulke voorvallen. (Landshoff 1991, 105)
Verder moest Keun teren op de onregelmatige bedragen die ze van haar naar
Amerika geëmigreerde verloofde Arnold Strauss en van haar en zijn ouders kreeg.
Een derde gemeenschappelijk probleem was dat de schrijvers geblokkeerd raakten
door de sfeer van nervositeit en dreiging. Zo schrijft Keun op 29 augustus 1939 aan
Arnold Strauss: ‘Het is gewoon om gek van te worden. [...] De mensen met wie ik
praat verkeren of in apathische verstarring, of ze lijken wel elektrisch geladen van
opwinding.’ In haar volgende brief zegt ze het gevoel te hebben dat alles troosteloos
en hopeloos is. ‘Als de Duitsers komen, kan ik niets anders doen dan me zo snel
mogelijk ombrengen, voordat die beesten mij ombrengen.’ Verder meldde Keun
hem verschillende keren dat ze door de politie en nazi-Duitsers werd lastiggevallen,
Cultuur en migratie in Nederland. Kunsten in beweging 1900-1980