Maritiem Zaandam - Zaans Industrieel Erfgoed

Oostelijk deel van de Dam in Zaandam in 1684 (bron 35). De dam had aanvankelijk twee overwelfde schutsluizen.
Na de drooglegging van de Beemster (1612) werden deze aangevuld met een uitwateringssluis. Voor de grotere
schepen kwam er in 1609 een overtoom, die tot 1718 heeft gefunctioneerd. (bron 30)
34 Hogendam, sluizen en overtoom 1/3
Hart van de stad is de Dam, de plek waar de Zaan tussen 1288 en 1316 werd afgedamd. In
de Middeleeuwen vormde de bouw van dammen en ringdijken de belangrijkste
waterstaatkundige werken die in hoge mate Holland, zoals wij het nu kennen, hebben
gevormd. Dammen speelden een belangrijke rol in het ontstaan van een aantal Hollandse
steden. Dammen zorgden voor continuïteit in landverbindingen en werden daarom
kruispunten van verschillende verkeersstromen. Dit leidde tot het aantrekken van
economische activiteiten en zo tot dorps- en stadsvorming. (bron 32)
De waterkerende functie van dammen belemmerde de scheepvaart en daarom kregen ze sluizen, overtomen of
overlaadplaatsen. In de loop van de tijd kwamen er verschillende sluizen in de dam. In 1547 openden de
heemraden van het Heemraadschap van de Hondsbossche een nieuwe stenen sluis in de dam (de Grote Sluis of
Hondsbosche Sluis bij Dam 1) om het vervoer van bouwmaterialen naar de zeewering bij Petten mogelijk te
maken. De Hogendam was de toegang tot de voornaamste waterroute door het Noorderkwartier. In 1608 werd
daarom door dertien scheepsbouwers een rederij opgericht met als doel het aanleggen en exploiteren van een
overtoom. (bron 32)
Een gravure van de overtoom in 1717 (gemaakt in 1794). Op de voorgrond een kiellichter, die werd gebruikt voor
schepen langer dan 100 voet. Leuk is dat de graveur niet teveel afwist van het bouwen van schepen. De zeeg van
het schip (dat is de kromming over de lengte) klopt niet. Een schip met een zeeg zoals op deze gravure zou niet
kunnen varen en zou op de overtoom zeker breken! (bron 36).
In Holland waren er veel overtomen om niveauverschil te overwinnen tussen vaarwegen in het binnenland. Maar
ook was een overtoom soms bedoeld als een economische barrière. De Zaandamse overtoom werd aangelegd in
1609 vanwege de vele scheepswerven langs de Zaan. Deze installatie, waarbij soms bijna honderd arbeiders met
behulp van kaapstanders een zeeschip overtrokken, heeft 110 jaar gefunctioneerd. (bron 32)
72