Maritiem Zaandam - Zaans Industrieel Erfgoed

KRUKAS
ZONDER KRUKAS GEEN HOUTZAAGMOLEN
Krukas van houtzaagmolen (bron 24)
Paltrokmolen De Held Jozua (uit 1718) in Zaandam (bron 31d)
Tekening van krukas waaraan twee zaagramen zijn bevestigd (bron 37)
Wuifelaars die het zaagraam op en neer bewegen (bron 23)
Krukas (bron 24)
De krukas is uitgevonden door Al-Jazari, een Arabische uitvinder in 13de eeuws Irak
(Mesopotamia). In Nederland is het principe van een krukas omstreeks 1594 door Cornelis
Corneliszoon van Uitgeest voor het eerst toegepast in een houtzaagmolen, waarvan de
tekeningen bewaard zijn gebleven. Door de krukas toe te passen in een windmolen verliep het
zagen 30 keer sneller dan het handzagen.
Cornelis Corneliszoon van Uitgeest (bron 25)
Cornelis Corneliszoon van Uitgeest (geboren ca. 1550 in Uitgeest - gestorven ca. 1607) was
de uitvinder van de houtzaagmolen. Door middel van het toepassen van een krukas in een
windmolen werd de draaiende beweging van de wieken omgezet in een op- en neergaande
beweging. Hiermee werden de zaagbladen aangedreven en konden op grote schaal en met
grote precisie machinaal planken gezaagd worden. Corneliszoon werd op 15 december 1593
een octrooi voor de houtzaagmolen verleend, voor de krukas gebeurde dit op 6 december
1597.
In 1594 bouwde Corneliszoon, samen met zijn schoonvader, zijn eerste houtzaagmolen: "Het Juffertje". Dit was
een kleine molen die op een vlot dreef. In 1595 werd de molen verkocht en naar Alkmaar verplaatst. De resten van
deze molen werden toevallig ontdekt in 2004, tijdens opgravingen bij het Noordhollandsch Kanaal.
De uitvinding van Corneliszoon werd later verbeterd tot een geïntegreerde constructie, de zogenaamde paltrok
houtzaagmolen. Dit type houtzaagmolen is van groot belang geweest voor het bouwen van de schepen van zowel
de VOC als de WIC. De uitvinding heeft in belangrijke mate bijgedragen aan de economische opbloei van de
Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden in de 17e eeuw.
9