Voederbomen: een verrijking voor het rantsoen? - Praktijknetwerk ...

delen meer secundaire stoffen aan te maken. Dit komt onder andere voor bij populieren, berken
en wilgen. Deze reactie ontstaat soms ook als een naburige boom van dezelfde boomsoort wordt
getroffen door predatie of pathogenen (Genderen et al., 1997). Het effect van secundaire
verbindingen in houtachtige planten op herkauwers is verschillend per diersoort (Malechek &
Nastis, 1981). Zo zijn geiten goed in staat om een eikensoort (Quercus gambelii) te gebruiken als
voedsel, terwijl deze soort voor andere landbouwdieren als giftig worden beschouwd (Bartel et
al., 1975). Vooral jonge dieren behoren tot de risicogroep, wanneer het rantsoen voor meer dan
70 – 83% uit beuk bestaat zijn de overlevingskansen bij jongen schapen en koeien zeer klein.
Vooral groene eikels zijn een belangrijke oorzaak van vergiftiging (Dorsser et al., 2009). De
verschillende secundaire stoffen, hun werking en voorkomen wordt hier behandeld. Tannine is
de belangrijkste secundaire plantenstof die het meest voorkomt onder boomsoorten. Omdat deze
stof niet alleen giftig kan zijn maar ook grote invloed heeft op de vertering van houtachtige
planten wordt tannine apart behandeld in hoofdstuk 4. Terpenen zijn veelal toxisch of
beïnvloeden de smakelijkheid negatief. Monoterpenen zijn soms toxisch en komen voor in
populieren. Di-terpenen komen veel voor in de hars en hebben toxische werking. Triterpenen
zijn onder te verdelen in steroïde, cardenoliden en saponinen waarbij steroïden gericht zijn tegen
insecten en cardenoliden zeer giftig zijn voor herkauwers. Cardenoliden verstoren de werking van
het hart en komt voor in de meidoorn. Saponinen zijn soms toxisch en komen voor in ruwe berk,
tamme kastanje en paardenkastanje. Saponinen irriteren de slijmvliezen van ogen wat
oogontsteking als gevolg kan hebben. Saponinen irriteren ook de slijmvliezen van het maagdarmkanaal,
wat voor een laxerende werking zorgt. Tot slot raakt het slijmvlies van de
luchtwegen door Saponinen geïrriteerd. Polyterpenen zorgen met hun grote molecuulstructuur
voor een mechanische afweer. Sommige isoflavonoïden zijn toxisch voor herkauwers.
Isoflavonoïden zijn bedoelt als afweermechanisme tegen schimmels en bacteriën en komen alleen
locaal in een boom voor als het wordt aangevallen door schimmels en bacteriën. Cumarinen zijn
ook bedoelt als afweermechanisme tegen bacteriën en schimmels, maar zijn even goed ook
toxisch voor herkauwers, waarbij de stof vaak irriterend werkt op de huid en slijmvliezen. De stof
komt voor in de Gewone es. Salicinen komen voor in wilgen en zwarte populieren hebben een
toxische werking en geeft een bittere smaak. Van Salicine worden aspirine gemaakt en heeft een
pijnstillende en ontstekingsremmende werking. Alkaloïden is een secundaire plantstof die stikstof
in zijn structuur heeft. Onder alkaloïden valt morfine. Alkaloïden zijn toxisch voor herkauwers en
veroorzaken vaak vergiftigingen bij vee. Cyanogene glycosiden en glucosinolaten zijn ook
secundaire plantstoffen die in hun structuur stikstof hebben. Wanneer plantdelen met cyanogene
glycosiden en glucosinolaten beschadigd worden, komen waterstofcyanide vrij. Waterstofcyanide
is een snel werkend gif dat dodelijk kan zijn voor dieren (Taiz & Zieger, 1991), deze stof komt
voor in de sleedoorn. Waterstofcyanide is giftig doordat het de ATP-synthese (vastleggen van
energie) verstoord. Dosis van 2.0 – 4.0 mg per kg levend gewicht is dodelijk voor dieren. Dieren
die vergiftigd zijn dienen behandeld te worden met natriumnitraat. In tabel 3.2 zijn alle
boomsoorten met de secundaire plantstoffen nog een keer op een rijtje gezet (Asseldonk, 2012).
22