NEM 1, februari 2005 - Internationale Vereniging voor Neerlandistiek

J.M. van der Horst
Kroniek van de taalkunde
2003/2004
Veel mensen denken dat spreekwoorden een diepe wijsheid bevatten. Ik geloof
daar niets van. Ik moet het eerste spreekwoord nog tegenkomen dat ook maar
een klein beetje wijsheid bevat, diep of ondiep. Spreekwoorden zijn gewoon een
andere nogal oubollige manier om te zeggen wat je van iets vindt.
Neem nu eens een spreekwoord als: ‘Zoals de waard is, vertrouwt hij zijn
gasten’. Wat is daar diep aan? Men gebruikt zo’n spreekwoord om aan te geven
dat iemand zijn medemensen, zijn collega, zijn buurman, niet vertrouwt, en dat
dat komt doordat hij zelf ook vals speelt. Maar of het echt daardoor komt, is zeer
de vraag. Als mijn collega een oplichter is, en ik weet dat, heb ik reden om hem
te wantrouwen. Dat hoeft niet te komen doordat ik zelf ook een schurk ben.
Iemand kan nu zeggen: in die situatie gebruiken we dit spreekwoord dan ook
niet. Akkoord, maar ik concludeer dan dat het spreekwoord alleen maar
bruikbaar is in situaties waarin iemands achterdocht inderdaad voortvloeit uit
zijn eigen kwade inborst. Oftewel dat dit spreekwoord alleen maar bruikbaar is,
als het bruikbaar is. Dat is een open deur intrappen. Je kunt niet in het algemeen
zeggen dat wantrouwen komt door eigen slechtigheid. Soms wel en soms niet.
Het spreekwoord heeft daar niets aan toe te voegen. In situaties waarin het wèl
zo is, kan je het gebruiken, en anders niet. Wie het spreekwoord gebruikt, zegt
in feite niets anders dan: dit is zo’n situatie.
Soms is één vogel in de hand beter dan tien in de lucht. Maar menigmaal is
het andersom veel beter: beter tien in de lucht dan een in de hand. Niet alleen uit
oogpunt van milieu is dat beter, maar ook als het gaat om investeren. Ik geef toe
dat we dan het spreekwoord niet gebruiken, maar dat is precies wat ik zeg gen
wil: het spreekwoord is alleen maar waar in situaties dat het waar is. Het idee dat
spreekwoorden wijsheid zouden bevatten, is een merkwaardige vergis sing.
Spreekwoorden geven slechts commentaar, en dat op een afgezaagde manier.
Of het nu daardoor komt of door iets anders, spreekwoorden worden tegenwoordig
minder gebruikt dan vroeger. En als men ze gebruikt, dan vaak met iets
van een verontschuldiging. Iedereen kent die van de ezel: ‘Een ezel stoot zich in
’t gemeen geen tweemaal aan dezelfde steen’. We kennen die ezel zo goed, dat
het banaal is om het spreekwoord weer eens te debiteren. Het is een afgezaagde
overjarige ezel. Je komt hem dan ook zelden meer tegen in zijn natuurlijke staat.
Ondertussen kennen we hem wel, allemaal. We houden hem als het ware vlak
73