NEM 1, februari 2005 - Internationale Vereniging voor Neerlandistiek

Marc De Coster heeft in zijn Woordenboek van populaire uitdrukkingen, cliché’s,
kreten en slogans van 1998 al een serieus begin gemaakt met het inventariseren.
Een belangrijke volgende stap is nu gezet door Jaap Engelsman, met zijn
Bekende citaten uit het dagelijks taalgebruik. Engelsman bespreekt er minder dan
De Coster, maar hij gaat er veel dieper op in. Engelsmans belangstelling ligt
trouwens ook iets meer bij de citaten, maar de afgrenzing is niet zeer streng. De
neus van Cleopatra staat er niet in (teruggaand op Pascal, Pensées VIII, 29), maar
wel andere bekende als het krinklende winklende waterding (Gezelle) en overigens
ben ik van mening (Cato). Die mogen eenvoudig te traceren zijn, moeilijker zijn al
de omgevallen boekenkast (waarschijnlijk van Frank van der Goes), het nuttige met
het aangename verenigen (Horatius), Nee we noemen geen namen (Seth Gaaikema
en Wim Kan) en Meedoen is belangrijker dan winnen (Pierre de Coubertin), De
wereld wil bedrogen worden (minstens al sedert 1494), En dan is er koffie (Theo
Strengers en Peter Verhoef, 1968) of De wereld gaat aan vlijt ten onder (Max
Dendermonde). Om nog maar te zwijgen van notoir moeilijke gevallen als het
ijzeren gordijn en de beroemde uitspraak Als de wereld vergaat, ga ik naar
Nederland, want daar gebeurt alles vijftig jaar later (niet van Heine).
Dat de afgrenzing van wat Engelsman opneemt, uiterst ondoorzichtig is,
beschouw ik volstrekt niet als een bezwaar. Ik denk eigenlijk dat hij opnam
waarover hij iets interessants wist te melden, en wegliet wat hij vooralsnog niet
weet. Hooguit kan men wensen dat hij voortgaat, en ons over enige tijd een
tweede en een derde deel levert. Dat is absoluut nodig.
Een ander belangrijk handboek, vorig jaar verschenen, is het nieuwe Etymologisch
woordenboek van het Nederlands (EWN) van M. Philippa, F. Debrabandere en
A. Quak. Toegegeven, er is voorlopig alleen deel 1, A-E. Maar dat is genoeg om te
zien wat het geheel gaat worden. Het is een serieus en degelijk wetenschappelijk
werk. In verschillende opzichten beter dan alles wat we op dit gebied hadden. Al
was het maar omdat recente inzichten erin verwerkt zijn (daar zaten we al
decennia op te wachten), en omdat op vele plaatsen verwijzingen gegeven
worden naar vakliteratuur. Ik moet een gedetailleerde beoordeling van de
taalkundige merites overlaten aan recensies in de gespecialiseerde tijdschriften,
maar ik heb het volste vertrouwen in de uitkomst ervan.
Dit nieuwe etymologisch woordenboek weet een fraai evenwicht te bereiken
tussen informatie over de (soms verre) voorgeschiedenis van de woorden en hun
latere lotgevallen. Zowel de vanouds Nederlandse woorden als leenwoorden uit
alle eeuwen krijgen gepaste aandacht, zodat er veel meer woorden besproken
worden dan in bijna alle andere vergelijkbare werken. Naast arm, dat al een zeer
oud woord is, komen zo ook woorden als bikini (sedert 1952), callgirl (sedert
1968) en camper (sedert 1984) aan de orde. Allemaal op hun alfabetische plaats.
En dan heb ik de allergrootste verdienste van dit werk nog niet eens genoemd.
Namelijk dat dit het eerste en enige etymologische woordenboek in de hele
wereld is dat ik ken, waarin de zaken behoorlijk en begrijpelijk uitgelegd
worden. Soms weten de auteurs het niet, en dan staat dat er eerlijk bij: we weten
het niet. Maar heel vaak weten ze het wel, en dan wordt het uitgelegd op een
75