download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

De nieuwe waterstaatsgeschiedenis 139
helft uitkomt van wat de oudere onderzoeker van de Schermer J. Schilstra berekende, namelijk
650 gulden per morgen.
Een tweede punt van vergelijking is de rendabiliteit, ten eerste op de korte termijn. Vergelijking
van de investeringskosten met de pachtopbrengsten in de Lisserpoel leert dat in het
beste geval de initiële kosten er in twaalf tot vijftien jaar uit waren, 30 jaar in het slechtste geval.
In de Schermer bleven tot 1644 in ieder geval de pachtprijzen van de Schermer (10 g/m)
hangen op een derde van het gewenste niveau (30 g/m) dat nodig was om de onkosten te dekken.
Aardig resultaat is dat de door Van Zwet berekende benodigde minimumhoogte van de
pachtprijs van 30 g/m dezelfde is als Zeischka gevonden heeft als gemiddelde pachtprijs voor
de 17de eeuw. De bron hiervoor is de boekhouding van de belangrijkste institutionele grondbezitters
in de Lisserpoeldroogmakerij, de Leidse kerken. Aangezien het investeringsniveau
in beide droogmakerijen gelijk was, is dit een indicatie dat inderdaad de tegenvallende grondkwaliteit
in de Schermer (diep, ongelijk, kwel, zoals Van der Woude het al samenvatte) de belangrijkste
oorzaak was van de tegenvallende resultaten. In de Lisserpoel was de doorbraak
van de Haarlemmermeerdijk een grote tegenvaller. Beide droogmakerijen vielen dus een stuk
ongunstiger uit dan het stervoorbeeld van de Beemster, dat in zes jaar uit de kosten was. 19
Op de lange termijn bleek in het geval van de Lisserpoeldroogmakerij dat er slechts korte
perioden bestaan waarvoor Zeischka met grote waarschijnlijkheid kan stellen dat de opbrengsten
hoger waren dan de kosten, namelijk de perioden 1645-1655 en 1700-1720. Van
Zwet heeft zo’n berekening niet gemaakt. Vergelijken we dit met de totale investeringsmarkt,
dan valt op dat investering in de Verenigde Oostindische Compagnie veel gunstiger
was. Het gemiddeld dividend steeg van gemiddeld tien procent in de 17de naar 20 procent
in de 18de eeuw. Daarmee kom ik aan een constatering die anderen al voor mij gemaakt
hebben: met investeren in landwinning kan men niet alleen zuivere financiële winst op het
oog gehad hebben. Investeren in droogmakerijen had ook betekenis voor verhoging van het
eigen aanzien. De prestigieuze boerderijen en buitenhuizen die in de grote droogmakerijen
werden gebouwd vormen daarvan een blijvende getuigenis.
Lucratieve bedijkingen
Maar niet overal vielen de inkomsten uit landwinningsprojecten tegen. In de monding van
Maas en Rijn deed zich een bijzonder fenomeen voor: door zee en rivier aangedragen sediment
sloeg neer en er vormde zich ‘gratis land’ met vruchtbare kleibodem: opwassen en aanwassen.
Het verschil is vooral juridisch. Opwassen zijn zelfstandige eilanden, aanwassen zijn
aangroeisels van bestaande eilanden, maar die eilanden zijn vaak ooit als opwas begonnen.
Bovendien kwamen zowel in opwassen als aanwassen geulen voor en uiteindelijk was de
breedte van de geul bepalend voor de status van het nieuwe land. Opwas of aanwas: er waren
regelmatig conflicten over de status van het nieuwe land, want opwassen kwamen van oudsher
aan de grafelijkheid toe – dat recht ging terug op oude koninklijke rechten, de regalia.
Voor aanwassen was dit regionaal verschillend. In Zeeland kwamen ze aan de locale ambachtsheren
toe, in Holland en Friesland aan de centrale overheid. Maar over de Hollandse
eilanden lijkt zelfs een groot rechtsgeleerde als de 17de-eeuwse Hugo de Groot niet helemaal
19 J. de Vries en A. van der Woude, Nederland 1500-1815. De eerste ronde van moderne economich egroei (Amsterdam 1995) 107-198;
vergelijk: A.M. van der Woude, Het Noorderkwartier. Een regionaal historisch onderzoek in de demografische en economische geschiedenis
van westelijk Nederland van de late middeleeuwen tot het begin van de negentiende eeuw (Wageningen 1972; A.A.G. 16), dl. 1, 53.