download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

132 De nieuwe waterstaatsgeschiedenis
Afb. 1. Het natuurlijk evenwicht verstoord; dit 17de-eeuwse doek van een onbekende meester
beeldt de ultieme Hollandse nachtmerrie uit. Maar voordat het zover kon komen hadden de Hollanders
vaak zelf de voorwaarden geschapen voor rampen als deze (Collectie Gorcums Museum).
ken er als zielige eilandjes bovenuit. Predikanten klaagden dat ze met sterke wind hun kerk
niet meer konden bereiken, de golven liepen te hoog op.
De turfwinning is een fenomeen dat reeds vroeg de aandacht van historici en andere
historiserende wetenschappers trok, maar voor Holland is er een historiografisch gat ontstaan.
Brabant, Utrecht en de noordoostelijke Nederlanden mochten zich in omvangrijke
studies verheugen, 9 maar voor Holland bestaat alleen de verouderde, hoewel nog steeds zeer
bruikbare, studie van W.J. Diepenveen en de globale studie van J.W. de Zeeuw die vooral op
bodemkundige gegevens berust. 10 Recent is de turfgeschiedenis in het kader van de energiegeschiedenis
weer opnieuw aangepakt; dit keer door gerenommeerde sociaal-economisch
historici. Ad van der Woude en Jan Luiten van Zanden hebben een poging gedaan de
turfconsumptie van Holland te beschrijven onder meer door een analyse van fiscale bronnen
te combineren met enkele (minimale) schattingen van Richard Unger op basis van literatuuronderzoek
en data over de noordoostelijke Nederlanden aangedragen door Michiel
Gerding. Turf was rond 1650 de voornaamste bron voor warmte-energie. Krap 20 procent
van de warmte-energie was bestemd voor huiselijk gebruik, 80 procent voor de industrie.
Voor de hele energieconsumptie gerekend, was turf goed voor 70 procent van de behoefte.
De Hollandse turf ondervond vanaf de 16de eeuw sterke concurrentie van de turf uit de
noordelijke delen van de Republiek. Met name in het tweede kwart van de 17de eeuw en opnieuw
in de 18de eeuw won de noordelijke turf veld en domineerde zelfs. 11
9 K.A.H.W. Leenders, Verdwenen Venen. Een onderzoek naar de ligging en exploitatie van thans verdwenen venen in het gebied tussen Antwerpen,
Turnhout, Geertruidenberg en Willemstad. 1250-1750. (Brussel/Wageningen 1989), T. Stol, De veenkolonie Veenendaal.
Turfwinning en waterstaat in het zuiden van de Gelderse Vallei, 1546-1653 (Amsterdam 1990), M.A.W. Gerding, Vier eeuwen turfwinning.
De verveningen in Groningen, Friesland, Drenthe en Overijssel tussen 1550 en 1950 (Wageningen 1995; A.A.G. Bijdragen
35 en HES Studia Historica XVIII).
10 J.W. de Zeeuw, ‘Peat in the Dutch Golden Age. The historical meaning of energy attainability’ in: A.A.G. Bijdragen 21 (1978)
3-31; W.J. Diepeveen, De vervening in Delfland en Schieland tot het einde der zestiende eeuw (Leiden 1950).
11 A. van der Woude, ‘Sources of energy in the Dutch Golden Age. The case of Holland’, NEHA-Jaarboek (2003) 64-84, m.n.