download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Afb. 1. Het Nederlands Stoommachinemuseum
in het voormalig gemaal Vier Noorder Koggen.
fraaie opschriften van de machinefabrieken
verraden nijvere properheid, en de bewegende
delen worden in ons bijzijn nog eens
goed in het vet gezet. De collectie van het
museum bestaat niet enkel uit de oude machines
die de polder bemaalden. Er zijn bijvoorbeeld
stoommachines uit schepen (uit
een kanonneerboot of baggermolen), een
machine van een hei-installatie en een
stoommachine uit een zuivelfabriek. Indrukwekkend
is een ontplofte stoomketel
uit Amsterdam, die bij heiwerkzaamheden
tegenover het Olympisch Stadion oververhit
raakte. Het gevaarte vloog volgens de overlevering
300 meter de lucht in, en sloeg bij het
neerkomen een krater van 3,5 meter diepte
in de grond.
De basis voor dit levendige museum werd
gelegd door de heer C.P. Jongert, die in het
begin van de jaren ’70 op eigen initiatief begon
met het restaureren van een aantal
stoommachines. Deze machines werden in
een bescheiden museum ondergebracht: de
voormalige goederenloods van station Medemblik.
De publieke belangstelling en de
collectie groeiden echter zo snel, dat het
provisorische onderkomen al snel niet meer
voldeed. Een kans deed zich voor in de buitenwerkingstelling
van het gemaal Vier
Noorder Koggen in 1977. Eerst overwoog
medemblik, stad van water en stoom 307
het waterschap nog sloop, maar na succesvolle
protesten werd het gebouw een beschermd
monument en voor een gulden verkocht
aan de Stichting Stoomgemaal Vier
Noorder Koggen, net als de dienstwoning.
In 1985 ging in het gemaal het Stoommachinemuseum
van start.
Gemaal Vier Noorder Koggen
Een betere plaats voor een dergelijk museum
was nauwelijks denkbaar. Het oude
gebouw, waarvan het rechterdeel dateert uit
1869 en het linkerdeel uit 1907, past qua
sfeer en geschiedenis perfect bij de opgestelde
machinerieën. Ook het verhaal van
het gemaal is een verhaal over mechanisatie
en de ontwikkeling van de machine.
Eeuwenlang werd met behulp van windmolens
het waterpeil in de polder ‘Vier Noorder
Koggen’ onder controle gehouden. Dat
werd steeds moeilijker, omdat de bodem van
de ruim dertien hectare grote polder door inklinking
lager kwam te liggen. Op het laatst
waren er 25 molens in bedrijf, die dikwijls alleen
bij eb konden lozen op de Zuiderzee, en
bovendien afhankelijk waren van wind.
Vijftien van deze molens stonden aan de
Oosterdijk even ten zuiden van Medemblik.
Hier werd in 1869 tussen de molens een hulpgemaal
gebouwd met een stoommachine. De
installatie bestond uit een ketelhuis met een
schoorsteen, een stoommachine, twee schepraderen
en twee vijzels. Verder stonden er op
het terrein nog een kolenopslagplaats, een
huis voor de machinist en een smederij. De
stoommachine kon de twee schepraderen of
de twee vijzels aandrijven. Bij vloed brachten
de schepraderen het water dat door de tien molens
ten noorden van het gemaal in de molenkolk
was gepompt naar de Zuiderzee. Bij
eb was dit niet nodig, omdat het water dan
door natuurlijk verval uit de molenkolk naar
zee stroomde, samen met het water van de vijf
zuidelijke molens.
In 1897 werden de schepraderen en vijzels