Aan de slag met doorlop<strong>en</strong>deleerlijn<strong>en</strong> <strong>taal</strong> <strong>en</strong> rek<strong>en</strong><strong>en</strong>Voor u ligt het ‘<strong>Refer<strong>en</strong>tiekader</strong> doorlop<strong>en</strong>de leerlijn<strong>en</strong> <strong>taal</strong> <strong>en</strong>rek<strong>en</strong><strong>en</strong>’. Voor het hele onderwijs (van de basisschool tot hethoger onderwijs!) is hierin vastgelegd wat leerling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong>k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> als het gaat om Nederlandse <strong>taal</strong> <strong>en</strong> rek<strong>en</strong><strong>en</strong>/wiskunde. Het gaat om basisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> -vaardighed<strong>en</strong> die vooralle leerling<strong>en</strong> van belang zijn. Het doel van de invoering van e<strong>en</strong>refer<strong>en</strong>tiekader voor deze basisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> -vaardighed<strong>en</strong> is e<strong>en</strong>algem<strong>en</strong>e niveauverhoging. Het aanler<strong>en</strong> van de basisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong>-vaardighed<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> kerntaak van het onderwijs.Basisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> -vaardighed<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> op verschill<strong>en</strong>d<strong>en</strong>iveaus beheers<strong>en</strong>. Voor <strong>taal</strong> zijn er in to<strong>taal</strong> vier niveausbeschrev<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor rek<strong>en</strong><strong>en</strong>/wiskunde drie. Daarbij wordtonderscheid gemaakt tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>teel niveau (F) <strong>en</strong> e<strong>en</strong>streefniveau (S). Het niveau 2F heeft iedere<strong>en</strong> nodig om tekunn<strong>en</strong> participer<strong>en</strong> in de maatschappij.StreefniveausEr zijn leerling<strong>en</strong> die minder snel of sneller dan gemiddeld deleerstof beheers<strong>en</strong>. Al deze leerling<strong>en</strong> will<strong>en</strong> we uitdag<strong>en</strong>. De <strong>en</strong>egroep door wat meer dan voorhe<strong>en</strong> van ze te vrag<strong>en</strong> om zo veelmogelijk e<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>teel niveau te behal<strong>en</strong>. De tweede groepdoor ze wat extra’s te bied<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> streefniveau. Bij <strong>taal</strong> betek<strong>en</strong>tdit dat je deze leerling<strong>en</strong> de stof op e<strong>en</strong> direct volg<strong>en</strong>dfundam<strong>en</strong>teel niveau aanbiedt (bijvoorbeeld 2F=1S). Bij rek<strong>en</strong><strong>en</strong>/wiskunde gaat het om e<strong>en</strong> apart beschrev<strong>en</strong>, abstracter, niveau.De onderdel<strong>en</strong>Voor <strong>taal</strong> zijn per niveau de volg<strong>en</strong>de domein<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong>:• Mondelinge <strong>taal</strong>vaardigheid• Lez<strong>en</strong>• Schrijv<strong>en</strong>• Begripp<strong>en</strong>lijst <strong>en</strong> <strong>taal</strong>verzorgingVoor rek<strong>en</strong><strong>en</strong> gaat het om de volg<strong>en</strong>de domein<strong>en</strong>:• Getall<strong>en</strong>• Verhouding<strong>en</strong>• Met<strong>en</strong> <strong>en</strong> Meetkunde• Verband<strong>en</strong>Waarom e<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>tiekader?1. Het refer<strong>en</strong>tiekader zorgt voor efficiëntere <strong>en</strong> effectievereonderwijsprogramma’s. De programma’s van de verschill<strong>en</strong>deschooltyp<strong>en</strong> sluit<strong>en</strong> beter op elkaar aan waardoor herhaling<strong>en</strong>,of erger nog, hiat<strong>en</strong>, voorkom<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Er is duidelijkomschrev<strong>en</strong> wat uw leerling moet k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> als hetom de basisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> -vaardighed<strong>en</strong> gaat. U kunt dus heelgericht gaan werk<strong>en</strong>.2. Het refer<strong>en</strong>tiekader kan u uitdag<strong>en</strong> het <strong>taal</strong>- <strong>en</strong> rek<strong>en</strong>beleid opuw school opnieuw te doord<strong>en</strong>k<strong>en</strong>.3. Als u in de positie van ontvang<strong>en</strong>de school (vervolgonderwijs)b<strong>en</strong>t, kunt u vaststell<strong>en</strong> waar remediëring nodig is, waaronderhoud volstaat of waar doorgewerkt kan word<strong>en</strong> richtinghet beoogde eindniveau.Welk niveau geldt voor welke leerling?De refer<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>iveaus zull<strong>en</strong> nog (wettelijk) word<strong>en</strong> toegewez<strong>en</strong>aan de verschill<strong>en</strong>de schooltyp<strong>en</strong>. De expertgroep die hetrefer<strong>en</strong>tiekader heeft ontwikkeld heeft al e<strong>en</strong> eerste voorstel<strong>Refer<strong>en</strong>tiekader</strong>gedaan:eindbasisonderwijs1 Feind vmbo bb/kbmbo 1/2eindvmbo gl/tl2Feind havombo-4Algeme<strong>en</strong> maatschappelijk niveauDrempelsWat gaat u merk<strong>en</strong> van het refer<strong>en</strong>tiekader?• In het primair onderwijs zull<strong>en</strong> leerlijn<strong>en</strong>, tuss<strong>en</strong>doel<strong>en</strong>,leerlingvolgsystem<strong>en</strong> <strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de toets<strong>en</strong> die op demarkt zijn, moet<strong>en</strong> gaan overe<strong>en</strong>stemm<strong>en</strong> met hetrefer<strong>en</strong>tiekader.• In het voortgezet onderwijs zull<strong>en</strong> de exam<strong>en</strong>programma’sword<strong>en</strong> geijkt <strong>en</strong> word<strong>en</strong> de refer<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>iveaus gebruikt bij deontwikkeling van c<strong>en</strong>trale exam<strong>en</strong>s <strong>en</strong> syllabi.• In het middelbaar beroepsonderwijs zull<strong>en</strong> de basisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong>-vaardighed<strong>en</strong> Nederlands <strong>en</strong> rek<strong>en</strong><strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal word<strong>en</strong>geëxamineerd <strong>en</strong> ook daar zull<strong>en</strong> de refer<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>iveaus word<strong>en</strong>gebruikt.• In het voortgezet onderwijs zull<strong>en</strong> alle leerling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>toetsaflegg<strong>en</strong> als onderdeel van het eindexam<strong>en</strong>.• Er word<strong>en</strong> door uitgevers additioneel materiaal <strong>en</strong> leeswijzersontwikkeld op basis van de refer<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>iveaus.• Er wordt hulp <strong>en</strong> ondersteuning aangebod<strong>en</strong> via de verschill<strong>en</strong>desteunpunt<strong>en</strong>.Meer informatie?• Meer informatie over de totstandkoming van het refer<strong>en</strong>tiekadervindt u in de eindrapportages van de Expertgroep Doorlop<strong>en</strong>de3Feind vwohbowo4F5
Leerlijn<strong>en</strong> Taal <strong>en</strong> Rek<strong>en</strong><strong>en</strong>: ‘Over de drempels met <strong>taal</strong> <strong>en</strong>rek<strong>en</strong><strong>en</strong>’, ‘Over de drempels met rek<strong>en</strong><strong>en</strong>’ <strong>en</strong> Over de drempelsmet <strong>taal</strong>’, te download<strong>en</strong> van:www.<strong>taal</strong><strong>en</strong>rek<strong>en</strong><strong>en</strong>.nl/refer<strong>en</strong>tiekader/rel_doc/• Het refer<strong>en</strong>tiekader ligt er nu <strong>en</strong> zal de kom<strong>en</strong>de jar<strong>en</strong>geleidelijk aan ver<strong>taal</strong>d word<strong>en</strong> naar de verschill<strong>en</strong>deonderwijssector<strong>en</strong>. Dan wordt ook preciezer duidelijk welkniveau voor welke leerling zal gaan geld<strong>en</strong>.• Op de website www.<strong>taal</strong><strong>en</strong>rek<strong>en</strong><strong>en</strong>.nl kunt u actuele informatievind<strong>en</strong> over de implem<strong>en</strong>tatie van het refer<strong>en</strong>tiekader.LeeswijzerIn deze publicatie vindt u de refer<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>iveaus voor <strong>taal</strong> <strong>en</strong>rek<strong>en</strong><strong>en</strong>. We licht<strong>en</strong> hier toe hoe de refer<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>iveaus voor dezevakk<strong>en</strong> in elkaar zitt<strong>en</strong>.A. Voor <strong>taal</strong> zijn er vier domein<strong>en</strong> op vier niveaus beschrev<strong>en</strong>.De niveaus gev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> opklimm<strong>en</strong>de moeilijkheidsgraad inbasisk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> -vaardighed<strong>en</strong> aan. Elk fundam<strong>en</strong>teel niveauomvat het voorgaande niveau. En bij het behal<strong>en</strong> van e<strong>en</strong>fundam<strong>en</strong>teel niveau kan het volg<strong>en</strong>de niveau gezi<strong>en</strong> word<strong>en</strong>als e<strong>en</strong> streefniveau.Deze publicatie bevat e<strong>en</strong> beschrijving voor de vier domein<strong>en</strong>van <strong>taal</strong>, dit zijn:1. Mondelinge <strong>taal</strong>vaardigheid met de drie subdomein<strong>en</strong>gespreksvaardigheid, luistervaardigheid <strong>en</strong> spreekvaardigheid.2. Leesvaardigheid met de twee subdomein<strong>en</strong>: lez<strong>en</strong> van zakelijketekst<strong>en</strong> <strong>en</strong> lez<strong>en</strong> van fictionele, narratieve <strong>en</strong> literaire tekst<strong>en</strong>.3. Schrijfvaardigheid. Schrijv<strong>en</strong> wordt ruim opgevat, het gaat omhet producer<strong>en</strong> van creatieve <strong>en</strong> zakelijke tekst<strong>en</strong>.4. Begripp<strong>en</strong>lijst <strong>en</strong> <strong>taal</strong>verzorging. In de begripp<strong>en</strong>lijst staanbegripp<strong>en</strong> <strong>en</strong> concept<strong>en</strong> die leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nodighebb<strong>en</strong> om over <strong>taal</strong>vaardigheid van gedacht<strong>en</strong> te wissel<strong>en</strong>.Bij <strong>taal</strong>verzorging gaat het om zak<strong>en</strong> die in di<strong>en</strong>st staan vane<strong>en</strong> verzorgde schriftelijke <strong>taal</strong>productie.De beschrijving van de refer<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>iveaus k<strong>en</strong>t voor de domein<strong>en</strong>mondelinge <strong>taal</strong>vaardigheid, leesvaardigheid <strong>en</strong> schrijfvaardig heid<strong>en</strong> voor de vier niveaus dezelfde opbouw:• e<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e omschrijving van het (sub)domein;• tak<strong>en</strong>, die e<strong>en</strong> leerling op het betreff<strong>en</strong>de niveau moet kunn<strong>en</strong>uitvoer<strong>en</strong>;• k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van de taakuitvoering die aangev<strong>en</strong> aan welkekarakteristiek<strong>en</strong> e<strong>en</strong> taak of e<strong>en</strong> product op het betreff<strong>en</strong>d<strong>en</strong>iveau moet voldo<strong>en</strong>.Het vierde domein begripp<strong>en</strong>lijst <strong>en</strong> <strong>taal</strong>verzorging k<strong>en</strong>t e<strong>en</strong>eig<strong>en</strong> structuur. Hierin wordt beschrev<strong>en</strong> wat we van leerling<strong>en</strong>verwacht<strong>en</strong> als het gaat om grammatica <strong>en</strong> spelling <strong>en</strong> er staanbegripp<strong>en</strong> in die leerling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> op deverschill<strong>en</strong>de niveaus. Per (sub)domein vindt u de vierrefer<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>iveaus naast elkaar gepres<strong>en</strong>teerd.B. Voor rek<strong>en</strong><strong>en</strong>/wiskunde gaat het om van elkaar onderscheid<strong>en</strong>fundam<strong>en</strong>tele <strong>en</strong> streefniveaus, die op drie niveaus zijnbeschrev<strong>en</strong>. De fundam<strong>en</strong>tele niveaus richt<strong>en</strong> zich op basalek<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> inzicht<strong>en</strong> <strong>en</strong> zijn gericht op e<strong>en</strong> meertoepassinggerichte b<strong>en</strong>adering van rek<strong>en</strong><strong>en</strong>. Daarbij geldt date<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>d fundam<strong>en</strong>teel niveau e<strong>en</strong> eerder niveau omvat (2Fomvat 1F <strong>en</strong> 3F omvat 2F). De streefniveaus bereid<strong>en</strong> voor op demeer abstracte wiskunde. Bij rek<strong>en</strong><strong>en</strong> is er - in teg<strong>en</strong>stelling tot<strong>taal</strong> - ge<strong>en</strong> invulling gegev<strong>en</strong> aan het vierde niveau, omdat m<strong>en</strong>dan geheel in het domein van de wiskunde komt. Ook hier geldtdat e<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>d streefniveau e<strong>en</strong> eerder niveau omvat (2S omvat1S <strong>en</strong> 3S omvat 2S), maar daarbij omvat het eerste streefniveau(1S) ook nog het eerste fundam<strong>en</strong>tele niveau (1F). 1S is daarbij ooke<strong>en</strong> verdieping van k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> t<strong>en</strong> opzichte van 1F<strong>en</strong> word<strong>en</strong> er acc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> verlegd.Voor rek<strong>en</strong><strong>en</strong> zijn er vier domein<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong>, te wet<strong>en</strong>:1. Getall<strong>en</strong>2. Verhouding<strong>en</strong>3. Met<strong>en</strong> <strong>en</strong> Meetkunde4. Verband<strong>en</strong>Elk domein is bij rek<strong>en</strong><strong>en</strong> opgebouwd uit de onderdel<strong>en</strong>:• notatie, <strong>taal</strong> <strong>en</strong> betek<strong>en</strong>is, waarbij het gaat om de uitspraak,schrijfwijze <strong>en</strong> betek<strong>en</strong>is van getall<strong>en</strong>, symbol<strong>en</strong> <strong>en</strong> relaties <strong>en</strong>om het gebruik van wiskunde<strong>taal</strong>;• met elkaar in verband br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, waarbij het gaat om hetverband tuss<strong>en</strong> begripp<strong>en</strong>, notaties, getall<strong>en</strong> <strong>en</strong> dagelijksspraakgebruik;• gebruik<strong>en</strong>, waarbij het gaat om rek<strong>en</strong>vaardighed<strong>en</strong> in te zett<strong>en</strong>bij het oploss<strong>en</strong> van problem<strong>en</strong>.Elk van deze drie onderdel<strong>en</strong> is steeds opgebouwd uit drie typ<strong>en</strong>k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong>. Die zijn als volgt kort te karakteriser<strong>en</strong>:• paraat hebb<strong>en</strong>: k<strong>en</strong>nis van feit<strong>en</strong> <strong>en</strong> begripp<strong>en</strong>, reproducer<strong>en</strong>,routines, techniek<strong>en</strong>;• functioneel gebruik<strong>en</strong>: k<strong>en</strong>nis van e<strong>en</strong> goede probleemaanpak,het toepass<strong>en</strong>, het gebruik<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong> het schoolvak;• wet<strong>en</strong> waarom: begrijp<strong>en</strong> <strong>en</strong> verklar<strong>en</strong> van concept<strong>en</strong> <strong>en</strong>method<strong>en</strong>, formaliser<strong>en</strong>, abstraher<strong>en</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eraliser<strong>en</strong>, blijkgev<strong>en</strong> van overzicht.Voor rek<strong>en</strong><strong>en</strong> vindt u per domein de niveaus 1F, 2F <strong>en</strong> 3F naastelkaar gepres<strong>en</strong>teerd, hetzelfde geldt voor de niveaus 1S, 2S <strong>en</strong> 3S.Bij rek<strong>en</strong><strong>en</strong> word<strong>en</strong> in de overzicht<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de voorbeeld<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oemd. Deze zijn niet uitputt<strong>en</strong>d.6