tc süleyman demirel üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü sosyoloji

II. BÖLÜM: SOSYOLOJİK DÜŞÜNCEDE ve İDEOLOJİLERDE
KOOPERASYON
1. Sosyolojik Düşüncede Kooperasyon
1.1. Durkheim ve Kooperasyon Anlayışı
1.1.1. İlkel ve Modern Toplumlardaki Dayanışma Biçimleri
Durkheim’ın “kollektif bilinç” kavramı toplumdaki ortalama bireylerin ortak
inanç ve duygularının tümünü kapsamaktadır. Toplumsal bilinç bireysel bilinçlerden
farklıdır ve onların basit bir toplamı değildir. Kollektif bilincin etki ve gücü ise, söz
konusu olduğu toplumu belirleyen dayanışma türüne göre büyük ölçüde
değişebilmektedir. 108 Durkheim toplumları mekanik ve organik dayanışmaya dayanan
toplumlar olmak üzere iki kategoriye ayırmaktadır. Kollektivist ya da mekanik
dayanışmalı toplumlar tarihsel açıdan diğerlerinden önce varolmuşlardır. Mekanik
dayanışma bir tür benzerlik dayanışmasıdır. Mekanik dayanışmalı toplumların temel
özelliği bireyler arasındaki farklılığın ve farklılaşmanın yok denecek kadar az
olmasıdır. Bireyler aynı duygu, değer ve kutsal varlıklara sahip oldukları için birbirine
benzerler. Bunun karşıtı olan organik dayanışma da ise tutarlı düşünce ve toplum
birliğinin farklılaşma yoluyla meydana geldiği bir dayanışma biçimidir. Canlı
varlıklarda olduğu gibi, farklı işlevlere sahip organlar arasında sonuçta bir
tamamlaşma, bütünleşme ve giderek dayanışma ve birlik varsa, bu toplumsal birlik
için de geçerlidir.
İlkel ya da yazı öncesi toplumları niteleyen özellik mekanik dayanışmanın
egemenliğidir. Kollektif bilinç bireysel bilincin çok daha büyük bir bölümünü kapsar.
Bireylerin üzerinde toplumsal zorlama ve yasakların baskısı vardır. Organik
dayanışmalı toplumlarda ise, kollektif bilincin kapsadığı alanlarda bir daralma, kural
ve yasakların çiğnenmesine gösterilen toplu tepkilerde bir zayıflama ve bireylerin
toplumsal zorunlulukların yorumunda çok daha büyük bir esnekliğe ve özgürlüğe
sahip olduklarını belirtir.
Durkheim temel kavramlarından biri olan işbölümünü toplumun hacminin,
maddi ve ahlaki yoğunluğunun bir bireşimi olarak açıklamaktadır. Bir toplumda
yaşayan bireylerin sayısı arttıkça bireyler arasındaki toplumsal ilişki de artacak, bu da
birlikte daha fazla çalışma olanağı verdiği, ticaret ve rekabeti artırdığı için
108
Tolon, Barlas; Çağdaş Toplumun Bunalımı (Anomi ve Yabancılaşma), Ankara İTİA Yayınları,
2.Baskı, Ankara-1981, s.11