Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Libër mësuesi<br />
Fatmira Zenelaj<br />
Diana Bajrami<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
për tekstin<strong>Biologji</strong><br />
dhe<br />
edukim shëndetësor<br />
7-8-9<br />
Botime shkollore <strong>Albas</strong>
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Botues:<br />
Latif AJRULLAI<br />
Rita PETRO<br />
Redaktore letrare:<br />
Vasilika DinI<br />
Arti grafik:<br />
Eva KUKALESHI<br />
© <strong>Albas</strong>, Tiranë 2008<br />
Të gjitha të drejtat janë të rezervuara<br />
Shtëpia Botuese <strong>Albas</strong><br />
Në Tiranë: Rr. Budi, Pall. “Clasic Construction”, zyra nr. 2<br />
Tel/Fax: ++ 355 4 2379184<br />
e-mail: albas_tr@yahoo.com<br />
Në Tetovë: Rr.Ilindenit, nr.105<br />
Tel: 044 344047<br />
e-mail: albas_te@yahoo.com<br />
Në Prishtinë: Rr.Eqrem Çabej, nr.47<br />
Tel: 038 5457139<br />
e-mail: albas_pr@yahoo.com
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
HYRJE
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
FORMIMI BIOLOGJIK I NXËNËSVE<br />
Formimi biologjik i nxënësve merr një rëndësi të madhe e të veçantë (jo vetëm përgatitja<br />
teorike, por edhe ajo e lidhur me jetën e përditshme), për faktin se, gjithnjë e më shumë kemi<br />
një evoluim të pandalshëm të koncepteve biologjike dhe të arritjeve të mëdha të kësaj fushe<br />
në praktikën e përditshme.<br />
Shekulli i njëzetë, me të drejtë, u quajt shekulli i biologjisë. Në këtë shekull disiplinat<br />
biologjike morën një hov shumë të madh dhe, si rezultat, edhe arritjet e tyre ishin shumë të<br />
larta.<br />
Formimi biologjik në shkollën tonë është konceptuar si renditje e koncepteve sipas një<br />
rendi të caktuar logjik, të shtrirë që nga cikli i ulët (klasat 3, 4 dhe 5) në lëndën dituri natyre<br />
e deri në vitin e fundit të shkollës së mesme, në lëndën e biologjisë.<br />
Këto koncepte janë trajtuar në mënyrë përgjithësuese sipas parimit koncentrik dhe atij të<br />
integrimit (ndërlëndor dhe brenda lëndës).<br />
Ky trajtim përgjithësues mbi bazën e koncepteve të biologjisë moderne çon edhe në<br />
kompaktësinë e informacionit dhe në rritjen e mundësisë që formimi biologjik të jetë i plotë<br />
dhe bashkëkohor.<br />
Ja disa nga vlerat e domosdoshmërisë së formimit biologjik të nxënësve:<br />
• Njohjen e nxënësve me parimet dhe ligjet bazë të shkencës së biologjisë;<br />
• Përdorimin e modeleve të gjalla si burim informacioni për të dhënë zgjidhje efikase në jetë;<br />
• Nxit fantazinë e nxënësve;<br />
• Njohje më të mirë të botës së gjallë dhe të mjedisit ku jetojnë, si dhe kujdes më të madh për to;<br />
• Njohje më të mirë të vetvetes;<br />
• Kuptim më të drejtë të lidhjeve që ekzistojnë në natyrë dhe gjetjen e rrugëve të reja për shfrytëzimin<br />
e drejtë dhe të balancuar të natyrës;<br />
• Na bën më humanë.<br />
Bazat e formimit biologjik - konceptet biologjike<br />
Çfarë janë konceptet<br />
Konceptet janë kategori që përdoren për të grupuar objektet, ngjarjet dhe karakteristikat<br />
në bazë të vetive të tyre të përbashkëta. Ato janë elemente që ndihmojnë të thjeshtojnë dhe<br />
të përmbledhin informacionin. Në një botë pa koncepte, çdo objekt do të shihej si unik dhe<br />
ne nuk do të kishim mundësi të bënim përgjithësime.<br />
Konceptet, përgjithësisht, mund të ndahen në këto kategori:<br />
Koncepte të thjeshta, që përfaqësojnë një element të caktuar të njohurive, p.sh.: kërcelli<br />
si organ i bimës.<br />
Koncepte të përbëra, këto në vetvete përmbledhin një tërësi elementesh, si p.sh.:<br />
kërcelli, pjesët përbërëse të tij, llojet e kërcejve, funksioni i kërcellit.<br />
Koncepte të përgjithshme, këtu futen koncepte që në vetvete përmbledhin ligjësitë e<br />
natyrës, si: shkëmbimi i lëndëve, ndërtimi qelizor i gjallesave, qeliza si njësi themelore e<br />
jetës, shumimi dhe zhvillimi individual i gjallesave, lloji, përshtatshmëria, mjedisi, biosfera,<br />
biocenoza etj.<br />
Një aspekt i rëndësishëm në formimin e koncepteve është përcaktimi i tipareve kyç ose<br />
i karakteristikave të konceptit. Këto përbëjnë drejtimet që përcaktojnë elementet e konceptit<br />
ose, ndryshe, dimensionet që e bëjnë atë të ndryshojë nga një koncept tjetër.<br />
Të analizojmë së bashku formimin e një koncepti biologjik për të njohur më mirë procesin<br />
në formimin e konceptit p.sh., “bimë” janë disa tipare parësore që të ndihmojnë në formimin<br />
dhe dallimin nga objektet e tjera natyrore. Ndër to përmendim se bima është gjallesë që<br />
lind, rritet dhe thahet, që është e përbërë nga gjethe të gjelbra të vendosura në mënyra të<br />
ndryshme në një kërcell, nga rrënjët e futura në tokë me përmasa e forma të ndryshme,
që e mbajnë dhe e ushqejnë, nga lulet me ngjyra të larmishme që çelin e lidhin fruta etj.<br />
Karakteristikat e tjera, si: përmasat e format e gjetheve, format e ngjyrat e gjetheve, vendosja<br />
në tokë apo në ujë nuk përbëjnë karakteristika thelbësore për formimin e konceptit “bimë”.<br />
Lënda e biologjisë, që trajtohet në shkollë, formohet nga një tërësi konceptesh, të cilat<br />
mësuesi duhet t’i njohë shumë mirë dhe të parafytyrojë qartë rolin e tyre në formimin biologjik<br />
të nxënësve të tij. Ai duhet të njohë rrugët e formimit dhe të zhvillimit të koncepteve dhe të<br />
zbulojë pikat ku ato ndërthuren me njëra tjetrën ose ku kalojnë te njëra tjetra.<br />
Që të formohet një koncept i drejtë, duhet të realizohet, para së gjithash, një perceptim i<br />
drejtë nga ana e nxënësve i objekteve dhe i dukurive biologjike.<br />
Që konceptet e formuara të jenë sa më të qëndrueshme, në procesin e formimit të tyre një<br />
rol të madh luan edhe përdorimi nga ana e mësuesit e skemave, modeleve dhe e tabelave<br />
përmbledhëse.<br />
Nuk duhet harruar asnjëherë përsëritja e vazhdueshme dhe sistematike e koncepteve,<br />
si dhe lidhja logjike e funksionale e njohurive dhe vetë zbatimi praktik i koncepteve të<br />
formuara.<br />
Shumë i rëndësishëm për formimin biologjik të nxënësve është përdorimi nga mësuesi<br />
i metodave të ndryshme praktike, si: vrojtimi, eksperimenti, ekskursioni ose duke përdorur<br />
vetë objektet e gjalla apo të koleksionuara që më parë.<br />
Në saktësinë e perceptimit të objekteve e të dukurive duhet theksuar se edhe zhvillimi i<br />
ushtrimeve dhe i situatave problemore luan rol shumë të rëndësishëm.<br />
Një stad më i lartë në formimin e koncepteve është që nxënësi të arrijë të përfytyrojë<br />
qartë dhe në tërësi të gjithë kompleksin e njohurive që formojnë konceptin. Këtë proces<br />
duhet ta drejtojë mësuesi me anë të pyetjeve, që kërkojnë nga ana e nxënësit përgjigje<br />
analizuese dhe sintetizuese.<br />
Ndihmesë të madhe në procesin e formimit të koncepteve jep edhe përdorimi i teknikave<br />
të skicimit apo të vizatimit, bazuar në vrojtimin e drejtpërdrejtë apo në kujtesën vizuale, të<br />
objekteve të ndryshme, të skemave dhe dukurive të botës së gjallë.<br />
Për të përgatitur një nxënës me një formim të plotë biologjik duhet që zhvillimi i koncepteve<br />
biologjike të realizohet gradualisht e në mënyrë sistematike.<br />
Është mirë që, në rrugën e bukur dhe të vështirë që mësuesi do të ndjekë për formimin<br />
e koncepteve biologjike te nxënësit e tij, të mos harrojë asnjëherë që konceptet nuk duhen<br />
dhënë të gatshme, por ato duhet të dalin si përfundim logjik i përvetësimit të dijeve.<br />
Për shembull, koncepti i shkëmbimit të lëndëve krijohet si koncept i përgjithshëm vetëm<br />
kur nxënësi e ka përvetësuar mirë shkëmbimin e lëndëve te bimët, kafshët dhe në fund te<br />
njeriu.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Si mund të bëhet analiza e një koncepti<br />
Në lëndën e biologjisë kërkohet që nxënësit të kuptojnë p.sh., konceptet, si: qelizë, bimë,<br />
kafshë, lëndë etj. Në kuadrin e mësimdhënies mënyra e trajtimit të koncepteve kërkon një<br />
raport të drejtë mes tyre. Që një koncept të përvetësohet, në ndihmë të mësuesit po japim<br />
mënyrën e trajtimit efikas të tij.<br />
Emërtimi i konceptit: p.sh.: “Gjethja është një emërtim që i referohet një koncepti të<br />
thjeshtë në botanikë”.<br />
Përkufizimi i konceptit, për shembull: “Gjethja është organi i bimës, me anë të të cilit bima<br />
kryen procesin e fotosintezës dhe të frymëmarrjes”.<br />
Karakteristikat e konceptit, për shembull: “Gjethe të thjeshta, gjethe të përbëra etj.”.<br />
Shembuj të këtij koncepti, p.sh.: gjethe te pisha, misri, ... etj.<br />
Shkallëzimi i konceptit, për shembull, për konceptin gjethe, mësuesi tregon koncepte të<br />
bashkërenditura, si gjethe halore ose mishtore, ... etj.<br />
Kur mësuesi trajton një koncept, mund të përdorë renditjen sipas etapave, e cila jep në<br />
vetvete dy alternativa:<br />
• Mësuesi mund të fillojë mësimin me përshkrimin e konceptit të pasuar nga një analizë faktesh dhe<br />
një mori ilustrimesh e shembujsh. Në këtë mënyrë, ai ndihmon nxënësit të fitojnë njohuri të plota për<br />
atë koncept.
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
• Mësuesi mund të fillojë aktivitetin, duke dhënë fakte e shembuj për konceptin që do të trajtojë dhe, më<br />
pas, u jep nxënësve mundësinë ta zbatojnë, duke i hapur kështu rrugë përvetësimit të tij.<br />
Në të dy rastet është e nevojshme “analiza e konceptit”, p.sh.: në qoftë se jeni duke trajtuar konceptin<br />
“rrënjë”, do të ishte me vlerë të ndërtohej një skicë e përmbajtjes për të ilustruar karakteristikat e konceptit<br />
në fjalë dhe lidhjen e tij me pjesën tjetër të lëndës së zhvilluar më parë.<br />
Për shembull:<br />
B<br />
i<br />
m<br />
a<br />
rrënja<br />
kërcelli<br />
gjethet<br />
lulet<br />
fruta<br />
farat<br />
shërben<br />
format<br />
pjesët<br />
ndërtimi<br />
funksioni<br />
xhufkore<br />
boshtore<br />
misri<br />
fasulja<br />
Parimet bazë në renditjen e koncepteve në një orë mësimi<br />
Në procesin e mësimdhënies, që nxënësi të ketë sukses, është e rëndësishme që<br />
mësuesi të zbatojë parimet e renditjes së koncepteve. Këto parime janë:<br />
1. Fillohet nga më e thjeshta. Kjo do të thotë që niveli i nxënësve duhet konsideruar<br />
“i ulët”, prandaj duhet që elementet e mësimdhënies të ndërtohen në mënyrë të tillë që<br />
nxënësit të kuptojnë lehtësisht. Gjatë kësaj faze këshillohet përdorimi i shembujve dhe i<br />
analogjive.<br />
2. Vazhdohet me konkreten. Gjatë kësaj faze mësuesi duhet të vërë në dispozicion të<br />
nxënësit figura, modele, fakte të kundërta, që ilustrojnë mësimin, synimin apo konceptin që<br />
po trajtohet.<br />
3. Nga konkretja te kompleksja. Në këtë fazë mësuesi përdor procedurën për të kaluar<br />
lehtësisht nga konkretja te kompleksja. Nxënësi gjatë kësaj faze duhet të aftësohet në<br />
zbatimin e informacionit të paraqitur.<br />
4. Nga kompleksja tek abstraktja. Së fundi mbi bazën e krijuar, mësuesi synon të<br />
zhvillojë te nxënësit fantazinë, aftësinë analizuese, sintetizuese dhe përgjithësuese, aftësitë<br />
parashikuese dhe abstraguese, në mënyrë që ata të kalojnë lehtësisht nga konkretja drejt<br />
abstraktes.<br />
Elementet e planifikimit të orës së mësimit. Model<br />
1. Lënda<br />
2. Tema e mësimit<br />
3. Objektivat specifikë, motivimi.<br />
Përcaktojmë me saktësi se çfarë do të mësohet e krijohet (njohuri, aftësi dhe qëndrime)<br />
në këtë temë mësimore.<br />
4. Përmbajtja e temës së mësimit<br />
Skicimi i përmbajtjes.<br />
5. Materialet dhe mjetet mësimore<br />
Sigurojini këto para fillimit të mësimit. Sigurohuni që aparaturat funksionojnë dhe që dini<br />
t’i përdorni.
6. Procedura mësimore përmbledh:<br />
- Listën e veprimtarive me të cilat do të arrihen objektivat.<br />
- Listën e pyetjeve kryesore që do të drejtohen.<br />
- Listën e ushtrimeve që do të kryhen.<br />
- Përfshirjen e veprimtarive hyrëse, si ura lidhëse dhe motivuese.<br />
- Përfshirjen e veprimtarive kulmore, zhvilluese, përmbledhëse dhe përmbyllëse.<br />
- Përfshirjen e veprimtarive vlerësuese.<br />
7. Materialet dhe mjetet mësimore.<br />
- Eksperimentet, demonstrimet, pajisjet që do të përdoren.<br />
- Problemat dhe ushtrimet (të zgjidhura që më parë).<br />
8. Koha.<br />
Parashikoni:<br />
- Kohë të mjaftueshme për çdo veprimtari.<br />
- Minuta të mjaftueshme për hyrje dhe mbyllje të mësimit.<br />
- Kohën për të nxënë nga ana e nxënësve.<br />
- Kohën për ritheksimin e elementeve më të rëndësishme.<br />
9. Detyrat.<br />
10. Shënime të veçanta:<br />
- Puna me nxënës të veçantë.<br />
- Detyrat e klasës dhe të shtëpisë.<br />
11. Vlerësimi<br />
12. Modele të tjera<br />
Rishikimi dhe ridimensionimi i planit mësimor ditor nga përvojat reale të orës së<br />
mësimit.<br />
B<br />
1. Tema e mësimit. Në mësimet e lëndës së biologjisë temat mësimore që trajtohen<br />
brenda caqeve të një ore mësimi kanë lidhje me njëra-tjetrën dhe mund të thuhet që përbëjnë<br />
pjesë të një teme të gjerë, prandaj mësuesi, me pak fjalë, të qarta dhe përkufizuese, mund të<br />
bëjë një hyrje, për të theksuar temën e mësimit të dhënë si pjesë të një teme të madhe. Për<br />
shembull: Sot do të studiojmë “Sistemet tretëse te kafshët dhe njeriu”, si pjesë e një teme të<br />
gjerë, që është “Qeliza dhe sistemet qelizore”.<br />
B<br />
2. Objektivat që do të arrihen. Duke zotëruar mirë materialin e temës dhe qëllimin<br />
për të cilin është planifikuar, si dhe nivelin e klasës, madje, edhe të nxënësve të veçantë,<br />
mësuesi kalon në përcaktimin dhe në formulimin e saktë dhe logjik të objektivave, të cilat<br />
duhet të jenë formuluar mirë, të jenë të arritshëm, të mundshëm për t’u realizuar dhe të<br />
zbulojnë qartë se çfarë pritet të mësojë nxënësi nga mësimi që zhvillohet. Objektivat nuk<br />
duhet të jenë të shumtë; çdo orë mësimi duhet të ketë 1-3 objektiva. Zakonisht, objektivat<br />
renditen në mënyrë hierarkike, sipas ecurisë që ka materiali që studiohet, por nganjëherë<br />
ndonjë mund të formulohet edhe në formën e një modeli të pavarur. Gjatë procesit mësimor,<br />
mësuesi duhet të ndjekë ecurinë e përvetësimit të objektivave dhe të mos kalojë tek objektivi<br />
pasardhës pa qenë i bindur se është përvetësuar i mëparshmi.<br />
B<br />
3. Përmbajtja e temës. Përmbajtja e temës nënkupton paraqitjen skematike të materialit<br />
mësimor që duhet të përvetësohet brenda orës së mësimit, sigurisht, duke u përqendruar në<br />
çështjet kryesore. Ajo duhet të jetë e saktë dhe pa as më të voglin gabim shkencor, të lidhet<br />
me të shkuarën dhe të përgatisë të ardhmen. Paraqitja duhet të bëhet duke ndjekur skemën,<br />
sipas së cilës është parashikuar të parashtrohet materiali. Sidoqoftë, duhet menduar dhe<br />
paraqitur paraprakisht në plan renditja më e përshtatshme dhe më logjike e pjesëve të<br />
veçanta, që formojnë tërësinë e mësimit.<br />
B<br />
4. Procedurat e mësimdhënies. Për çdo orë mësimi, në procedurat e njohura mësimore<br />
rekomandohet të vendoset, së pari, skema për mësim, ku renditen të gjitha veprimtaritë<br />
që planifikohen të zhvillohen për të udhëhequr me sukses nxënësit drejt arritjes së secilit<br />
objektiv të parashikuar. Në të paraqiten përmbajtja dhe sasia e informacionit e parashikuar<br />
për t’a transmetuar nxënësve brenda orës së mësimit dhe, më tej, mësuesi duhet të bëjë<br />
kujdes (nisur dhe nga përvoja personale e mësuesve me njëfarë stazhi) në zgjedhjen e<br />
metodës ose të metodave të mësimdhënies. Vendimi që merret për zgjedhjen e procedurave<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
të mësimdhënies lidhet, së pari, më nxënësin, me vetë mësuesin, me nivelin e përgjithshëm<br />
të klasës dhe me tërësinë e objektivave dhe të aktiviteteve të mundshme në klasë. Kështu,<br />
ndryshe vepron në zgjedhjen e një aktiviteti lidhur me njohjen e botës bimore apo shtazore një<br />
mësues në Tiranë, që ka pranë objekte të përshtatshme, siç është: Kopshti Botanik, Kopshti<br />
Zoologjik apo Muzeu i Shkencave Natyrore, dhe ndryshe një mësues i një rrethi tjetër, që për<br />
nga mungesa objektive, do të përdorë herbariume apo koleksione të parapërgatitura për të<br />
zhvilluar një aktivitet praktik njohës.<br />
Fillimisht, u kushtohet kujdes veprimtarive hyrëse. Mbasi futet në klasë, mësuesi tërheq<br />
vëmendjen e nxënësve për vendosjen e qetësisë, për qëndrimin drejt dhe në vendet e tyre.<br />
Mësimi duhet të fillojë pasi të jenë ulur nxënësit në vendet e tyre dhe, kur është vendosur<br />
qetësia dhe të jenë siguruar kushtet normale për punë. Përsëritja e mësimit të kaluar ose,<br />
më mirë, kontrollimi i përvetësimit të tij mund të fillojë edhe me detyrat e shtëpisë, që<br />
referojnë përmbajtjen e tij dhe, më pas, me anë të pyetjeve të përgatitura me kujdes. Gjatë<br />
kësaj veprimtarie duhen aktivizuar sa më shumë nxënës. Veprimtaritë hyrëse duhet të zënë<br />
vendin e duhur, sepse u paraprijnë veprimtarive njohëse, që do të pasojnë dhe, në shumë<br />
raste, sigurojnë vazhdimësinë ose lidhjen me njohuritë e fituara më parë. Në disa raste,<br />
veprimtaritë hyrëse mund të tërheqin vëmendjen dhe interesin e nxënësve, kur ndërtohen<br />
në formën e ushtrimeve përsëritëse e përmbledhëse. Rëndësi ka që veprimtaritë hyrëse,<br />
sido që të realizohen, duhet të tërheqin vëmendjen e nxënësve dhe përqendrimin e tyre në<br />
mësimin e ri që do të zhvillohet.<br />
Në planifikimin e orës së mësimit, mësuesi duhet t’u lërë vendin e duhur veprimtarive<br />
zhvilluese. Kjo nënkupton drejtimin që duhet t’i jepet zgjidhjes së pavarur të pyetjeve jashtë<br />
tekstit dhe që synojnë zgjerimin e njohurive, komentimit të figurave etj. Në mësimet e lëndës<br />
së biologjisë duhet t’u kushtohet kujdes demonstrimit të objekteve ose eksperimenteve<br />
afatgjata, prandaj mësuesi duhet t’i sigurojë ato e t’i kontrollojë për ecurinë normale të<br />
mësimit.<br />
Çdo orë mësimi mbaron me një mbyllje, që duhet të përfaqësojë edhe momentin kulmor<br />
të saj. Në mësimet e lëndës së biologjisë rekomandohet që për këtë qëllim më mirë të vihen<br />
në punë nxënësit, sesa vetë mësuesi të bëjë një përsëritje të asaj që është mësuar.<br />
Kur mësimi i zhvilluar është vazhdim i një teme të gjerë, mund t’u kërkohet nxënësve, me<br />
anë të pyetjeve ose vrojtimit të një figure apo objekti, të gjejnë lidhjen ndërmjet asaj që kanë<br />
mësuar më parë dhe asaj që kanë marrë me mësimin e dhënë. Por me gjithë rekomandimet,<br />
përzgjedhja e këtyre veprimtarive është tërësisht opsionale dhe e lirë të realizohet sipas<br />
kërkesave reale të nxënësve dhe të mësuesit, si dhe bazuar në temën mësimore.<br />
Në procedurën e planit mësimor, mësuesi duhet të bëjë edhe parashikimin për kohën<br />
që duhet të zërë çdo veprimtari e planifikuar. Koha duhet të parashikohet e mjaftueshme<br />
për secilën prej tyre. Sido që hyrja dhe mbyllja mund të duken dytësore, edhe atyre u duhet<br />
lënë koha e duhur. Gjithsesi, kohën më të madhe duhet ta zërë të nxënit. Jo rrallë, sidomos<br />
mësuesve fillestarë, u mbetet kohë nga veprimtaritë e planifikuara. Në të tilla raste, mësuesi<br />
duhet të aktivizojë nxënësit për të rifreskuar, me anë të pyetjeve apo vrojtimit të objekteve,<br />
elementet më të vështira të mësimit.<br />
Struktura e mësimit sipas filozofisë të të menduarit kritik<br />
Evokimi<br />
Evokimi është faza e diskutimit para dhënies së përmbajtjes.<br />
- Mësuesi tregon apo identifikon temën e mësimit.<br />
- Pyet nxënësit çfarë dinë rreth saj (temës).<br />
- Kërkon të dijë prej nxënësve çfarë presin nga ajo, dëshirojnë apo kanë nevojë të<br />
mësojnë rreth saj (idetë radhiten në tabelë).<br />
<br />
Realizimi i kuptimit<br />
Kjo është pjesa më e rëndësishme e mësimit.<br />
Në këtë fazë marrin kuptim njohuritë e reja, ndodh të nxënit e kuptimshëm dhe të<br />
vetëdijshëm pas kryerjes së fazës së parë, fazës së evokimit. Nxënësit kërkojnë informacion<br />
relativ në lidhje me parashikimet e bëra.
Reflektimi<br />
Kjo është fazë përmbyllëse e strukturës ERR. Në këtë fazë, pas rishikimit të tërë<br />
informacionit, konsolidohen njohuritë dhe ndodh të nxënit afatgjatë (që i shërben nxënësit<br />
dhe pas mbarimit të shkollës dhe që mund ta përdorë në përputhje me nevojat e tij).<br />
Në këtë fazë mësuesi:<br />
• Pyet nxënësin, se çfarë mësuan.<br />
• I nxit të bëjnë pyetje me kundërpërgjigje.<br />
Në pritje të përgjigjeve të tyre i pyet “Pse mendoni kështu”<br />
Çfarë tjetër mendoni se mund të mësoni<br />
Çfarë nuk keni mësuar apo dëshironi të mësoni<br />
Çfarë është e rëndësishme Pse mendoni kështu<br />
Nga përvoja<br />
Në fund të orës së çdo modeli ka një pjesë për shënime të mësuesit nga puna e nxënësve<br />
gjatë përdorimit të teknikave e modeleve, reagimet e tyre si dhe nga përvoja e zbatimit të<br />
këtyre teknikave në klasa.<br />
Të mos harrojmë se: Modelet mësimore nuk janë ditarë mësimi, pasi ditari është mjet<br />
personal i mësuesit.<br />
Ato kanë për qëllim të strukturojnë mësuesit, nga pikëpamja metodike, që të jenë të aftë<br />
të mësojnë si të ndërtojnë punën, për kultivimin te nxënësit të shprehive dhe aftësive për<br />
vetëveprim, pasi të nxënit në bashkëpunim ndodh kur nxënësit punojnë së bashku, disa herë<br />
në çifte, disa herë në grupe të vogla, për t’iu drejtuar një problemi të përbashkët.<br />
Ky është më i rëndësishëm në nxitjen e shpirtit krijues, se sa zgjidhja apo produkti<br />
përfundimtar i problemit të përbashkët.<br />
Janë identifikuar disa hapa në funksion të shpirtit krijues, si:<br />
• Nxitja<br />
• Zbulimi<br />
• Planifikimi<br />
• Veprimtaria<br />
• Rishikimi<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
B<br />
Nxitja - është një lloj përmbajtje, mbi të cilën punohet, e cila nënkupton faktin, asgjë nuk vjen<br />
nga asgjëja. Pra, ekziston një impuls krijimi i gatshëm për t’u zgjuar. Ai vjen nga prirja për të qenë<br />
kureshtar, për të vrarë mendjen dhe për të bërë pyetjet: Pse, Kur, Çfarë, Ku, Kush, Si<br />
Detyra jonë është të zgjojmë impulsin krijues brenda fëmijës (lënda e biologjisë ka shumë<br />
hapësira për këtë).<br />
B<br />
Zbulimi - është proces, ku mësuesi duhet të lejojë potencialin krijues të nxënësve pa u<br />
nisur nga ideja e parë apo zgjidhja e parë që shfaq nxënësi, por të marrë parasysh alternativa<br />
të tjera përpara se të marrë vendime.<br />
B<br />
Planifikimi - është proces, ku analizohen ndryshimet e çfarëdo fushe krijuese, ku<br />
përfshihen tri pjesë, të cilat shpesh përzihen me njëra tjetrën, si:<br />
a- përkufizimi i një problemi apo detyre;<br />
b- mbledhja e informacionit, fakte dhe vëzhgime;<br />
c- të menduarit, si proces aktiv, që përmirësohet duke ua thënë të tjerëve<br />
ose duke e mbajtur shënim.<br />
B<br />
Veprimtaria - është proces, që fillon me një ide ose me një grup idesh, që është e<br />
rëndësishme për nxënësin, pse jo dhe jetike. Detyra e mësuesit, është ta nxisë për
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
domosdoshmërinë e ideve, si “ç’mund të bëjmë me këtë ide; ku na çon ajo; si mund ta<br />
vëmë në zbatim”, të gjitha këto ndihmojnë të përqendrohemi në rezultatin e ideve.<br />
Rishikimi - është proces që na ndihmon të reflektojmë mbi përpjekjet tona dhe<br />
njëkohësisht na nxit të jemi më aktivë në vlerësimin e njohurive dhe ideve të dhëna.<br />
B<br />
B<br />
Rekomandime për të mësuar nxënësit, si të punojnë në grup.<br />
1- Shpjegojuni nxënësve, pse është i rëndësishëm bashkëpunimi në grup, si në klasë<br />
por edhe në jetë.<br />
2- Shpjegojuni, se cilën nga aftësitë duhet të përdorin në një orë të caktuar<br />
mësimore.<br />
3- Nxënësve u tërhiqet vëmendja për mënyrën se si duhet t’i përdorin aftësitë e tyre<br />
dhe njëkohësisht të mendojnë, se cila aftësi e tyre ndihmon në mbarëvajtjen e mirë<br />
të punës në grup.<br />
4- Nxënësve u krijohet më shumë mundësi për të përdorur aftësitë e tyre, në mënyrë<br />
që ata ta ndjejnë veten më të çlirët dhe aktivë gjatë gjithë kohës së punës në grup.<br />
5- Është e rëndësishme që për të gjitha këto që përmendëm më lart nxënësit duhen<br />
vëzhguar, dëgjuar dhe për aftësitë e tyre mund të mbahen edhe shënime.<br />
Rolet e luajtura nga nxënësit<br />
Brenda secilit grup, rolet që luajnë nxënësit mund të jenë me:<br />
a- Orientim nga detyra.<br />
b- Orientim për ruajtjen e grupit.<br />
c- Të dyja së bashku.<br />
Meqë nxënësit, duhet të zotërojnë mirë mënyrat e sjelljes që lidhen me këto role në klasë,<br />
mësuesi duhet të jetë i kujdesshëm në përcaktimin e roleve të punës së nxënësve në grup.<br />
Pra, të ndajë rolet e anëtarëve të grupit:<br />
1- Kontrollori - Siguron të kuptuarit nga ana e të gjithë anëtarëve të grupit, për punën<br />
që do të bëjnë.<br />
2- Kryetari i grupit - Kërkon informacionet e nevojshme nga anëtarët e grupit si dhe<br />
nga mësuesi.<br />
3- Mbajtësi i kohës - E mban grupin të fokusuar në detyrën e dhënë dhe siguron që<br />
puna të kryhet brenda kufijve të caktuar kohorë.<br />
4- Dëgjuesi aktiv - Përsërit ose riformulon ato që janë thënë nga të tjerët.<br />
5- Përmbledhësi - Mbledh së bashku të gjitha përfundimet e arritura nga grupi, në<br />
mënyrë që ato të kenë një mirëkuptim si grup.<br />
6- Menaxhuesi i materialeve - Shpërndan dhe mbledh materialet që i duhen grupit.<br />
7- Shkruesi dhe lexuesi - I lexon grupit të gjitha materialet me shkrim.<br />
Mund të këtë dhe role shtesë, si raportues, apo ideator, të cilat mund të përdoren<br />
sipas situatës apo temës mësimore.<br />
Raportuesi - Raporton para të tjerëve përfundimet e grupit.<br />
Ideatori - Detyra e të cilit është të propozojë një alternativë tjetër për zgjidhjen që ka<br />
dhënë grupi e kështu me radhë.<br />
Metodat e mësimdhënies, karakteri i tyre aktiv në rritjen e forcës argumentuese,<br />
krijuese dhe reflektuese të nxënësve me nivele të ndryshme në lëndët shkencore.<br />
10
Shkencat natyrore janë një botë ku çdo nxënës përpiqet për ta kuptuar që në moshë të<br />
vogël. Ideja është që mësimdhënia e shkencave natyrore në përgjithësi dhe e biologjisë në<br />
veçanti, të veprojë në harmoni me të nxënit zbulues të fëmijës, pasi ushqen te ky i fundit<br />
qëndrime që karakterizohen nga:<br />
- Kureshtja (dëshira për të ditur) dhe aktiviteti (gatishmëria për të bërë gjëra, me<br />
qëllim që të gjejë përgjigje).<br />
- Arsyetimi (aftësia për të përdorur logjikën dhe rregullat e provës në kërkim të<br />
njohurive).<br />
- Informimi (të pasurit e një fondi informacioni mbi botën, mbi bazën e të cilit të<br />
mendosh).<br />
- Përkushtimi (të vendosë idetë dhe bindjet në mënyrë që, si rezultat i të mësuarit të<br />
ri, nxënësi fillon të rikonstruktojë mënyrën se si mendon për botën).<br />
Pra lista e atributeve të qëndrimeve shkencore dhe termat qe kemi përdorur, krijojnë<br />
një kuadër qasjeje me standardet e përmbajtjes për lëndët e shkencave natyrore që na<br />
janë ofruar, të cilat mbështeten mbi objektiva të qarta, të realizueshme, duke gërshetuar në<br />
mënyrë të vazhdueshme, të katër proceset e përmendura më lart (kureshtjen, aktivitetin,<br />
arsyetimin, informimin dhe përkushtimin), pra ka një lidhje reciproke midis njohurisë dhe<br />
procesit.<br />
Të dy kontribuojnë te njëri-tjetri dhe duhen parë si të njëjtë dhe si rrjedhim të konsiderohen<br />
njëlloj të rëndësishëm për procesin mësimor.<br />
Mjeti më i mirë për të realizuar lidhjen reciproke midis njohurive dhe procesit si dhe<br />
kombinimit të tyre janë metodat e të nxënit në bashkëpunim, të zbatueshme në orët e punëve<br />
praktike apo laboratorike, modeli i të cilave përbëhet nga tri terma: eksplorimi, shpjegimi<br />
dhe zgjerimi. Elemente shumë të rëndësishme në realizimin e këtyre tri fazave janë dhe<br />
koha, këmbëngulja e vazhdueshme e sigurimi i një atmosfere të qetë dhe mbështetëse.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Eksplorimi:<br />
Fazë mësimore në të cilën nxënësi njihet me dukuri interesante dhe të çuditshme, si<br />
dhe me sfidën e drejtpërdrejtë ose të nënkuptuar për të kërkuar dhe zbuluar më shumë. Pra<br />
të gjejnë një shpjegim, të bëjnë një krahasim, të thonë një parashikim e kështu me radhë.<br />
Pra në këtë fazë nuk shpjegohet koncepti por krijohen kushtet për të nxitur kureshtje dhe<br />
dëshirën e tyre për të zbuluar. Pikërisht këtu, në këtë fazë gjejnë hapësira: kërkimi dhe<br />
marrja e informacionit si dhe komunikimi, duke bëre të mundur realizimin e standardeve<br />
të përmbajtjes në tri nivele: i ulët, i mesëm dhe i lartë.<br />
Shpjegimi:<br />
Fazë që vjen pasi nxënësit të kenë eksploruar dhe të kenë bërë vëzhgimet e tyre.<br />
Synimi është që të arrihet një pohim, një lloj pohimi i konceptit nga nxënësi duke vepruar<br />
përmes dialogut, duke i ndihmuar për ta përdorur informacionin për të përmbledhur gjetjet e<br />
tyre dhe për të ndërtuar një koncept të drejtë. (P.sh., përdorimi i njohurive në mjedisin e<br />
përditshëm.)<br />
Zgjerimi:<br />
Fazë ku nxënësit lidhin atë që zbuluan me njohuritë e tyre të mëparshme, zbatojnë<br />
mendimet e veta si në çështje më të gjera. Kjo fazë u vjen në ndihmë nxënësve për të<br />
riorganizuar njohuritë e mëparshme dhe për të qenë në gjendje të përfshijnë dhe të<br />
zbatojnë njohuritë e reja, sipas mënyrës me të cilën ata e shohin botën. (p.sh., ndërtimi<br />
dhe funksionimi i trupit të njeriut, vlen dhe për atë të gjallesave).<br />
Në të gjithë modelin e përmendur, e rëndësishme është të evidentojmë, se si objektivat<br />
11
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
e orës mësimore realizohen dhe bëhen të matshëm. Në këtë mënyrë ne kemi realizuar<br />
dhe zbatuar standardet e përmbajtjes si domosdoshmëri në punën tonë, por njëkohësisht<br />
kemi hapësira dhe për realizimin e standardeve të arritjes dhe për nxitjen e nxënësve të<br />
talentuar.<br />
Modelet mësimore kanë për qëllim të ndihmojnë mësuesit nga pikëpamja metodike<br />
që të jenë të aftë të mësojnë si të ndërtojnë punën për kultivimin te nxënësit të shprehive<br />
dhe aftësive për vetëveprim, pasi të nxënit në bashkëpunim ndodh kur nxënësit punojnë<br />
së bashku, disa herë në çifte, disa herë në grupe të vogla, për t’iu drejtuar një problemi të<br />
përbashkët.<br />
Analiza e përgjigjeve të nxënësve<br />
Gjatë tri etapave të para mësuesi në mënyrë të natyrshme bën një analizë të veprimtarisë<br />
së lirë të nxënësit, për këtë mësuesi duhet të jetë i përgatitur me informacion të mirë<br />
diagnostikues për të qenë i aftë të përcaktojë nevojat orientuese të nxënësve.<br />
Si të përcaktojmë strukturën e njohurive të formuara mirë, pjesërisht apo keq, për<br />
të vlerësuar nxënësin në një punë praktike apo laboratorike.<br />
a- Nxënësit me njohuri e veprimtari shumë të pakta rreth një koncepti apo mungesa të<br />
shumta fjalori lëndor, me mangësi në pjesëmarrjen praktike në orën mësimore dhe ku<br />
shfaqen mangësi në përvojën e tyre vetjake për realizimin e një veprimtarie praktike,<br />
do të fokusohen në grupin e vlerësimit të nivelit të ulët.<br />
b- Nxënësit që kanë pak më shumë informacion rreth problemit, por jo të mjaftueshëm,<br />
do të jenë më aktivë, do të përmendin shembuj apo karakteristika plotësuese dhe<br />
përcaktuese për një koncept apo shprehi do të vlerësohen me notë mesatare.<br />
c- Nxënësit që kanë shumë informacion rreth një koncepti apo me shprehi të formuara<br />
për të vetëvepruar në situata të veprimtarive praktike e eksperimentale, zakonisht<br />
ofrojnë dhe sugjerojnë informacion gjatë orës mësimore apo veprimtarive praktike,<br />
janë aktivë dhe udhëheqës të pavarur apo organizues të grupit dhe përgjigjet e tyre<br />
mund të marrin formën e analogjive, të përkufizimeve, lidhjeve dhe ndërlidhjeve të<br />
koncepteve, krahasimit dhe të përkufizimit, janë nxënës të cilët hyjnë në grupin e<br />
nxënësve të vlerësimit të lartë.<br />
Duhet pasur parasysh që përgjigjet e nxënësve mund të variojnë në tri etapat, kështu që<br />
vlerësimi nuk duhet të kufizohet vetëm në një etapë, por në të tria etapat si dhe në detyrën<br />
përfundimtare që nxënësi zhvillon në shtëpi.<br />
B<br />
Materialet dhe mjetet mësimore. Në mësimet e biologjisë, një rol të rëndësishëm në<br />
procesin e të nxënit, zënë mjetet konkretizuese. Ato janë dhe do të mbeten burimi kryesor<br />
i njohurive për objektet dhe dukuritë e natyrës. Këto mjete kanë funksione të larmishme,<br />
si p.sh.: informimi, motivimi, konkretizimi, demonstrimi, ilustrimi, plotësimi i të dhënave,<br />
shpjegimi i përmbajtjeve mësimore, nxitja e aftësive të të menduarit kritik dhe krijues, zhvillimi<br />
dhe përsosja e aftësive, racionalizimi i kohës, bashkëveprimi nxënës - mësues etj. Ato duhet<br />
të sigurohen dhe të zgjidhen në sasinë dhe cilësinë e duhur. Në planin mësimor ditor, ato<br />
planifikohen për çdo temë, vetëm se mësuesi duhet të njohë mirë metodikën e demonstrimit<br />
dhe të aktivizimit të nxënësve nëpërmjet tyre. Që këto mjete të jenë sa më funksionale në<br />
orën e mësimit, duhet të plotësojnë disa kërkesa metodike, shkencore, psikologjike, estetike,<br />
teknike dhe ekonomike.<br />
• Ato duhet të jenë të perceptueshme nga nxënësit, t’i përshtaten lëndës dhe objektivave lëndorë.<br />
• Duhet të pasqyrojnë saktë anën shkencore të dukurive që trajtohen.<br />
• Mjetet që mund të përgatitë vetë mësuesi duhet të jenë estetike, të punuara me kujdes dhe sa më<br />
afër natyrores.<br />
12
• Nuk rekomandohet përdorimi i mjeteve të grisura, të dëmtuara, të çngjyrosura, të thyera etj.<br />
• Materialet me të cilat përgatiten mjetet konkretizuese duhet të jenë të forta dhe të kenë përmasa<br />
harmonike.<br />
• Mjetet duhet të jenë sa më të thjeshta dhe sidomos të mos paraqesin rrezik për nxënësit gjatë<br />
punës për dëmtime fizike ose infeksione, për alergji ose ngacmim të syve dhe të lëkurës.<br />
Për përdorimin e mjeteve mësimore ka disa rregulla metodike:<br />
Koleksionet dhe albumet<br />
• Kur mjeti ose objekti ka përmasa të mëdha, atëherë ai i tregohet klasës njëherësh.<br />
• Kur objektet janë të vogla dhe nuk ka mundësi të perceptohen në të njëjtën kohë nga<br />
të gjithë nxënësit, atëherë shpërndahen materiale të siguruara më parë mundësisht në çdo<br />
bankë (në këtë rast nxënësit jo vetëm e shohin, por edhe mund ta prekin).<br />
• Kur objekti është i vogël, por i vetëm, ai u tregohet nxënësve bankë më bankë.<br />
• Këshillohet, që nxënësit herë pas here, të pyeten nëse e kanë vërejtur mirë objektin<br />
apo mjetin, me qëllim që mësuesi të korrigjojë shpejt të metat e konstatuara.<br />
• Kontrolli i vazhdueshëm i mjeteve didaktike krijon mundësinë që mësuesi të mos<br />
përdorë mjete të vjetruara, të grisura, të konsumuara dhe për pasojë pa vlerë për mësimin.<br />
Nxënësit zakonisht bëjnë albume me fotografi bimësh dhe kafshësh. Mësuesi ndihmon<br />
që nxënësit t’i vendosin këto fotografi sipas kritereve. Në fillim ata i vendosin sipas ngjyrës<br />
dhe madhësisë. Më pas, duke i njohur më mirë, ata mund t’i vendosin në mënyra të tjera.<br />
Kështu ndodh edhe me koleksionet. Ato mund të jenë:<br />
• Koleksion fluturash ose insektesh.<br />
• Koleksion kafshësh me guaskë.<br />
• Koleksion bimësh të thara të plota ose të pjesëve të veçanta<br />
(fruta, fara, gjethe, lëvore, zhardhokë).<br />
• Koleksion me fara bimësh të egra ose të kultivuara.<br />
• Koleksione myshqesh, likenesh, kërpudhash.<br />
Rezultatet e tyre, nxënësit mund t’i ruajnë përmes pikturave ose diagrameve.<br />
Për kapjen e fluturave dhe insekteve shërbejnë rrjetat, të cilat mund të bëhen me copë<br />
ose napë të zakonshme. Për të formuar koleksionin e duhur insektet ngulen me gjilpëra dhe<br />
u vendosen etiketa me shënimet përkatëse (emri, data dhe vendi ku janë gjetur).<br />
Mjetet më të përdorshme didaktike janë:<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Mjetet pamore natyrore<br />
• Objektet natyrore të gjalla ose jo të gjalla:<br />
(vazo lulesh, akuariumet, terrariumet, akuaterrariumet).<br />
• Koleksionet (e bimëve të plota, luleve, gjetheve, farave, frutave, lëvoreve,<br />
zhardhokëve, myshqeve, likeneve, kërpudhave etj.).<br />
• Koleksionet e insekteve, guaskave të butakëve, iriqëve të detit, yjeve të detit,<br />
guaskës së breshkës etj.<br />
• Skeletet e kafshëve të cilat është më mirë të përgatiten nga specialistë ose në<br />
mënyrë industriale.<br />
Mjetet artificiale<br />
• Maketet (materiale plastike ose prej gipsi). Me ato nxënësi parafytyron sisteme të<br />
ndryshme biologjike (qarkullimi i gjakut, sistemi nervor, sistemi tretës, sistemi urinar, sistemi<br />
i frymëmarrjes, sistemi muskulor).<br />
• Modelet (kopje të vërteta të gjallesave bimore dhe shtazore ose të pjesëve të veçanta<br />
të tyre). Ato mund të ndërtohen prej letre, gipsi, kartoni, druri, plastike etj.<br />
• Fotografitë (përdoren në rastet kur duam të paraqesim një objekt apo dukuri nga larg<br />
ose nga afër. Ato mund të sigurohen nga vetë nxënësit ose mësuesi).<br />
13
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
• Vizatimet (përdoren për të paraqitur dukuri, procese apo objekte të ndryshme. Ato duhet<br />
të bëhen nga nxënësit, por edhe nga mësuesit).<br />
• Skemat (shërbejnë për të bërë një konkretizim të thjeshtë të një dukurie apo objekti).<br />
• Tabelat (kryesisht paraqesin marrëdhëniet mes objekteve dhe dukurive, florës dhe<br />
faunës, ndërtimit të trupit të gjallesave, njeriut etj.<br />
Mjetet audiovizive (pamore-dëgjimore)<br />
• Filmat (Me anën e tyre nxënësit vënë në përdorim shqisat e të parit dhe të të dëgjuarit.<br />
Tematika duhet t’i përmbahet programit mësimor, nuk duhet të jetë shumë e gjatë dhe mund<br />
të shfaqet në laborator ose në salla të posaçme).<br />
• Emisionet mësimore në televizion (këto duhet të organizohen me porosi nga shkolla ose<br />
departamenti i biologjisë).<br />
Mjetet verbale, tekstet<br />
• Tekstet mësimore (të detyruara), libri i mësuesit, fletoret e punës, revistat, atlaset,<br />
mund të përdoren në shkollë për të mbështetur punën kërkimore të nxënësve. Këto burime<br />
duhet të diskutohen dhe vlerësohen nga stafi si një pjesë e planit të tyre për shkencën.<br />
Ai duhet të jetë i rëndësishëm për të përzgjedhur burimet e dyta, të cilat ndihmojnë për<br />
të mbështetur nxënësit në punët e tyre shkencore, si dhe në kryerjen e vizatimeve apo<br />
krijimeve të ndryshme.<br />
Detyrat e shtëpisë<br />
Ato zënë vend në planin mësimor ditor. Mund të jepen nga ato që përmban teksti mësimor,<br />
por mund të formulohen edhe për veprimtari të pavarur në shtëpi, si: plotësim tabelash,<br />
eksperimente afatgjata, punë kërkimore, ese etj.<br />
Formati i modelit të ditarit përmban dhjetë elemente<br />
Tema: Titulli i temës mësimore<br />
1. Niveli i vështirësisë: kjo kërkesë e ditarit tregon nivelin e vështirësisë që ka përgatitja<br />
e veprimtarisë mësimore dhe shkallën e pjesëmarrjes së nxënësve në këto veprimtari<br />
praktike. Niveli i vështirësisë gjithmonë është i parashikueshëm midis kufijve nga 1-4.<br />
2. Koha e nevojshme e llogaritur në minuta për të zhvilluar gjithë veprimtarinë<br />
mësimore.<br />
3. Synimi: paraqet në mënyrë të përgjithshme atë që parashikon të arrijë mësuesi<br />
nëpërmjet veprimtarisë mësimore.<br />
4. Të drejtat e njeriut: Edukimi me të drejtat e njeriut përmes tematikës dhe problematikës<br />
së tekstit mësimor.<br />
5. Objektivat: Objektivat paraqesin synimet specifike që do të realizohen në një orë<br />
mësimore hap pas hapi dhe aftësitë që do të fitojnë nxënësit në çdo veprimtari të kësaj ore<br />
mësimore.<br />
6. Materialet: Listohen mjetet e nevojshme që do të përdoren në veprimtarinë<br />
mësimore.<br />
7. Metodat: Metodat dhe teknikat e mësimdhënies që do të përdoren nga mësuesi në<br />
bashkëveprim me nxënësin për paraqitjen dhe zhvillimin e veprimtarive mësimore për të<br />
arritur objektivat dhe synimet.<br />
8. Përgatitja: Listimi i gjërave që duhet të bëjë mësuesi para fillimit të orës mësimore.<br />
9. Zhvillimi: Zhvillimi pasqyron në mënyrë të detajuar të gjitha veprimtaritë që do të<br />
organizohen për të arritur objektivat e përcaktuara.<br />
Sqarim Niveli i vështirësisë: Sipas shkallës së vështirësisë, veprimtaritë mësimore janë ndarë<br />
në katër nivele (nga niveli 1-4), të cilat tregojnë pjesëmarrjen e nxënësve në veprimtaritë<br />
praktike dhe shkallën e vështirësisë që duhet për përgatitjen e saj.<br />
14
B<br />
Niveli i parë: Në këtë nivel zhvillohen veprimtari të thjeshta, të shkurtra, akullthyese,<br />
të cilat krijojnë klimën e nevojshme të bashkëpunimit dhe komunikimin e mësuesit me<br />
nxënësin dhe të nxënësve me njëri-tjetrin.<br />
Niveli i dytë: Në këtë nivel zhvillohen veprimtari të thjeshta, të modeluara më parë<br />
B<br />
nga mësuesi, të cilat nxitin interesin e nxënësve për të rritur aftësitë komunikuese dhe të<br />
punuarit në grup.<br />
Niveli i tretë: Në këtë veprimtari zhvillohen veprimtari të gjata të modeluara më parë<br />
B<br />
nga mësuesi të cilat synojnë të nxisin te nxënësit të menduarit dhe të vëzhguarit për të<br />
hyrë në thellësi të problemit. Pjesëmarrja e nxënësve në diskutime apo në punën me grupe<br />
është e nivelit të lartë.<br />
Niveli i katërt: Në këtë nivel zhvillohen veprimtari më të gjata. Ato kërkojnë nivel të<br />
B<br />
lartë në punën me grupe, në komunikim, në përqendrim si dhe bashkëpunimin me të gjithë<br />
pjesëmarrësit. Këto veprimtari kërkojnë përgatitje më të gjatë si dhe përqendrim më të gjerë<br />
dhe më të thellë në problemin që trajtohet.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Vlerësimi<br />
Përmes vlerësimit mësuesi duhet të përcaktojë nivelin në të cilin nxënësi ka arritur objektivat<br />
e planifikuar. Për këtë, zbatohet vlerësimi në çdo veprimtari mësimore edukative. Vlerësimi<br />
nxjerr në pah dy anë të mësimdhënies: nevojat dhe aftësitë e nxënësve; njëkohësisht, ai<br />
është sinjal për mësuesin në lidhje me planifikimin e veprimtarive në klasë.<br />
Mësuesi duhet të bëjë përpjekje që ta përdorë vlerësimin në dobi të përvetësimit sa më të<br />
mirë të programit mësimor. Nga ai kërkohet, gjithashtu, njohje e teorisë, e sistemeve dhe e<br />
praktikave të matjes dhe zotërim i kompetencës së vlerësimit. Matja, në vetvete, përfaqëson<br />
procesin e krahasimit të një vlere të njohur me një të panjohur, ndërsa vlerësimi përcakton<br />
vlerat mbi bazën e informacionit të grumbulluar nga procesi i matjeve. Element kryesor i<br />
vlerësimit është gjykimi sipas kritereve, që duhet të jenë të përcaktuara qartë nga mësuesi<br />
qysh më parë. Cilësia e vlerësimit në çdo rast duket nga fakti se sa nxënësi i ka plotësuar<br />
kriteret e caktuara.<br />
Vlerësimi bart në vetvete emocione, brishtësi, përgjegjësi, por nganjëherë edhe<br />
subjektivizëm. Ai jep kënaqësi e nxitje, por ka dhe ngarkesa pakënaqësie, prandaj nga<br />
mësuesi kërkohen: ndërgjegjësim dhe përpikëri. Meqenëse vlerësimi është një moment i<br />
rëndësishëm dhe delikat, mendojmë që atë ta trajtojmë pak më hollësisht.<br />
Vlerësimi në lëndën e biologjisë<br />
Vlerësimi është pjesë përbërëse e mësimit, prandaj si i tillë ai kërkon:<br />
Objektiva të qarta mësimore<br />
Motivimin e nxënësve<br />
Njohjen e përvojës<br />
dhe të aftësive të nxënësve<br />
Mësuesi bën kujdes të përcaktojë qartë se çfarë<br />
duhet mësuar nga nxënësit. Ky përcaktim tregon<br />
atë që do të vlerësohet.<br />
Si pjesë e procesit të mësimdhënies, e cila<br />
forcon besimin e nxënësve, mësuesi ka për detyrë<br />
të inkurajojë nxënësit të përballojnë vështirësitë.<br />
Mësuesi të ndërgjegjësohet se puna e tij ndërtohet<br />
në njohjen e përvojës dhe të aftësive të nxënësve.<br />
15
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Kërkesa të qarta ndaj nxënësve<br />
si dhe përdorimin e metodave dhe<br />
teknikave mësimore efikase.<br />
Gjithashtu për të realizuar një vlerësim të suksesshëm mësuesi të ketë të qarta problemet<br />
si më poshtë:<br />
• Si mësojnë nxënësit.<br />
• Sa të suksesshëm janë ata në të mësuarit.<br />
• Sa efikase janë detyrat e caktuara dhe teknikat e përdorura për të ndihmuar nxënësit.<br />
Etapat e vlerësimit<br />
Objektivi bazë i çdo vlerësimi është, që të përcaktojë shkallën në të cilën nxënësi arrin<br />
objektivat e parashikuara dhe ndikimin që ka mësimdhënia dhe detyrat e shtëpisë për atë.<br />
Vlerësimi realizohet gjatë tri etapave:<br />
Për arritjen e suksesit mësuesi duhet të planifikojë<br />
detyra, veprimtari, teknika dhe strategji të<br />
përshtatshme për të mësuarit.<br />
Kontrolli. Ka të bëjë me përfundimin e të mësuarit. Ai shprehet në forma të ndryshme dhe<br />
realizohet në çdo çast mësimor. Gjatë kontrollit realizohet: ç’dinë (çfarë u arrit) dhe çfarë nuk<br />
dinë nxënësit (çfarë nuk u arrit).<br />
Matja. Ajo që u kontrollua duhet të matet. Nxënësi ka nevojë të dijë rezultatin e kontrollit.<br />
Këtë matje e bën mësuesi. Ajo shprehet me pikë, me përqindje ose me një evidencë të<br />
thjeshtë, e formuluar me shprehje, shenja dalluese etj., e krahasuar me një standard të<br />
bazuar në kritere.<br />
Vlerësimi. Nënkupton vendosjen e një vlere gjykimi sasiore ose cilësore, bazuar në<br />
matjen. Kjo bëhet nga mësuesi me notë ose me shprehje.<br />
Nëse kontrolli bëhet gjatë gjithë orës së mësimit, matja e cila shpesh është e pandarë<br />
nga vlerësimi, bëhet në etapa të caktuara të tij. Jo çdo kontroll shoqërohet me matje.<br />
Kategoritë e vlerësimit.<br />
Vlerësimet që bën mësuesi në klasë,<br />
mund t’i klasifikojmë në katër kategori:<br />
B<br />
• Formues<br />
• Diagnostikues<br />
• Përmbledhës<br />
• Motivues<br />
Vlerësimi formues<br />
Vlerësimi formues synon të theksojë atë se çfarë ka arritur nxënësi gjatë procesit të<br />
formimit të njohurive dhe mbi këtë bazë bëhet planifikimi i mëtejshëm.<br />
Vlerësimi formues është një nga elementet më të rëndësishme të çdo mësimi, sepse<br />
është një aktivitet që i lejon mësuesit të vlerësojë sipas standardeve të kontrollit dhe të bëjë<br />
ndryshime në orën e mësimit sipas këtij informacioni.<br />
Në realitet, vlerësimi formues, është një proces i vazhdueshëm, që duhet të realizohet<br />
gjatë gjithë orës së mësimit. Vlerësimi formues mund të organizohet në forma të ndryshme.<br />
Kjo varet nga specifika e temës. Ai mund të organizohet herë me nxënës të veçantë, herë<br />
me grupe të vogla nxënësish, herë me pyetje – përgjigje, herë me detyra me shkrim etj.<br />
Përdorimi i vlerësimit formues e ndihmon mësuesin që të sigurojë se nxënësit nuk kalojnë<br />
në temat dhe objektivat e reja më parë se të kenë përvetësuar aftësinë që bëjnë të mundur<br />
arritjen e detyrës së mëvonshme.<br />
B<br />
Vlerësimi diagnostikues bëhet kryesisht për aspekte të përvetësimit të njohurive nga<br />
nxënësit, për të gjykuar për atë që ata kanë mësuar dhe për atë që nuk kanë mësuar.<br />
Vlerësimi diagnostikues ka rëndësi për faktin se ai:<br />
Jep informacion për efektshmërinë e të mësuarit pasi nxënësit ta kenë studiuar temën.<br />
Informacioni mund të përdoret për të përcaktuar mënyrën e veprimit në etapën e dytë të<br />
16
të mësuarit, mbi bazën e gjykimit se çfarë ka mësuar dhe çfarë nuk ka mësuar nxënësi.<br />
Ka për qëllim të gjejë pse nuk është arritur përvetësimi i ndonjë koncepti.<br />
Për të bërë vlerësimin diagnostikues, mund të përdoren me sukses pyetjet e mbyllura<br />
(objektive, të cilat do të sqarohen më poshtë se çfarë janë).<br />
B<br />
Vlerësimi përmbledhës bëhet në fund të një numri temash, njësish, detyrash e kapitujsh<br />
ose në fund të një periudhe të caktuar kohe, p.sh., në fund të një semestri apo në fund të<br />
vitit. Ai dallon se çfarë kanë arritur të përvetësojnë ose të bëjnë nxënësit.<br />
Vlerësimi formues dhe ai diagnostikues parapërgatitin atë përmbledhës. Ky bëhet në<br />
përputhje me objektivat mësimore. Forma më e përhapur e tij është testimi. Në të përmbahen<br />
kërkesa ose pyetje të llojeve të ndryshme të formuluara nga mësuesi.<br />
Mësuesi i kujdesshëm parashikon disa vlerësime përmbledhëse gjatë vitit.<br />
B<br />
Vlerësimi motivues ka për qëllim të nxisë interesin dhe dëshirën e nxënësve për të<br />
vazhduar më tej. Nëse përcaktohen objektiva të saktë e të qartë për një njësi mësimore ose<br />
dhe më gjerë, nxënësi sheh vetë arritjet e tij. Kjo përbën një kënaqësi dhe nxitje të dëshirës<br />
së tij për më shumë përparim. Nga këto arritje nxënësit mund të vetëkënaqen, por edhe mund<br />
të kënaqin të tjerët. Që të arrihen këto objektiva në vlerësim dhe që nxënësit të mobilizohen<br />
dhe të ndjejnë kënaqësinë e arritjes së tyre, ato duhet të jenë pak mbi mundësitë mesatare<br />
të nxënësve.<br />
Vlerësimi bazohet në:<br />
Ç’thonë, ç’shkruajnë dhe ç’bëjnë nxënësit.<br />
Nga kjo përcaktohen edhe format kryesore të vlerësimit.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Për vlerësimin e njohurive, aftësive dhe sjelljes së nxënësve ka një sërë teknikash.<br />
Gjashtë teknikat e vlerësimit janë:<br />
1. Vlerësimi me shkrim.<br />
. Vlerësimi me gojë.<br />
. Vlerësimi me anë të dëgjimit.<br />
. Vlerësimi praktik.<br />
5. Vlerësimi me anën e pyetësorëve të nxënësve.<br />
. Vlerësimi i projekteve, punëve kërkimore<br />
dhe i punëve në terren.<br />
Në këtë material trajtohet një nga teknikat e vlerësimit me shkrim, atë me anë të testeve.<br />
Çfarë është testimi<br />
Testimi është ecuria e kryerjes së matjeve sipas një synimi ose objektivi të caktuar.<br />
Testimi pasohet nga vlerësimi. Ajo që u mat, duhet të vlerësohet. Pra testimi dhe vlerësimi<br />
janë dy koncepte dhe ecuri të ndryshme, por të pandara nga njëra-tjetra.<br />
Llojet e pyetjeve në teste.<br />
Në këtë material do të paraqiten disa nga pyetjet që mund të përdoren në testet<br />
përmbledhëse. Mjaft mirë një pjesë e tyre mund të përdoren edhe në teste formuese e<br />
diagnostikuese.<br />
Pyetjet janë dy llojesh: të mbyllura dhe të hapura.<br />
Të mbyllura (ose objektive) janë ato pyetje për të cilat mund të jepet vetëm një përgjigje.<br />
Të hapura (ose subjektive ) janë ato pyetje që kërkojnë përgjigje origjinale. Nxënës të<br />
ndryshëm mund të veprojnë në mënyra të ndryshme për dhënien e përgjigjes. Në të tilla raste<br />
përgjigjet e nxënësve mund të jenë nga dy fjali deri në disa faqe, p.sh.: në lëndët shoqërore.<br />
Në rastin e parë nxënësi nuk ka mundësi të mbajë qëndrimin e tij personal, sepse përgjigjja<br />
është e vetme. Në të dytin ai është i lirë të zgjedhë e të zgjidhë, pra t’i përgjigjet pyetjes duke<br />
shprehur jo vetëm njohuritë, por dhe qëndrimet, gjykimet e ndjenjat e tij.<br />
Shembuj të pyetjeve të mbyllura (objektive), të cilat mund të përdoren në vlerësimin e<br />
koncepteve në lëndën e biologjisë me anë të testeve.<br />
17
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
1. E vërtetë, e gabuar ( Po ose Jo)<br />
Në pohimet e mëposhtme shënoni “Po” ose “Jo”.<br />
Po - Jo Fotosinteza është një proces që kryhet nga bimët.<br />
Po - Jo Gjatë fotosintezës çlirohet energji.<br />
Po - Jo Gjatë fotosintezës thithet dyoksid karboni.<br />
Po - Jo Fotosinteza ndodh në mitokondri.<br />
a) V – G Pjalmimi i vezës së një bime nga pjalmi i bimës tjetër quhet vetëpjalmim.<br />
b) V – G Gjatë mejozës formohen qeliza haploide.<br />
c) V – G Efekti i gjenit të fshehtë (recesiv) duket në organizmat heterozigotë.<br />
d) V – G Qelizat riprodhuese quhen gameta.<br />
Këto pyetje përdoren në mënyrë të kufizuar, sepse mundësia e gjetjes së përgjigjes së<br />
saktë, kur nxënësi nuk është i sigurt për të, është 50 %.<br />
2. Pyetje me zgjedhje të shumëfishtë (ose alternative).<br />
Jepet një pyetje a pohim i paplotë dhe disa përgjigje, ku njëra është e saktë dhe të tjerat<br />
detyrimisht të gabuara.<br />
P. sh.: Gjeni përgjigjen e saktë:<br />
Kromozomet e qelizave bija:<br />
a. Që lindin nga mitoza janë të njëjta me ato të nënës;<br />
b. Që lindin nga mitoza janë të ndryshme nga ato të nënës;<br />
c. Që lindin nga mejoza janë të ndryshme nga ato të nënës;<br />
d. Që lindin nga mejoza janë të ngjashme nga ato të nënës.<br />
3. Pyetje objektive me “çiftim”.<br />
Teknika e çiftimit konsiston në hartimin e dy listave, ku nxënësve u kërkohet të bëjnë<br />
lidhjen midis elementeve të listës A me të listës B. Këshillohet që njëra nga listat<br />
(zakonisht e djathta) të përmbajë më shumë elemente nga lista tjetër. Krijimi i listave<br />
sigurisht ka kërkesë radhitjen e atyre elementeve, të cilat kanë lidhje të ndërsjellë.<br />
P.sh.: Gjeni përkatësinë:<br />
1. Pjesë e qelizës që rregullon hyrjen dhe daljen e lëndëve nga bërthama. a) kloroplastet.<br />
2. Pjesë e qelizës që rregullon hyrjen dhe daljen e lëndëve përmes saj. b) bërthama.<br />
3. Gjallesa që nuk kanë membranë bërthamore. c) qeliza.<br />
4. Pjesë e qelizës që kontrollon gjithë veprimtarinë e saj. d) membrana<br />
bërthamore.<br />
5. Njësia themelore e gjallë e të gjitha gjallesave. e) bakteriet.<br />
6. Pjesë e qelizës që shërben për kapjen e energjisë diellore. f) membrana<br />
qelizore.<br />
Përgjigje: 1 (d), 2 (f), 3 (e), 4 (b), 5 (c), 6 (a)<br />
4. Me plotësim të përgjigjes.<br />
Në pyetje të tilla duhet të plotësohet përgjigja, pasi ajo nuk është e plotë.<br />
P.sh.:<br />
1. Kafshët që ushqehen me bimë, quhen………………(barngrënëse).<br />
2. Cipa që vesh gjithë sipërfaqen e trupit tonë quhet……….( lëkurë).<br />
3. Lëndët ushqyese dhe ujin bima i merr me anë të…………(rrënjëve). etj.<br />
5. Me përgjigje të shkurtër.<br />
Në ndryshim nga plotësimi i përgjigjes, nxënësi duhet t’i japë përgjigjen e saktë pyetjes:<br />
P. sh.:<br />
1. Çfarë janë organelat<br />
2. Në cilin sistem organesh futet zemra etj.<br />
18
Kujdes<br />
Para testimit duhet bërë një model, i cili t’u tregohet nxënësve se si do të bëhet testimi.<br />
Caktohen më parë qëllimet e testimit për të kaluar më pas në zhvillimin e tij.<br />
Vlerësimi mund të jetë individual ose në grup.<br />
Në rastet kur testet hartohen me pyetje të llojeve të ndryshme, ato grupohen sipas llojit të tyre,<br />
p.sh., pyetjet me zgjedhje të shumëfishtë bashkë, ato me çiftim bashkë e kështu me radhë.<br />
Është mirë që pyetjet në test të renditen sipas shkallës së vështirësisë së tyre.<br />
Numri i pyetjeve në test varet nga ajo ç’ka duhet testuar (një mësim, një kapitull apo një<br />
koncept.)<br />
Përparësitë dhe mangësitë e testeve me zgjedhje të shumëfishtë.<br />
Përparësitë janë:<br />
• Shpenzohet më pak kohë për përgjigje.<br />
• Ka mundësi që me këto pyetje të<br />
kontrollohet një sasi e madhe lënde.<br />
• Lejojnë pikëzim e korrigjim të lehtë.<br />
• Testet me pyetje me zgjedhje të<br />
shumëfishtë mund të hartohen për një<br />
nivel të nxënësve.<br />
Disa udhëzime për vlerësimin<br />
Mangësitë janë:<br />
• Krijon mundësi për të hartuar teste të dobëta.<br />
• Kërkohet prej nxënësve vetëm një akt<br />
i thjeshtë miratimi dhe jo arsyetime e<br />
shpjegime, gjë e cila mund të ndikojë për<br />
ata gjatë studimit që të kenë përqendrim më<br />
të lartë në faktet krahasuar me kuptimin e<br />
thellë të materialit.<br />
• Ka mundësi që nxënësi të godasë në<br />
shenjë me hamendje dhe jo duke përdorur<br />
njohuritë, duke pasqyruar kështu një rezultat<br />
më të lartë se njohuritë reale të nxënësve.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Është e domosdoshme që mësuesi të mos përdorë vetëm një formë vlerësimi, por larmi<br />
formash. Ato duhet t’u krijojnë nxënësve mundësi të vlerësohen në atë mënyrë që është e<br />
përshtatshme për çdo individ. Ky është tipar i shkollës demokratike. Kështu, p. sh.: Një nxënës<br />
përgjigjet më mirë me gojë, një tjetër me shkrim, njëri i shpreh bukur dhe me emocion mendimet<br />
në një pyetje të hapur, një tjetër jo, dhe e ka më të lehtë në pyetjet e mbyllura etj.<br />
Vlerësimet e përfundimeve të nxënësve të trajtohen me kompetencë e jo si mesatare<br />
aritmetike e notave të vlerësimit formues.<br />
Të kihet parasysh që përparimi i nxënësit dhe një gjykim përmbledhës në përfundim<br />
të periudhës, bazuar në objektiva, përbën vlerësimin përfundimtar. Vonesat e dhënies së<br />
përfundimeve të vlerësimit dhe analiza e tyre nga mësuesi, e ulin shumë vlerën e korrigjimit<br />
të gabimeve.<br />
Shënimet të jenë të thjeshta, por të pasura. Është e domosdoshme që përveç regjistrit<br />
të klasës, mësuesi të mbajë shënime të tjera për punën e çdo nxënësi. Ato ndihmojnë në<br />
njohjen dhe në vlerësimin e punës së çdo nxënësi, në diagnostikimin dhe në riparimin e<br />
vështirësive dhe lehtësojnë vlerësimet përmbledhëse.<br />
Integrimi i biologjisë me të drejtat e fëmijëve,<br />
edukimin mjedisor dhe edukimin shëndetësor<br />
Kuptimi i dijes së integruar<br />
Përmbajtja e konceptit “integrim” sintetizon kooperimin e disiplinave të ndryshme që kontribuojnë<br />
në zgjidhjen e një problemi të përbashkët. Ka disa mënyra integrimi të disiplinave të ndryshme,<br />
sipas problemit konkret që bëhet objekt i përbashkët studimi për t’u zgjidhur prej tyre.<br />
Integrimi i disiplinave të afërta<br />
I tillë është ai për shembull midis dy disiplinave (fizikë – kimi, kimi – biologji etj) duke<br />
formuar një zonë të përbashkët në të cilën zbatohen koncepte dhe metoda të secilës prej<br />
disiplinave.<br />
19
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Për shembull, në të gjitha standardet e shkencave natyrore gjejmë trajtimin e problemit të<br />
komunikimit pothuaj me të njëjtat kërkesa, si: nxënësit të përdorin një fjalor të përshtatshëm,<br />
duke përfshirë terminologjinë e duhur shkencore dhe teknologjike në formimin e koncepteve,<br />
gjatë eksperimenteve si dhe gjatë vëzhgimeve që ata do të realizojnë.<br />
Apo për kërkimin dhe marrjen e informacionit, si: nxënësit të grumbullojnë të dhëna<br />
sasiore dhe cilësore, nëpërmjet hulumtimit, me qëllim që të regjistrojnë dhe të prezantojnë<br />
rezultatet, duke përdorur diagrame, grafikë, tabela, skica e vizatime të ndryshme.<br />
Integrimi i problemeve<br />
Bëhet fjalë për atë grup problemesh të cilat nuk mund të përfshihen në një disiplinë të<br />
vetme për shkak të natyrës specifike të tyre apo të dimensioneve që kanë. Për shtjellimin,<br />
studimin dhe zgjidhjen e tyre duhen zotëruar e zbatuar njëherësh koncepte e metoda nga<br />
disa fusha dhe disiplina. Për shembull: problemet e edukimit mjedisor, edukimit shëndetësor,<br />
edukimit global etj.<br />
Integrimi në metodë<br />
Zbatohet në të gjitha rastet kur metodat e një disipline mund të zbatohen edhe në kërkime<br />
në fusha të tjera.<br />
Kurrikula e re e biologjisë e koncepton mësimin e biologjisë të zhvillohet në mënyrë të<br />
tillë, që ta shohë nxënësin në qendër të procesit mësimor dhe t’i lejojë atij të drejta të plota<br />
për pjesëmarrje me përvojat jetësore që ai zotëron.<br />
Integrimi i koncepteve<br />
Është karakteristikë për situata në të cilat modelet dhe konceptet e një disipline zbatohen<br />
si plotësim në studimin e një disipline tjetër ose i zëvendëson modelet dhe konceptet<br />
ekzistuese.<br />
Për shembull, në lëndën e biologjisë janë shumë të rëndësishme njohuritë nga lënda e<br />
kimisë për shpjegimin e përbërjes kimike të qelizës, proceset biokimike që ndodhin në qelizë,<br />
kimia e frymëshkëmbimit, ndërtimi dhe vetitë e acideve nukleike, proceset e trashëgimisë së<br />
tipareve te gjallesat etj.<br />
Cilat janë karakteristikat e veprimtarive mësimore integruese<br />
• Mësimi i integruar, ashtu si dhe kërkimi shkencor, ka si objekt ato probleme konkrete praktike, ku shkalla e<br />
kompleksitetit të të cilave përcakton numrin, tipin dhe nivelin e integrimit të dijeve nga disiplinat natyrore.<br />
• Mësimi i integruar synon të pajisë dhe të aftësojë nxënësit me kompetenca shumëdisiplinore pa lënë mënjanë<br />
edhe “specializimin”. Nga çdo disiplinë apo degë të saj, zgjidhen dhe synohet të përvetësohen një bashkësi<br />
konceptesh të konsoliduara, të strukturuara sipas një skeme logjike me vlera të mëdha formuese dhe aplikative.<br />
• Gërshetimi i aspekteve fizike, kimike, biologjike etj. në trajtimin dhe zgjidhjen e një problemi e mëson dhe e<br />
aftëson nxënësin për një zgjidhje më shkencore dhe më të plotë, afër të vërtetës objektive.<br />
• Nxënësi kupton, ndjek dhe përfiton nga zhvillimet e sotme tepër të shpejta të shkencave aplikative, për të<br />
cilat mjetet e komunikimit masiv japin një informacion të bollshëm. Kjo do të rrisë së tepërmi interesimin dhe<br />
angazhimin e nxënësve për të kuptuar përmbajtjen e mësimit, për ta zotëruar e përdorur atë në zgjidhjen e<br />
mjaft pyetjeve e të fshehtave, që atë e rrethojnë.<br />
• Veprimtaria e integruar mësimore kërkon punë të frytshme kolegjiale, ku çdo pjesëtar luan një rol aktiv.<br />
Fryma e kolektivitetit, bashkërendimi i forcave, energjive mbi bazën e debatit shkencor, edukon te nxënësit<br />
respektin për veten dhe të tjerët dhe e bind atë se zgjidhja më e pranueshme, më optimale që i jepet<br />
problemit është rezultat i dijeve të thella e të shumanshme, të cilat nuk mund të jenë pronë e një njeriu apo<br />
të një grupi të vogël njerëzish.<br />
• Nxënësi e ndien konkretisht dhe në vijimësi se edhe pse zgjidhja kolegjiale e problemit të caktuar qëndron<br />
shumë më lart se zgjidhja e tij “vetjake”, ajo ende nuk është absolute, e përhershme, përfundimtare, por mbetet<br />
e pjesshme, sepse është e lidhur me teori të caktuara me nivel të dhënë, teknikë vrojtimi, matjeje, njehsuese,<br />
me aftësi të caktuara analizuese, përgjithësuese dhe operuese, të cilat janë në zhvillim të pandërprerë.<br />
• Në kërkimin dhe arritjen e zgjidhjeve sa më të plota, sa më bindëse dhe shkencore, rritet dhe shkalla e<br />
gërshetimit dhe e ndikimeve të ndërsjella të aspektit shkencor me atë emocional, estetik, social dhe human.<br />
20
Si përfundim, themi se edukimi nëpërmjet mësimit të integruar, është një koncept i<br />
orientuar nga e ardhmja, i cili mbështetet në idenë se mësimi duhet të përqendrohet në<br />
njohuritë, aftësitë, vlerat dhe qëndrimet, të cilat u nevojiten nxënësve për t’u orientuar<br />
natyrshëm në një botë komplekse, të ndërvarur dhe në ndryshim të shpejtë.<br />
Shembuj integrimi në lëndën e biologjisë<br />
Një nga veçoritë në modelin e ri të kurrikulës së biologjisë është se, përveç zbatimit<br />
të programit sipas parimit linear dhe spiral, është edhe respektimi i parimit të integrimit<br />
ndërlëndor dhe brenda lëndës<br />
Në kurrikulën e re të biologjisë në mënyrë të përmbledhur janë trajtuar lidhjet dhe<br />
bashkëpunimi i biologjisë me lëndët e tjera si më poshtë.<br />
Bashkëpunimi i biologjisë me lëndët e tjera<br />
Shkencat e natyrës<br />
Mësimi i biologjisë, gjatë përshkrimit të dukurive, merr parasysh ligjet dhe metodat e<br />
fizikës, të kimisë dhe matematikës. Bashkëveprimi i njohurive të këtyre lëndëve krijon për<br />
nxënësit kushtin paraprak për ndërtimin e një imazhi racional të botës dhe të bazuar në<br />
shkencat natyrore.<br />
Shkencat shoqërore dhe humane<br />
Në kuadër të projekteve të ndryshme, krijohet mundësia e një bashkëpunimi të mirë<br />
ndërmjet biologjisë dhe lëndëve shoqërore, veçanërisht në fushat e edukimit seksual,<br />
të të ushqyerit të shëndetshëm, edukimi për HIV/AIDS, parandalimin e drogës, duhanit,<br />
alkoolit, të edukimi mjedisor, etj. Përveç kësaj, mësimi i biologjisë transmeton njohuri, të<br />
cilat përdoren edhe në lëndën e gjeografisë gjatë trajtimit të aspekteve natyrore, ekonomike<br />
apo shoqërore.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Fusha e artit<br />
Pasuria e magjishme e formave të natyrës është një burim i rëndësishëm për shpalosjen<br />
e fantazisë dhe të krijimit edhe në fushën e artit, duke dhënë kështu një ndihmesë me vlerë<br />
në formimin estetik të nxënësve përmes muzikës, pikturës, veprimtarive artistike etj.<br />
Në këtë mënyrë biologjia realizon formimin shkencor dhe zhvillimin e personalitetit të<br />
nxënësve si më poshtë:<br />
Rruga drejt fitimit të njohurive empirike<br />
Në mësimet e biologjisë nxënësit njihen me rrugën e përftimit empirik të njohurive dhe në<br />
bazë të rregullave të njohura mund të bëjnë parashikime. Procesi mësimor i orientuar drejt<br />
veprimit, kontribuon në përftimin e aftësive dhe qëndrimeve, të cilat janë të përbashkëta<br />
për të gjitha lëndët e shkencave natyrore. Nxënësit, në bazë të planifikimit dhe kryerjes<br />
së eksperimenteve, mësojnë të vëzhgojnë dhe të përshkruajnë qartë, të paraqesin dhe të<br />
interpretojnë saktë.<br />
Aftësia për abstraksion dhe të menduarin logjik<br />
Në orën e mësimit të biologjisë nxënësit merren gjithnjë e më shumë me çështje që<br />
përmbajnë kërkesa që kërkojnë zbatim, të cilat kërkojnë si kusht paraprak të menduarit e<br />
përgjithshëm dhe logjik duke përdorur njohuritë bazë të këtyre shkencave. Për shembull,<br />
puna që bëhet me paraqitjen e niveleve të ndryshme të organizimit të së gjallës (organela,<br />
qeliza, inde, organe, organizma, popullime, bashkësi jete, sisteme ekologjike dhe biosfera)<br />
nxisin të menduarin abstrakt dhe krijojnë të menduarin logjik.<br />
Aftësia e gjykimit<br />
Mësimi i biologjisë transmeton njohuri orientuese, të cilat u mundësojnë nxënësve<br />
pjesëmarrjen në komunikim dhe në procese vendimmarrëse, të cilat u përkasin çështjeve<br />
biologjike, shëndetësore e mjedisore.<br />
21
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Imazhi i njeriut<br />
Në mënyrë të veçantë lënda e biologjisë është shumë e rëndësishme për imazhin e<br />
njeriut. Nxënësit njihen me bazat e organizimit të çdo qenieje; kjo çon në gatishmërinë për të<br />
pranuar veten dhe për të kontribuar në mënyrë aktive në ruajtjen e shëndetit personal, por<br />
edhe në respektin ndaj të tjerëve dhe të të gjitha qenieve të tjera të gjalla.<br />
Kontakti i drejtpërdrejtë me natyrën<br />
Kontakti i drejtpërdrejtë me bukurinë dhe shumëllojshmërinë e natyrës si dhe njohja e<br />
botës së kafshëve e bimëve në natyrë është shumë me vlerë për nxënësit. Kjo gjë përforcon<br />
jo vetëm kontaktin emocional me botën e kafshëve dhe të bimëve, por jep edhe shtytje<br />
për një organizim racional të kohës së lirë dhe nxit e forcon lidhjen me vendlindjen dhe<br />
vendbanimin.<br />
Përgjegjshmëria për brezat e ardhshëm<br />
Nga veprimtaria për të njohur qeniet e gjalla dhe proceset jetësore në kompleksitetin<br />
e tyre dhe varësinë e ndërsjellë, rritet gatishmëria për të qenë largpamës në mbrojtjen e<br />
vazhdueshme të burimeve natyrore duke rritur përgjegjësinë për brezat që do të vinë.<br />
Kurrikula e re e biologjisë, vlerësohet si bazë në zhvillimin intelektual, emocional e social<br />
të nxënësit. Ajo i aftëson nxënësit të zhvillojnë me frytshmëri kuriozitetin, kërkimin, krijimin,<br />
mendimin e pavarur e kritik duke zbuluar përvojat, ndjenjat dhe idetë e tyre dhe të të tjerëve,<br />
duke i dhënë kuptim të menduarit, nëpërmjet të folurit me gojë, vëzhgimeve, dhe veprimeve<br />
praktike për mbrojtjen e natyrës dhe të shëndetit. E gjithë kjo falë edhe integrimit të biologjisë<br />
me fushat që përmendëm më lart.<br />
Le të analizojmë disa nga këto realizime.<br />
Edukimi i fëmijëve në shkollë me të drejtat e tyre, tashmë gjen zbatim edhe në lëndën<br />
e biologjisë.<br />
të drejtat e njeriut përcaktojnë rregulla dhe norma, të cilat garantojnë sigurinë personale<br />
të individit, si dhe standarde të pranueshme jetese. Pjesa më e madhe e vendeve në botë i<br />
kanë pranuar të drejtat e njeriut përmes OKB-së.<br />
Në një shoqëri demokratike është i rëndësishëm respektimi i të drejtave të njeriut. Por një<br />
respekt i tillë nuk vjen vetvetiu, ai duhet të mësohet dhe të praktikohet.<br />
Duke shqyrtuar me kujdes Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut, Konventën<br />
e OKB-së mbi të Drejtat e Fëmijës, mund të evidentohen disa drejtime për integrimin e<br />
edukimit të të drejtave të njeriut dhe nëpërmjet shkencave të natyrës dhe konkretisht të<br />
biologjisë, edukimit shëndetësor, edukimit mjedisor dhe të edukimit global.<br />
1. <strong>Biologji</strong>a si lëndë shkollore, si dhe plotësimi i së drejtës për arsimim, për edukim<br />
si dhe për zhvillim të personalitet – si një nga kërkesat themelore të dokumenteve<br />
të mësipërme.<br />
2. Metodat e studimit dhe të vlerësimit, që nxënësi përvetëson gjatë studimit të<br />
biologjisë formalisht të përshtatshme dhe të zbatueshme edhe në fushën e të<br />
drejtave.<br />
3. Zhvillimi i vazhdueshëm i biologjisë, integrimi i vazhdueshëm i problemeve të<br />
shëndetit dhe mjedisit me këtë lëndë krijon mundësitë e realizimit të së drejtës për<br />
jetë shpirtërore më të mirë.<br />
4. <strong>Biologji</strong>a si lëndë mësimore në shkollën 9-vjeçare, kërkesat e programit dhe<br />
lidhja e tyre me të drejtat.<br />
5. Forma të organizimit dhe të zhvillimit të orës së mësimit, modele mësimi.<br />
Përgjithësisht, pranohet se nëpërmjet arsimit dhe edukimit, qeniet njerëzore do të jenë<br />
në gjendje të përmirësojnë veten e tyre, duke rritur nivelin e dinjitetit social në marrëdhëniet<br />
me njerëzit e tjerë. Prandaj të drejtën për të studiuar, për t’u arsimuar e mbrojnë shumica e<br />
normave për të drejtat e njeriut. (Neni 26 i Deklaratës, neni 28, 29 i Konventës).<br />
Ndërkohë, në përputhje me Konventën e të Drejtave të Fëmijëve apo në Deklaratën<br />
Universale të të Drejtave të Njeriut, Karta Evropiane e Arsimit (neni i 10 i saj) ndaj përmbajtjes<br />
së edukimit, pretendon që t’u jepet rol më i madh atyre koncepteve, që bëjnë të mundur<br />
22
përballimin, nga ana e nxënësit, të përgjegjësive në të ardhmen si njeri e si qytetar. Prandaj<br />
kërkohet që nxënësi “të aftësohet qysh në fillim me teknikat e kërkimit, të cilat do të lehtësojnë<br />
kryerjen e detyrave të veta”.<br />
Në plotësimin e këtyre kërkesave, biologjia, edukimi shëndetësor dhe ai mjedisor (jo të<br />
vetme) si lëndë shkollore, luajnë një rol të rëndësishëm.<br />
Lënda e biologjisë synon të përshkruajë dhe të shpjegojë organizmat e gjallë dhe<br />
organizimin e natyrës në këndvështrimin shkencor. Ajo synon, gjithashtu, që dijen dhe<br />
përvojat individuale t’i bëjë të dobishme për rritjen e respektit të nxënësve për natyrën dhe<br />
njeriun dhe përfshirjen e tyre në veprime për mbrojtjen e vlerave natyrore si dhe aftësimin e<br />
tyre për një jetë të shëndetshme.<br />
Konventa për të Drejtat e Fëmijës, miratuar nga Asambleja e Përgjithshme e Kombeve<br />
të Bashkuara më 20 nëntor 1989 riafirmon faktin se fëmijët kanë nevojë për një mbrojtje dhe<br />
për një vëmendje të veçantë, për shkak të prekshmërisë së tyre dhe thekson në mënyrë të<br />
veçantë, përgjegjshmërinë kryesore që ka familja ndaj atij që ka nevojë për mbrojtje. Ajo,<br />
gjithashtu, riafirmon domosdoshmërinë e një mbrojtje juridike dhe jo juridike të fëmijës para<br />
dhe pas lindjes, rëndësinë e respektimit të vlerave kulturore të komunitetit të fëmijës dhe<br />
rolin jetësor të bashkëpunimit ndërkombëtar, për t’i kthyer të drejtat e fëmijës në realitet.<br />
Vetë objekti i lëndës së biologjisë të integruar me edukatën shëndetësore, edukimin<br />
mjedisor, edukimin për të drejtat e fëmijëve dhe atë global, që zhvillohen në arsimin 9-vjeçar në<br />
shkollat tona, krijon mjaft mundësi për të integruar shumë nene të kësaj konvente në kurrikulën<br />
zyrtare dhe në veprimtari kroskurrikulare, për shembull: nevojat fizike të trupit (ndërmjet të<br />
tjerave njeriu ka nevojë për ajër, për ujë, për ushqim dhe për çlodhje); përkujdesje dhe mbrojtje<br />
(përveç nevojave që ka njeriu për veshje, për banesë, për mundësi për të ruajtur higjienën, ai<br />
ka nevojë dhe për shërbim shëndetësor dhe mjekësor); një mjedis i pastër për të jetuar (kjo<br />
nënkupton domosdoshmërinë për ajrin që thithim, për ujin që pimë dhe lajmë, si dhe ushqimi<br />
që hamë që nuk duhet të përmbajnë baktere dhe mikrobe të rrezikshme për shëndetin, si dhe<br />
vendi i punës apo i mësimit duhet të jetë i pastër, që të mos dëmtojë shëndetin).<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Në nenin 33 të Konventës për të Drejtat e Fëmijës vihet theksi në atë që, fëmija ka të<br />
drejtë të mbrohet kundër përdorimit të narkotikëve dhe të lëndëve psikotrope si dhe kundër<br />
përdorimit dhe përhapjes së këtyre lëndëve, ndërsa në nenin 34 theksi vihet në faktin që<br />
shteti duhet të mbrojë fëmijën kundër përdhunimit dhe kundër shfrytëzimit seksual, përfshirë<br />
edhe prostitucionin dhe pjesëmarrjen në çdo prodhim pornografik. Pikërisht këto nene mund<br />
të integrohen me mjaft lehtësi në lëndën e edukimit shëndetësor.<br />
<strong>Biologji</strong>a ka një fushë të gjerë të integrimit me problemet e mësipërme.<br />
Në ndryshim nga programi ekzistues, në kurrikulën e re propozohet, njohuritë dhe aftësitë<br />
shëndetësore dhe mjedisore jepen të integruara me ato biologjike dhe jo më si lëndë më vete,<br />
e gjithë kjo për të shmangur edhe mbingarkesën që është vërejtur në kurrikulën ekzistuese.<br />
Me anë të studimit rreth ndërtimit dhe funksioneve të trupit të njeriut, nxënësit mund të<br />
ndjekin në mënyrë konseguente rregullat e nevojshme për një jetë të shëndetshme. Ato<br />
integrohen në tema mësimi ku trajtohen probleme shkencore, si dhe në kapituj të veçantë.<br />
Këto probleme do t’i trajtojmë më hollësisht më poshtë.<br />
Në fushën e edukimit shëndetësor, në mënyrë të veçantë për problemet e mësipërme,<br />
rëndësi i kushtohet përfshirjes së nxënësve në marrjen e vendimeve; ata ushtrohen të sjellin<br />
argumente për vendimet e marra, të marrin vendime të studiuara mirë, të zgjidhin situata<br />
të vështira përmes vendimeve të duhura, si dhe të vlerësojnë vendimet e marra nga të<br />
tjerët. Në këtë mënyrë nxënësi fiton besim dhe respekt për vetveten dhe bën zgjedhje të<br />
shëndetshme për jetën e tij, pavarësisht nga presionet e bashkëmoshatarëve për të marrë<br />
drogë, duhan, apo për të pasur eksperienca të parakohshme seksuale.<br />
Gjithashtu, nxënësit ushtrohen në dhënien e opinioneve, me qëllim që ata të shprehin<br />
atë që mendojnë.<br />
23
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Në fushën e edukimit shëndetësor nxënësit ndihmohen të identifikojnë ndjenjat, interesat<br />
me qëllim “përsosja e vetvetes”, me të cilën kuptojmë mundësinë e zhvillimit të interesave<br />
dhe të talentit në fusha të ndryshme. Nevoja për “qëllimin e jetës” është, gjithashtu një nga<br />
çështjet bazë, që kemi mundësi të trajtojmë. Edhe në një shoqëri, ku ekzistojnë kushte<br />
jetese të mira dhe siguri, njerëzit vazhdojnë të pyesin se cili është kuptimi i jetës. Punojmë<br />
me nxënësit të kuptojnë se ne kemi nevojë të besojmë në një ide, që udhëheq qenien tonë.<br />
Kështu punohet që nxënësit të përcaktojnë qëllimet dhe hapat për arritjen e tyre, të njohin<br />
ndryshimet, që ndodhin në planet dhe qëllimet e jetës, si dhe të këmbëngulin për realizimin<br />
e qëllimeve.<br />
Studimi i racave në lëndën e biologjisë bën të mundur realizimin e lidhjes me luftën kundër<br />
diskriminimit, pavarësisht se këta njerëz kanë një ekonomi dhe zhvillim të ndryshëm, duke<br />
vënë theksin në atë, se racat e ndryshme janë qenie njerëzore, që duhet të kenë të drejta të<br />
barabarta. Këtu mund të realizohet edhe lidhja me lëndën e historisë dhe të gjeografisë.<br />
Nëpërmjet lëndës së biologjisë, nxënësit do të kenë mundësi të shqyrtojnë dhe të<br />
diskutojnë çështje mjedisore të rëndësishme për komunitetin e tyre, sepse kurrikula e re<br />
i krijon mundësi mësuesit që materialin biologjik ta përzgjedhë më mirë në kushtet që të<br />
jep mjedisi gjeografik, zona, rrethi, stina, klima etj. Ata do të zhvillojnë njohuritë, aftësitë,<br />
qëndrimet e nevojshme mjedisore për të marrë në të tashmen dhe të ardhmen vendime të<br />
rëndësishme e të përgjegjshme për ruajtjen dhe mbrojtjen e mjedisit.<br />
Në kurrikulën e biologjisë janë planifikuar të trajtohen njohuri dhe aftësi për edukimin<br />
mjedisor të nxënësve. Programi ndërtohet rreth temës së përgjegjësisë për veten, si individuale<br />
dhe ajo qytetare. Përgjegjësia për veten dhe të tjerët është një komponent i rëndësishëm në<br />
krijimin e ndjenjës së bashkësisë. Programi planifikon mësime dhe veprimtari të ndërtuara<br />
për të ndihmuar nxënësit të kuptojnë, se ata janë pjesë e rëndësishme e bashkësisë dhe<br />
se sjellja e përgjegjshme nënkupton përkujdesjen për veten si dhe rolin e rëndësishëm në<br />
shndërrimin e botës sonë në një vend më të shëndetshëm për të jetuar.<br />
Nxënësve u bëhet e qartë, se asnjë qenie njerëzore nuk mund të qëndrojë e shkëputur<br />
nga mjedisi, pasi secili prej nesh është pjesë përbërëse e natyrës. Ne të gjithë varemi nga<br />
mjedisi dhe mjedisi varet nga ne. Mbijetesa jonë dhe mbijetesa e brezave të ardhshëm<br />
varet te një botë e shëndetshme. Secili prej nesh duhet të fillojë të pranojë përgjegjësinë<br />
personale në lidhje me mbrojtjen dhe ku është e nevojshme, përmirësimin e mjedisit.<br />
Programi nxit diskutimet mbi zhvillimin e fëmijëve, duke theksuar vlerat përgjithësisht të<br />
pranueshme, si: përcaktimin e pikësynimeve, marrjen e vendimeve dhe krijimin e programeve<br />
për ruajtjen e mjedisit.<br />
Meqenëse programi mbështetet mbi vlera, informacione dhe veprimtari, është shumë e<br />
rëndësishme, që mësuesi krahas metodave tradicionale për dhënien e njohurive, të aplikojë<br />
edhe metoda, të cilat nxënësit të integrojnë njohuritë me jetën e përditshme. Në këtë mënyrë<br />
do të ndikojmë në ndryshimin e sjelljes së nxënësve për një qëndrim pozitiv ndaj mjedisit.<br />
P.sh. nxënësi mund të njohë mjaft mirë efektet e dëmshme të hedhjes së mbeturinave në<br />
tokë, e megjithatë ai hedh në rrugë çamçakëzin, që është duke përtypur.<br />
Roli i mësuesit në edukimin mjedisor shpesh është i ndryshëm, sepse ndryshimi i<br />
sjelljes është objekti përfundimtar i edukimit mjedisor. Për vetë rolin, që mësuesit kanë në<br />
transmetimin e njohurive, si dhe kohëqëndrimin e gjatë që nxënësit kalojnë me ta, ata mund<br />
të jenë shembuj të rëndësishëm në situata të ndryshme. Ka rëndësi që mësuesit të përdorin<br />
metoda sa më efektive dhe sfiduese për nxënësit. Shpjegimi dhe leximet japin informacion,<br />
ndërsa programet audiovizive mund të rrisin kuptimin dhe motivimin e nxënësve për të mësuar<br />
akoma më shumë. Metodat e tjera aktive të mësimdhënies dhe mësimnxënies përfshijnë<br />
demonstrimet, diskutimet në grupe, praktikat, të cilat kombinohen të gjitha së bashku në të<br />
mësuarit me projekte. Të mësuarit me projekte është shumë i vlefshëm, sepse angazhon<br />
nxënësit drejtpërdrejt në procesin e eksperimentimit dhe krijimit të aftësive individuale. Sa<br />
më të angazhuar të jenë nxënësit në procesin e mësimit, aq më shumë informacion dhe<br />
aftësi ruajnë ata në mendjen e tyre.<br />
24
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
<strong>Biologji</strong> dhe<br />
edukim shëndetësor<br />
7<br />
25
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
H Y R J E<br />
<strong>Biologji</strong>a në klasën e shtatë zhvillohet në 35 javë mësimore me nga dy orë në javë, gjithsej me<br />
70 orë gjatë vitit shkollor në të cilat përfshihen orët e teorisë, të ushtrimeve, punëve të laboratorit<br />
dhe orët në dispozicion për mësuesin.<br />
Në dispozicion të mësuesit lihen 15% të orëve (10 orë) për të organizuar ekskursionet,<br />
vlerësimin e nxënësve ose për qëllime të tjera të vlerësuara të nevojshme për mbarëvajtjen e<br />
procesit mësimor.<br />
Lënda e biologjisë në klasën e shtatë synon të përshkruajë e të shpjegojë strukturën dhe<br />
funksionin e qelizës si njësia bazë e ndërtimit dhe e funksionit të organizmave të gjallë. Ajo gjithashtu<br />
synon të shpjegojë organizimin e qelizave në inde, organe dhe sisteme organesh, krahasimin<br />
e proceseve që ato kryejnë në trupin e njeriut, i cili përqendrohet në sistemet më të mëdha të<br />
organeve të mbrojtjes, mbështetjes e lëvizjes, të frymëkëmbimit, qarkullimit, ushqimit, riprodhimit,<br />
jashtëqitjes dhe sistemit nervor e hormonal. Duke përdorur modele, nxënësit do të mësojnë se ku<br />
ndodhen organet e brendshme më kryesore dhe do të zbulojnë funksionin dhe ndërveprimin e tyre<br />
brenda sistemeve specifike. Duke studiuar strukturën e organeve, nxënësit do të mësojnë se të<br />
gjitha indet e organizmit janë të përbëra nga qeliza të llojeve të ndryshme. Nxënësit do të zhvillojnë<br />
aftësitë e tyre shëndetësore, duke diskutuar për faktorët që ndihmojnë në një shëndet të mirë.<br />
Përmes programit të edukimit shëndetësor në këtë nivel shkollimi, nxënësit jo vetëm mësojnë të<br />
parandalojnë sëmundjet, por dhe të çmojnë shëndetin e të pranojnë një jetë harmonike si një vlerë.<br />
Ata edukohen që të jenë të aftë të marrin vendime të drejta në lidhje me shëndetin e tyre dhe të<br />
menaxhojnë një stil jetësor të shëndetshëm.<br />
Për të ndihumar mësuesin në realizimin sa më mirë të synimeve të kësaj lënde kemi bërë<br />
përpjekje që të zbërthejmë metodikisht çështjet që ne mendojmë se janë të nevojshme e të<br />
domosdoshme.<br />
Kështu për zbërthimin e këtij teksti kemi realizuar për të gjithë krerët rubrikat:<br />
• Interpretime metodike të çështjeve kryesore.<br />
• Çështjet më të rëndësishme.<br />
• Aktivitete.<br />
• Lidhja me jetën e përditshme.<br />
• Modele testesh të zgjidhura. Pikëzimin e tyre dhe konvertimin e pikëve në notë.<br />
Analiza e këtyre rubrikave është organizuar duke marrë disa krerë së bashku, kur ata<br />
janë të shkurtër, p.sh.: Test për vlerësimin e njohurive dhe aftësive (Gjaku dhe qarkullimi i tij,<br />
frymëshkëmbimi).<br />
• Modele mësimi.<br />
• Modele të orëve të përsëritjes.<br />
• Modele të punëve praktike të planifikuara.<br />
• Trajtime teorike në ndihmë të mësuesit për çështje të edukimit shëndetësor.<br />
• Për problemet e edukimit shëndetësor janë dhënë modele veprimtarish.<br />
• Etj.<br />
26
27<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
28
29<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
30
Pjesa 1 . Ndërtimi i organizmit të njeriut<br />
Kreu 1. Mbi zbulimin e qelizës. Interpretime metodike të çështjeve kryesore<br />
• Përdorni mikroskopin për të ekzaminuar qelizën bimore dhe shtazore.<br />
• Skiconi strukturën qelizore të bërthamës, citoplazmës dhe te bimët murin qelizor.<br />
• Vëzhgoni dhe përshkruani ndryshimet në ndërtimin e qelizës bimore dhe shtazore.<br />
• Përshkruani pozicionin e bërthamës qelizore. Shpjegoni funksionin e saj.<br />
• Përcaktoni citoplazmën, bërthamën dhe membranën qelizore dhe funksionet që ato<br />
kanë.<br />
• Vëzhgoni përgatesën e një qelize shtazore dhe skiconi qelizat.<br />
• Identifikoni organelat e qelizave me anë të vëzhgimit.<br />
• Përdorni lenten zmadhuese në rastet e nevojshme.<br />
Çështjet më të rëndësishme:<br />
• Qeliza është njësia më e vogël ndërtuese dhe funksionale e gjallesave.<br />
• Qeliza ka karakeristikat bazë të jetës: ajo lind, ushqehet, merr frymë, rritet, është e<br />
ndjeshme ndaj ngacmimeve, riprodhohet dhe më pas vdes.<br />
• Qelizat kanë forma dhe madhësi të ndryshme.<br />
• Bërthama është quajtur nga shkencëtarët qendra e kontrollit të qelizës, sepse ajo ka<br />
materialin gjenetik (ADN në kromozome) që realizon tejçimin e tipareve nga qeliza<br />
nënë te qelizat bija.<br />
• Gjallesat që janë të përbëra vetëm nga një qelizë quhen njëqelizore, si: bakteret,<br />
protozoarët (ameba, parameci), euglena e blertë, shumë alga dhe disa kërpudha<br />
(majatë). Të gjitha proceset jetësore, si: të ushqyerit, lëvizjen, shumimin etj., i kryen<br />
kjo qelizë.<br />
• Gjallesat që e kanë trupin të ndërtuar nga shumë qeliza quhen gjallesa shumëqelizore,<br />
si: bimët, kafshët dhe njeriu.<br />
• Qelizat organizohen në inde, organe, sisteme organesh dhe në organizmin si një i<br />
tërë.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Aktivitete:<br />
• Nxënësit të familjarizohen në përdorimin e mikroskopit me dritë.<br />
• Të përgatisin dhe të vëzhgojnë një qelizë bimore dhe një qelizë shtazore.<br />
• Qeliza bimore ka: murin qelizor, citoplazmën, bërthamën, vakuolat dhe kloroplastet.<br />
Ndërsa qeliza shtazore ka: citoplazmën dhe bërthamën.<br />
• Për të dy rastet tregoni rolin e membranës qelizore.<br />
31
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Test për vlerësimin e njohurive dhe aftësive (Mbi zbulimin e qelizës)<br />
1. Organizmat njëqelizorë formohen nga: (1 pikë)<br />
a) një qelizë e vetme<br />
b) shumë qeliza që kryejnë të njëjtin funksion<br />
c) vetëm një bërthamë<br />
d) shumë bërthama<br />
3. Strukturat bazë për qelizën bimore dhe shtazore<br />
janë: (1 pikë)<br />
a) bërthama, citoplazma e membrana<br />
b) kloroplastet dhe vakuolat<br />
c) indi kockor e muskulor<br />
d) muri qelizor dhe vakuolat<br />
5. Cila nga qelizat e mëposhtme ka mur qelizor:<br />
(1 pikë)<br />
a) qeliza nervore<br />
b) qeliza e gjethes<br />
c) qeliza e muskujve<br />
d) qeliza dhjamore<br />
2. Qeliza është: (1 pikë)<br />
a) një ind<br />
b) njësia më e vogël e një organizmi<br />
c) një organ<br />
d) një sistem<br />
4. Qeliza bimore ndryshon nga qeliza<br />
shtazore sepse ka: (1 pikë)<br />
a) kromozom<br />
b) mur qelizor<br />
c) bërthamë<br />
d) citoplazmë<br />
6. Qelizat e elefantit janë më të mëdha se<br />
ato të miut: (1 pikë)<br />
a) e vërtetë<br />
b) e gabuar<br />
7. Plotësoni fjalitë:<br />
(10 pikë)<br />
- Qeliza, njësia më e vogël e gjallesave, që ka karakteristikat bazë të jetës, përbëhet nga citoplazma,<br />
_____________ e ______________ .<br />
- Bërthama është qendra e kontrollit të qelizës dhe përmban ___________ .<br />
- Kromozomet përmbajnë instruksione për ___________ e tipareve te gjallesat.<br />
- Membrana bërthamore rrethon bërthamën dhe ____________ ___________ që të hyjnë e dalin nga<br />
bërthama.<br />
- Citoplazma është një masë si xhel që mbush qelizën dhe përmban ___________ të tjera qelizore.<br />
- Muri qelizor rrethon membranën qelizore dhe i jep qelizës _________ dhe __________ .<br />
- Kloroplastet përmbajnë _________ (lëndë me ngjyrë të gjelbër) që thith energjinë diellore me anë të<br />
cilit qeliza bimore “gatuan ” ushqimin.<br />
Përgjigje: bërthama, membrana, kromozomet, lejon lëndët, struktura, formën, mbrojtjen.<br />
8. Në fjalitë e mëposhtme, në alternativat e shënuara, nënvizoni të saktën. (8 pikë)<br />
Indet janë grup qelizor, që kanë prejardhje dhe kryejnë të njëjtin/ndryshëm funksion. Indi muskulor/<br />
epitelial mbulon sipërfaqen e trupit, si dhe të organeve të brendshme. Indet që punojnë së bashku formojnë<br />
organe/sisteme organesh. Indi muskulor përbëhet nga qeliza fije/të sheshta. Zemra është e ndërtuar<br />
nga një muskul, i cili ka vetitë e indit muskulor të lëmuar/vijëzuar. Indi nervor përbëhet nga qeliza që kapin/<br />
tejçojnë ngacmimet.<br />
Përgjigje: njëjtin, epitelial, organe, fije, lëmuar, vijëzuar, kapin, tejçojnë.<br />
8. Në pohimet e mëposhtme, për ato që janë të sakta vendosni V, ndërsa për ato që nuk janë të sakta<br />
vendosni G. (6 pikë)<br />
• Të gjitha qeniet e gjalla përbëhen nga qeliza. (V)<br />
• Është e lehtë të dallosh qelizat bimore nga ato shtazore, pasi qelizat shtazore janë gjithnjë më të mëdha. (G)<br />
• Uji përbën pothuaj 90% të vëllimit të qelizës. (V)<br />
• Të gjitha qelizat janë të rrethuara nga muri qelizor. (G)<br />
• Bërthama është qendra e kontrollit të qelizës. (V)<br />
• Kloroplastet janë gjetur në qelizat bimore dhe jo në ato shtazore.(V)<br />
• Një grup qelizash që janë të ngjashme nga forma e funksioni formojnë inde. (V)<br />
• Kromozomet ndodhen vetëm në qelizat shtazore. (G)<br />
• Numri i kromozomeve për çdo lloj organizmi është fiks dhe karakteristik për të. (V)<br />
32
Testi ka 30 pikë dhe duhet të zhvillohet për 45 minuta. Vlerësimi i tij në pikë dhe konvertimi në notë do të bëhet<br />
në këtë mënyrë:<br />
Arsyetojmë: me 25% të pikëve të fituara, nxënësi merr notën 4.<br />
Nga 32 pikë – 8 pikë (që janë 25% të 32 pikëve) = 24 pikë<br />
24 pikë : 6 (këtu përfshihen 6 notat 5,6,7,8,9,10) = 4 pikë secila. Pra për të kaluar nga 4 te 5 duhen<br />
edhe 4 pikë, e kështu me radhë. Më pas bëhet konvertimi i pikëve në notë (shih tabelën)<br />
Notat 4 5 6 7 8 9 10<br />
Pikët 0-8 8-12 13-16 17-20 21-24 25-28 29-32<br />
Pjesa 2 . Proceset jetësore te njeriu<br />
Interpretime metodike të çështjeve kryesore<br />
• Përshkruani strukturën dhe funksionimin e sistemeve dhe aparateve të: mbrojtjes,<br />
mbështetjes, lëvizjes, qarkullimit të gjakut, frymëshkëmbimit, tretjes, jashtëqitjes, riprodhimit<br />
dhe sistemit nervor dhe hormonal.<br />
• Skiconi dhe krijoni makete të ndryshme mbi sistemet dhe funksionimin e tyre.<br />
• Diskutoni për ndërveprimin e këtyre organeve.<br />
• Diskutoni dhe analizoni faktorët që çojnë në një shëndet të mirë.<br />
• Diskutoni për sëmundjet seksualisht të transmetueshme, rëndësinë e higjienës dhe të<br />
marrëdhënieve seksuale të mbrojtura.<br />
• Nënvizoni stadet e zhvillimit menstrual (hormonet) dhe diskutoni për kujdesin që duhet treguar.<br />
• Diskutoni për efektet negative të duhanit dhe të alkoolit në funksionimin normal të trupit të njeriut.<br />
• Provoni makinën tymuese.<br />
• Përdorni modele dhe burime dytësore për të treguar ndërtimin dhe funksionimin e organeve<br />
të ndryshme (truri, zemra, mushkëritë, mëlçia, stomaku, veshkat, zorrët).<br />
• Skiconi aparate të ndryshme të organizmit dhe funksionimin e tyre.<br />
• Diskutoni për rregullat e një të ushqyeri të shëndetshëm.<br />
• Diskutoni veçanërisht për tri lëndët ushqyese “të dorës së parë” (karbohidratet, lyrat,<br />
proteinat).<br />
• Diskutoni për higjienën e gojës dhe rëndësinë e saj.<br />
• Vlerësoni përmes projekteve të ndryshme higjienën personale dhe atë të mjedisit.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Test për vlerësimin e njohurive dhe aftësive<br />
Kreu 2. Lëkura, skeleti dhe muskujt<br />
Gjeni përgjigjen e saktë:<br />
1. Indet janë: (1pikë)<br />
a) të përbëra nga qeliza me funksione të ndryshme<br />
b) grup qelizash të ngjashme nga forma dhe funksioni<br />
c) prezente vetëm në disa organe<br />
d) të përbëra nga qeliza me forma të ndryshme<br />
3. Funksionet e lëkurës janë: (1 pikë)<br />
a) rezervë e kripërave të kalçiumit dhe fosforit<br />
b) formohet vitamina D<br />
c) bazë e fortë mbështetjeje për tërë organizmin<br />
d) formohen rruazat e kuqe të gjakut.<br />
2. Lëkura që mbulon trupin tonë është një:<br />
(1pikë)<br />
a) organ që formohet nga inde të ndryshme<br />
b) ind epitelial<br />
c) një organ i aparatit lëvizës<br />
d) ind i formuar vetëm nga qeliza të vdekura.<br />
4. Muskujt që të punojnë kanë nevojë për<br />
energji, të cilën e sigurojnë nga lëndët<br />
ushqyese (kryesori është sheqeri). Nga<br />
djegia e tij në prani të oksigjenit formohen:<br />
(1 pikë)<br />
a) energji<br />
b) dyoksid karboni<br />
c) lëndë të panevojshme<br />
d) të gjitha së bashku<br />
33
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
5. Kur ne bëjmë udhëtime të gjata, vrapojmë apo bëjmë fizkulturë, ndjejmë dhimbje në muskujt tanë.<br />
Pse (2 pikë)<br />
.............................................................................................................................................................................<br />
.............................................................................................................................................................................<br />
.............................................................................................................................................................................<br />
Përgjigje:<br />
Kur muskuli vazhdon të jetë aktiv, sasia e oksigjenit pakësohet. (1 pikë).<br />
Në fijet muskulore grumbullohen lëndë të dëmshme, si acidi laktik, të cilët shkaktojnë dhimbje. (1 pikë)<br />
6. Lidhni gërmat që tregojnë terma shkencore me numrat që tregojnë funksionet përkatëse të tyre:<br />
(5 pikë)<br />
a. ligamente 1. shtresa e dytë e lëkurës<br />
b. derma 2. pjesë e indit lidhës që lidhet me kockën<br />
c. tendina 3. lidh muskulin me kockën<br />
d. muskuj skeletorë 4. prodhon lyra që lubrifikon lëkurën<br />
e. gjëndër lyre 5. ndihmojnë në lëvizjen e muskujve<br />
Përgjigje: a (2), b (1), c (3), d (5), e (4)<br />
7. Shihni me kujdes figurën e kafkës së njeriut dhe<br />
përcaktoni se cilat kocka e përbëjnë atë: (5 pikë)<br />
1.____________________ . (1 pikë)<br />
2. ____________________ . (1 pikë)<br />
3. ____________________ . (1 pikë)<br />
4. ____________________ . (1 pikë)<br />
5. ____________________ . (1 pikë)<br />
8. Shihni me kujdes ndërtimin e lëkurës dhe<br />
gjeni: enët e gjakut, gjëndrën e djersës,<br />
gjëndrën e lyrës, dermën dhe truptha<br />
fundorë nervorë. (5 pikë)<br />
• ( ) enë gjaku (1 pikë)<br />
• ( ) gjëndra të djersës (1 pikë)<br />
3<br />
• ( ) gjëndra të lyrës (1 pikë)<br />
• ( ) truptha fundorë nervorë (1 pikë)<br />
• ( ) derma (1 pikë)<br />
5<br />
1<br />
3<br />
1 2<br />
7<br />
8<br />
4<br />
6<br />
5<br />
2<br />
4<br />
Përgjigje:<br />
3. pykore (1 pikë)<br />
1. ballore (1 pikë)<br />
2. murore (1 pikë)<br />
4. zverkore (1 pikë)<br />
5. tëmthore (1 pikë)<br />
Përgjigje:<br />
(3) derma (1 pikë)<br />
(5 ) enë gjaku (1 pikë)<br />
(7) gjëndra të djersës (1 pikë)<br />
(4) gjëndra të lyrës (1 pikë)<br />
(8) truptha fundorë nervorë (1 pikë)<br />
9. Shihni figurën e kafazit të kraharorit dhe gjeni<br />
se çfarë tregojnë numrat 1, 2, 3. (3 pikë)<br />
1............................ (1 pikë)<br />
2. ............................(1 pikë)<br />
3...............................(1 pikë)<br />
1<br />
2<br />
3<br />
Përgjigje:<br />
1. kularthi (klavikula) (1 pikë)<br />
2. dërrasa e kraharorit (1 pikë)<br />
3. brinjët (1 pikë)<br />
Testi ka 24 pikë dhe duhet të zhvillohet për 45 minuta. Vlerësimi i tij në pikë dhe konvertimi në notë do të bëhet<br />
në këtë mënyrë:<br />
Arsyetojmë: me 25% të pikëve të fituara, nxënësi merr notën 4. Nga 24 pikë – 6 pikë (që janë 25% të 24 pikëve) = 18 pikë<br />
18 pikë : 6 (këtu përfshihen 6 notat 5, 6, 7, 8, 9, 10) = 3 pikë secila. Pra për të kaluar nga 4 te 5 duhen edhe 3<br />
pikë, e kështu me radhë. Më pas bëhet konvertimi i pikëve në notë (shih tabelën),<br />
Notat 4 5 6 7 8 9 10<br />
Pikët 0-6 7-9 10-12 13-15 16-18 19-21 22-24<br />
34
Kreu 3. Gjaku dhe qarkullimi i tij<br />
Çështjet më të rëndësishme:<br />
• Kompleksiteti i qarkullimit të gjakut te kafshët e zhvilluara dhe te njeriu i referohet<br />
strukturave të qarkullimit në sisteme të mbyllura.<br />
• Përshkruaj strukturat dhe organizimin e indeve në sistemet e mbylluara të qarkullimit të<br />
gjakut te njeriu.<br />
• Përshkruaj se zemra është organi kryesor i qarkullimit të gjakut që ka formën e një koni<br />
muskulor. Gjaku kalon nga veshi në barkushe, nga barkushja në enët e gjakut.<br />
• Thekso enët e sistemit të qarkullimit të gjakut te njeriu. Vizato dhe trego funksionet<br />
e arterieve, venave dhe kapilarëve. Trego pozicionet dhe ekzistencën e arteriolave dhe<br />
venulave. Në sistemin e qarkullimit të gjakut, trego rolin e indit muskulor dhe të (kllapave)<br />
valvulave në indet e zemrës.<br />
• Thekso ekzistencën e rrethit të madh dhe të vogël të qarkullimit të gjakut: Rrethi i madh<br />
i qarkullimit të gjakut fillon nga barkushja e majtë, ku gjaku shtyhet në aortë, e cila çon gjak<br />
në organet e brendshme. Rrethi i vogël i qarkullimit të gjakut fillon me arterien mushkërore<br />
që del nga barkushja e djathtë dhe përfundon në mushkëri. Aty gjaku çlirohet nga dyoksidi<br />
i karbonit dhe pasurohet me oksigjen. Ky gjak kthehet në veshoren e majtë, për të vazhduar<br />
rrugën në qarkullimin e madh të gjakut.<br />
• Vizato strukturën e zemrës dhe rrugët kryesore të qarkullimit të gjakut nëpërmjet të dy<br />
sistemeve.<br />
Aktivitete:<br />
Përdor modele ose tabela për të shpjeguar ndërtimin e zemrës, arterieve, arteriolave,<br />
venave, venulave dhe kapilarëve.<br />
Provo me nxënësit ndryshimin e pulsit si rezultat i një veprimtarie fizike.<br />
Jepu nxënësve detyrë në shtëpi të realizojnë një vizatim të thjeshtë mbi rëndësinë e<br />
dhurimit të gjakut.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Lidhja me jetën e përditshme:<br />
Njohuri mbi efektet e pirjes së duhanit, ushtrimeve dhe dietës në shëndetin e sistemit të<br />
qarkullimit të gjakut. Rëndësia e dhurimit të gjakut.<br />
Kreu 4. Frymëshkëmbimi<br />
Çështjet më të rëndësishme:<br />
• Thekso ndërtimin dhe funksionet bazë të aparatit të frymëshkëmbimit te njeriu, si: hunda,<br />
fyti (faringu), gurmazi (laringu), skërfyelli (trakea), bronket, bronkiolat dhe mushkëria.<br />
• Përshkruaj mekanizmin e ajrosjes së mushkërive dhe transportin e gazeve në gjak:<br />
- roli i muskujve midis brinjëve dhe diafragmës në ajrosjen e mushkërive;<br />
- ndryshimi i presionit në kafazin e kraharorit;<br />
- këmbimi i gazeve në alveola;<br />
- roli i hemoglobinës në transportin e oksigjenit;<br />
- tretja e dyoksidit të karbonit në plazmë.<br />
Aktivitete:<br />
Përdor modele ose tabela për të treguar ndërtimin dhe funksionin e aparatit të<br />
frymëshkëmbimit.<br />
Demonstro mekanizmin e frymëmarrjes duke përdorur mjete artificiale. Mund të përdorësh<br />
makinën tymuese të duhanit, për të treguar mbetjen e nikotinës në pambuk.<br />
Lidhja me jetën e përditshme:<br />
Probleme me frymëmarrjen; analizo shembujt për: bronkitin, astmën, tuberkulozin,<br />
sëmdjet mikrobiale të fytit, problemet me alergjinë etj.<br />
Thekso rëndësinë e higjienës për shëndetin e rrugëve të frymëmarrjes.<br />
35
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Test për vlerësimin e njohurive dhe aftësive<br />
Gjaku dhe qarkullimi i tij. Frymëshkëmbimi<br />
Gjeni përgjigjet e sakta:<br />
1. Plazma: (1 pikë)<br />
2. Rruazat e kuqe të gjakut (eritrocitet): (1pikë)<br />
a) përbëhet nga uji që përmban edhe lëndë ushqimore<br />
a) janë qeliza me bërthamë<br />
b) është me ngjyrë të kuqe<br />
b) janë qeliza pa bërthamë<br />
c) përban vetëm ujë<br />
c) mbrojnë organizmin nga të gjitha mikrobet<br />
d) është pjesë e ngurtë e gjakut.<br />
d) në 1 mm 3 ndodhen 4000-5000<br />
3. Përcakto funksionet e gjakut. (3 pikë) Përgjigje:<br />
1. ________________________<br />
1. Transportues<br />
2. ________________________<br />
2. Mbrojtës<br />
3. ________________________<br />
3. Shpërndarës i nxehtësisë<br />
4. Gjatë frymëmarrjes: (1 pikë)<br />
a) Diafragma dhe muskujt midis brinjëve lëshohen dhe vëllimi i kraharorit zvogëlohet<br />
b) Diafragma lëshohet dhe muskujt tkurren dhe vëllimi i kraharorit zvogëlohet<br />
c) Diafragma tkurret dhe muskujt lëshohen dhe vëllimi i kraharorit zvogëlohet<br />
d) Diafragma dhe muskujt midis brinjëve tkurren dhe vëllimi i kraharorit zmadhohet.<br />
5. Në pohimet e mëposhtme, për ato që janë të sakta vendosni V, ndërsa për ato që nuk janë të sakta<br />
vendosni G. (8 pikë)<br />
• Limfa luan rol të rëndësishëm në sistemin mbrojtës të organizmit. (V)<br />
• Venat janë enë nëpër të cilat gjaku qarkullon nga zemra për në organet. (G)<br />
• Qarkullimi i madh i gjakut fillon nga barkushja e majtë, ku gjaku shtyhet në aortë, e cila çon gjak në organet<br />
e brendshme. (V)<br />
• Limfa është një lëng që ka të njëjtën përbërje si gjaku, por ka më pak proteina. (G)<br />
• Veshoret e zemrës i kanë muret e holla. (V)<br />
• Rruazat e kuqe të gjakut formohen në mëlçi. (G)<br />
• Rruazat e bardha të gjakut fomohen në palcën e kuqe të kockave.(V)<br />
• Tkurrja e zemrës quhet sistola. (V)<br />
6. Shkruaj një ese që tregon kujdesin që duhet treguar Vlerësimi:<br />
për zemrën (10 pikë). Përgjigje:<br />
- Saktësia shkencore (6 pikë)<br />
___________________________________________ - Përdorimi i fjalive të shkurtra dhe të qarta. (1pikë)<br />
___________________________________________ - Shkrimi i qartë. (1 pikë)<br />
___________________________________________ - Mungesa e gabimeve ortografike. (1 pikë)<br />
___________________________________________ - Përdorimi i hapësirës së vënë në dispozicion.<br />
___________________________________________<br />
(1pikë)<br />
___________________________________________<br />
___________________________________________<br />
7. Një litër gjak përmban rreth 160 g. hemoglobinë. 1 g. hemoglobinë transporton 1,4 cm 3 oksigjen. Dimë se<br />
në trupin e njeriut ka rreth 5 litra gjak. Gjeni sasinë e oksigjenit që transporton hemoglobina. Qarkoni përgjigjen<br />
e saktë. (6 pikë)<br />
Zgjidhja e ushtrimit:<br />
a) 11 200 cm 3<br />
1.Gjejmë sa g. hemoglobinë ka në 5 litra gjak:<br />
b) 1120 cm 3<br />
5 litra gjak x 160 g. hemoglobinë = 800 g hemoglobinë.<br />
c) 112 cm 3<br />
d) 11,2 cm 2. Gjejmë sa oksigjen transportojnë 800 g hemoglobinë:<br />
3 Vlerësimi me notë i këtij testi bëhet si në rastet e mësipërme.<br />
36
Model mësimi<br />
Tema:<br />
Objektvat:<br />
Rëndësia e dhurimit të gjakut (tema mund të realizohet e integruar<br />
nëpërmjet të disa lëndëve).<br />
Në fund të orës mësimore, nxënësit të jenë të aftë;<br />
Në lëndën e biologjisë:<br />
• të njohin vendin ku dhurohet gjaku dhe mjetet që e realizojnë atë;<br />
• të listojnë grupet e gjakut që ekzistojnë te njerëzit;<br />
• të përshkruajnë transfuzionin e gjakut si një arritje e madhe e mjekësisë;<br />
• të evidentojnë njerëzit që nuk mund të japin gjak.<br />
Në lëndën e leximit:<br />
• të parashikojnë vazhdimin e tregimit ‘’Dhurimi i gjakut’’;<br />
• të lexojnë me kuptim duke respektuar intonacionin;<br />
• të shpjegojnë kuptimin e fjalëve të reja;<br />
• të rindërtojnë tregimin duke ndjekur rrjedhën llogjike të ngjarjeve duke e<br />
rindërtuar me fjalët e tyre.<br />
Në lëndën e edukatës shoqërore:<br />
• të ndërgjegjësohen se dhurimi i gjakut është një detyrë qytetare;<br />
• të jenë të gatshëm për të ndihmuar e njerëzit që kanë nevojë për gjak;<br />
• të argumentojnë vlerat humane që ka dhurimi i gjakut;<br />
• të njihen me konventën e të drejtave të njeriut.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Në artet dhe sport:<br />
• të dramatizojnë pjesë të tregimit;<br />
• të shprehin me vizatim mesazhin e pjesës;<br />
• të marrin pjesë në konceptimin e një posteri për ndërgjegjësimin e njerëzve<br />
për dhurimin e gjakut.<br />
• të këndojnë këngë për dashurinë ndaj jetës edhe në gjuhë të huaj;<br />
• të diskutojnë për rëndësinë e sporteve në shëndetin e njeriut.<br />
Fjalë kyç:<br />
Shprehitë që zhvillohen:<br />
Mjetet e nevojshme:<br />
Teknikat që do të përdoren:<br />
dhurimi i gjakut, transfusion, bankë dhurimi, shoqatë dhuruesish.<br />
të menduarit, të argumentuarit, të shkruarit, zgjidhja e<br />
problemeve, puna e pavarur, puna në grup, ndërveprimi.<br />
teksti i nxënësit, mjete vizatimi, veshje për dramatizim,<br />
postera apo tabela të tjera me pamje nga mjediset<br />
e dhurimit të gjakut, konventën e të drejtave të njeriut,<br />
brainstorming, INSERT, rrjeti i disktimeve, lojë me role,<br />
punë në grupe, ese argumentuese.<br />
Zhvillimi i mësimit<br />
Veprimtari hyrëse, brainstorming, mëuesi shkruan në dërasën e zezë shprehjen:<br />
↑<br />
← DHURIMI I GJAKUT →<br />
↓<br />
Pasi kemi shkruar gjithë përgjigjet e nxënësve, hapim tekstin për të lexuar, komentuar dhe<br />
diskutuar tregimin me figura ‘’Dhurimi i Gjakut’’ duke shënuar në dërrasën e zezë shprehjet,<br />
proceset si dhe kuptimin e tyre sipas njohjeve të nxënësve, duke u bazuar në tabelën e<br />
teknikës INSERT.<br />
37
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Pyeten nxënësit: A është detyrë qytetare apo njerëzore dhurimi i gjakut Po ose Jo, Pse<br />
Më pas mësuesi u ngarkon grupeve nga një detyrë, të cilat janë të ndara sipas llojeve<br />
të inteligjencave (inteligjencat e shumëfishta), ku të realizojë objektivat e orës së mësimit<br />
me teknikat e lojës me role (dramë), krijimin e një posteri (arte), evidentimi i neneve për<br />
shëndetin e njeriut (konventa e të drejtave të njeriut), të zgjedhin këngën që i këndon jetës<br />
(muzikë), të shprehin me vizatim mesazhin e jetës, të krijojnë grupin që do të meret me<br />
ndërgjegjësimin për ‘’Dhurimin e Gjakut” (edukatë qytetare). Gjithashtu mund të hartojnë<br />
një ese argumentuese, duke nxjerrë mesazhin e pjesës “Duhet pak dëshirë dhe pak kohë<br />
dhe shpëton një jetë njeriu”, e cila i ndihmon nxënësit të sistemojnë njohuritë e marra,<br />
argumentojnë rreth kësaj çështje etj.<br />
Në fund të veprimtarisë mësuesi i njeh nxënësit me objektivat e kësaj teme dhe<br />
njëkohësisht bën dhe vlerësime.<br />
Për të kuptuar efektivitetin e orës mësimore, secili nga ne duhet ta analizojë metodën që<br />
do të zgjedhë për të zbatuar etapat mësimore, veprimtarinë e nxënësit dhe veprimtarinë e<br />
mësuesit.<br />
Etapat mësimore janë: hyrja e mësimit, objektivat, metodat dhe efektiviteti i përdorimit të<br />
tyre, shprehitë e të menduarit, lidhja me mësimdhënien ndërvepruese, rolet e mësuesit dhe<br />
të nxënësit, pyetjet, shpenzimi i kohës së mësimit dhe reflektimi.<br />
Siaps etapave përcaktohen dhe veprimtaria e mësuesit dhe e nxënësit.<br />
Kreu 5. Të ushqyerit e shëndetshëm dhe ushqimet<br />
Çështjet më të rëndësishme:<br />
(Më poshtë jepet një informacion më i zgjeruar, sepse vitet e fundit, pasi është hartuar<br />
teksti, ka ndryshuar koncepti i piramidës së të ushqyerit )<br />
Për një të ushqyer të ekuilibruar është e rëndësishme që, për çdo ditë të marrim nga<br />
pak ushqim nga çdo grup. Përsa i përket sasisë, për një zgjedhje të shëndetshme mund të<br />
orientohemi nga piramida e të ushqyerit. Në bazën e piramidës janë vendosur ushqimet që<br />
duhen preferuar dhe gjithmonë e më lart ato më pak të këshillueshme.<br />
Deri në fillim të viteve 2005 udhëzimet për një të ushqyer të shëndetshëm orientoheshin<br />
nga piramida e të ushqyerit e publikuar nga Departamenti i Agrikulturës i SHBA, e vendosur<br />
që në vitin 1992 (shihni figurën A).<br />
Në bazë të kësaj piramide prezantoheshin ushqimet që vinin nga cerealet (drithërat),<br />
pastaj frutat dhe perimet, mishi, peshku dhe qumështi dhe në fund përdorimi i kujdesshëm<br />
i sheqereve, lyrave dhe ëmbëlsirave. Në prill të vitit 2005, Departamenti i Agrikulturës i<br />
SHBA aprovoi një piramidë të re ushqyese e propozuar disa vjet më parë nga dy dietologët<br />
amerikanë, Willets dhe Stampfer (shihni figurën B).<br />
Ndryshimet midis dy piramidave janë të dallueshme, mbi të gjitha përsa u përket vendosjeve<br />
të disa grupeve të ushqimeve. Në bazën e piramidës së re mbi të gjitha vendoset aktiviteti<br />
fizik, që përforcon mendimin se konsumi ditor duhet të jetë në përputhje me aktivitetin fizik<br />
të invidividit.<br />
Gjithashtu ndryshime ka në grupin e cerealeve dhe të nënprodukteve të tyre. Kështu në<br />
piramidën e re, orizin, makaronat, bukën e bardhë, patatet, picat e ëmbëlsirat vendosen në<br />
majë të piramidës, duke u konsideruar ushqime që duhen përdorur në sasi më të vogël, ndërsa<br />
më parë përveç ëmbëlsirave ato zinin bazën e piramidës. Në krahasim me piramidën e vjetër,<br />
në pozicione të njëjta, pra në bazën e piramidës mbahen vetëm cerealet integrale (drithërat<br />
integrale, p.sh.: buka e zezë dhe nënproduktet që prodhohen nga këto drithëra) dhe shtohen<br />
lyrat vegjetale të rafinuara (vajrat bimore). Në piramidën e re nuk ka asnjë ndryshim për perimet<br />
dhe frutat, ndërsa duhet patjetër të preferohen bizelet, peshku, pula dhe vezët në vend të mishit<br />
të kuq që është vendosur në majë të piramidës, me lyrat me origjinë shtazore p.sh., gjalpin.<br />
38
Si përfundim, në qoftë se piramida e vjetër jepte mesazhin “evitoni lyrat shtazore dhe<br />
vajrat dhe preferoni karbohidratet” piramida e re lëshon mesazhin “po për vajin vegjetal dhe<br />
ceralet integrale dhe jo karbohidrateve, mishit të kuq dhe gjalpit”<br />
Ushqime me origjinë<br />
shtazore, bishtajore dhe fruta<br />
të thata: të rëndësishme për<br />
proteina, kalçium, hekur dhe<br />
zink.<br />
Perime dhe fruta: të<br />
pasura me vitamina, kripëra<br />
minerale dhe fibra.<br />
Cereale dhe nënproduktet<br />
e tyre, si burim i rëndësishëm<br />
i energjisë, vitaminave dhe<br />
kripërave minerale.<br />
Lyra dhe<br />
sheqer<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Piramida e vjetër ushqimore<br />
Mish i kuq<br />
dhe gjalpë.<br />
Oriz, bukë, patate,<br />
makarona dhe ëmbëlsira.<br />
Qumësht,<br />
djathë.<br />
Peshk, pulë dhe vezë.<br />
Bishtajore dhe<br />
fruta të thata.<br />
Perime.<br />
Fruta.<br />
Ushqime<br />
integrale.<br />
Vaj vegjetal.<br />
Ushtrime fizike.<br />
Piramida e re ushqimore<br />
39
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Modele mësimi<br />
Tema: Ç’pësojnë ushqimet në gojë, stomak dhe zorrë<br />
Objektivat: Nxënësi në fund të orës së mësimit të jetë i aftë të përshkruajë:<br />
. përpunimin mekanik dhe kimik të ushqimit në gojë;<br />
. përpunimin mekanik dhe kimik të ushqimit në stomak;<br />
. funksionin tretës dhe përthithës të lëndëve ushqimore të zorrës së hollë;<br />
. funksionin e zorrës së trashë.<br />
Fjalë kyç: përtypje, amilaza, gëlltitje, lëngu i stomakut, përthithje.<br />
Struktura e mësimit: E Brainstorming 0’<br />
R Ditar dypjesësh 5’<br />
R Kllaster 0’<br />
Shprehitë e të menduarit: Të nxitim te nxënësit të menduarit:<br />
. Analitik<br />
. Sintetik<br />
. Vlerësues<br />
. Gjykues<br />
Zhvillimi i mësimit:<br />
1. Evokimi (Braistorming) Nxënësit ndahen në grupe (4-6 nxënës) dhe u jepet detyrë<br />
të rendisin të gjitha proceset që ndodhin gjatë kalimit të<br />
ushqimit në aparatin tretës. Pas diskutimit të grupeve,<br />
hartohet lista me informacionin e plotë dhe të saktë.<br />
2. Realizimi i kuptimit<br />
(Ditari dypjesësh)<br />
Fletët e punës:<br />
Orë përsëritjeje<br />
Mësuesi ka përgatitur fletë pune për secilin grup. Fleta<br />
është e ndarë në dy pjesë me një vijë vertikale. Në anën<br />
e majtë shënohet një nivel i aparatit tretës (gojë, stomak,<br />
zorrë e hollë, zorrë e trashë), kurse në anën e djathtë<br />
nxënësit e çdo grupi duhet të renditin funksionet përkatëse<br />
të tyre. Çdo grup orientohet të lexojë me vëmendje<br />
paragrafin përkatës në mësimin e ri dhe më pas, të<br />
plotësojë me kujdes anën e djathtë të ditarit dy pjesësh.<br />
Goja<br />
Ç’pësojnë<br />
ushqimet në<br />
gojë<br />
Stomaku<br />
Ç’pësojnë<br />
ushqimet në<br />
stomak<br />
Zorra<br />
e hollë<br />
Ç’pësojnë<br />
ushqimet<br />
në zorrën e<br />
hollë<br />
Zorra<br />
e trashë<br />
Ç’pësojnë<br />
ushqimet<br />
në zorrën e<br />
trashë<br />
3. Reflektimi (Kllaster) Në fund, me pjesëmarrjen e të gjitha grupeve, plotësohet<br />
kllasteri i plotë dhe i saktë në dërrasën e zezë.<br />
40
Tema:<br />
Mjetet:<br />
Koha:<br />
Qëllimi:<br />
Ushqejeni trupin tuaj në mënyrë të shëndetshme<br />
Një tabak letre ose tabelë me shkumës, poster ose fotografi atletësh,<br />
vajzash dhe djemsh, si dhe foto të makinave të shpejta, kopje të<br />
fletës së punës “Listë e furnizimit me ushqim” dhe “Piramida e ushqimit”,<br />
lapsa/stilolapsa.<br />
35-40 minuta (pjesa e parë); 35-40 minuta (pjesa e dytë)<br />
Identifikimi i ushqimeve të shëndetshme<br />
Plani i veprimtarisë:<br />
Në këtë mësim është përfshirë edhe piramida e ushqimit e cila nxjerr në pah balancën<br />
e duhur në konsumin e ushqimeve. Qëllimi i piramidës është që të demonstrojë se thelbi<br />
i ushqyerjes së shëndetshme është: aktiviteti fizik, konsumimi i ushqimeve me përqindje<br />
të ulët të karbohidrateve dhe të lyrave, që janë: drithërat integrale, lyrat bimore, perimet<br />
dhe frutat. Burimet e proteinave, që janë të gjitha me përmbajtje të lartë lyre, si bulmetrat,<br />
mishi dhe vezët, duhet të përbëjnë vetëm 25% të dietës sonë (bëhet fjalë për bulmetrat e<br />
skremuar, pra që i është hequr lyra, mishi i peshkut dhe i pulës, pra mishi i bardhë).<br />
Ndërsa lyrat shtazore (gjalpi e dhjami) dhe ëmbëlsirat duhet të konsumohen vetëm në<br />
sasi të vogla pasi ato kontribojnë kryesisht vetëm në shtimin e kalorive.<br />
U rekomadoni nxënësve që të gjejnë fotografi atletësh të famshëm, vajza dhe djem, si<br />
dhe makinash shpejtësie. Të grumbullojnë materiale nga gazetat dhe reviztat sportive në<br />
lidhje me zakonet e të ngrënit të sportistëve të njohur. Këtë mund t’ua jepni paraprakisht si<br />
detyrë nxënësve tuaj.<br />
Duke përdorur fletën e punës, i kërkoni nxënësve të përgatisin një listë me përmbajtjen e<br />
një ushqimi që ata kanë ngrënë kohët e fundit, për ta përdorur më pas në hapin e 10-të.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
B<br />
Hapat:<br />
Pjesa e parë<br />
1. Kërkojuni nxënësve që të përmendin emra makinash që ata pëlqejnë. Shkruajini<br />
përgjigjet e tyre në një tabak letre ose në tabelë dhe pyetini ata nëse i pëlqejnë këto makina<br />
(përgjigjet e tyre duhet të përfshijnë: se ato janë të bukura, ecin mirë dhe me shpjetësi).<br />
2. Pyetini se për çfarë kanë nevojë këto makina që të funksionojnë (përgjigjet duhet të<br />
përfshijnë: karburant, vaj, ujë, alkool frenash, filtra etj.).<br />
3. Pyetini nëse makinat mund të funksionojnë pa vajin (përgjigjja duhet të jetë jo, një<br />
makinë nuk mund të funksionojë siç duhet dhe për një kohë të gjatë, pa u vajuar).<br />
4. Pyetini nxënësit se ç’lidhje shohin ndërmjet një trupi të shëndetshëm dhe një makine<br />
të mirëmbajtur (përgjigjet duhet të konvertojnë në nevojën që ka trupi për ushqim dhe ujë<br />
si dhe nevojën e makinës për karburant, vaj, ujë etj. Duke u ushqyer si duhet, trupi i njeriut<br />
funksionon si duhet; nëse ushqyesit e nevojshëm mungojnë, atëherë trupi dobësohet derisa<br />
pushon së jetuari).<br />
5. Sqarojini nxënësit se ashtu sikurse për makinat duhen ndjekur disa rregulla të<br />
mirëmbajtjes, edhe për një trup të shëndetshëm ekszistojnë disa udhëzime për ta mbajtur atë<br />
në formë. Pyetini për udhëzimet, që ata njohin, në lidhje me nevojat ushqyese të organizmit.<br />
Shkruajini përgjigjet e tyre në tabelë dhe komentojini së bashku. Miratoni informacionin e<br />
saktë si “8 gota ujë në ditë” “pak lyrë shtazore” “shumë fruta dhe perime”. Qartësoni ndonjë<br />
keqkuptim në lidhje me ndjekjen e dietave të shëndetshme duke thënë se qëllimi i këtij<br />
aktiviteti është që të mësojnë se cilat ushqime duhen ngrënë që të jemi të shëndetshëm.<br />
6. Jepni shembuj të ushqimeve, që konsumojnë atletë të njohur për të mbajtur trupin në<br />
formë të mirë.<br />
7. Shpërndani kopjet e piramidës së re dhe shpjegoni se çfarë përfaqëson ajo dhe me<br />
ç’qëllim është përgatitur. Shpjegojini atyre se disa njerëz, duke mos ditur se çdo të thotë<br />
dietë e shëndetshme, dëmtojnë shëndetin e tyre. Dietë e shëndetshme do të thotë:<br />
• Të hash më shumë ushqime, si: buka e zezë, perimet, frutat dhe lyra bimore të<br />
cilat janë me përmbajtje të ulët lyre dhe sigurojnë energji.<br />
41
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
• Të hash më pak ushqime me përmbajtje të lartë proteinash, të cilat janë me<br />
shumë lyrë (shtazore). Ushqimi tradicional shqiptar është shumë proteinik.<br />
8. Vini re të gjashtë grupet e piramidës, duke filluar nga baza dhe duke vënë theksin në<br />
sasinë e ushqimit që duhet konsumuar nga secili grup.<br />
9. Vini re sesa e vogël është maja e piramidës. Sqaroni se lyrat shtazore, ëmbëlsirat<br />
dhe buka e bardhë, picat, makaronat etj., kanë shumë kalori dhe pak vitamina. Ato duhet të<br />
përbëjnë një sasi shumë të vogël në konsumin ditor të njeriut.<br />
10. Shpërndajuni të gjithë nxënësve kopje të fletës së punës “Lista e furnizimit me<br />
ushqim”. U thoni atyre që, duke përdorur fletën e punës, të mbajnë shënim çdo ushqim që<br />
do të hanë në 24 orët në vazhdim. Tregojuni nxënësve sesi të mbajnë shënim ushqimin e<br />
tyre, duke u dhënë si shembull një ushqim që ju keni përgatitur për veten tuaj. U thoni, se në<br />
lidhje me këtë ushtrim, do të diskutoni në orën tjetër të mësimit.<br />
B<br />
Pjesa e dytë<br />
1. Diskutoni me klasën shënimet e mbajtura prej tyre për ushqimin e konsumuar në 24<br />
orë. Prezantoni pyetjet e mëposhtme:<br />
• A mungon ndonjë gjë në dietë<br />
• A ka ushqim të të njëjtit grup me shumicë<br />
• Sa më shumë ushqim me përmbajtje të lartë lyrash shtazore dhe karbohidratesh<br />
(ëmbëlsira, bukë e bardhë, patate, makarona, oriz) ka në krahasim me atë me<br />
përmbajtje të ulët lyrash.<br />
2. Pasi të keni rishikuar fletët e punës, rishikoni udhëzimet themelore për ushqim të<br />
shëndetshëm.<br />
• Hani çdo ditë bukë, drithëra, makarona, oriz (të gjitha integrale, d.m.th të zeza<br />
siç thuhet në gjuhën e përditshme ose që janë të përgatitura me drithëra që nuk i<br />
janë hequr cipat, pra himet) 4-6 racione dhe 1-3 racione bishtajore (bizele, fasule,<br />
thjerëza etj).<br />
• Hani çdo ditë vajra bimorë të rafinuar 2 -4 racione.<br />
• Hani çdo ditë, të paktën 3-6 racione perime (patatja nuk është perime) dhe 2-4<br />
racione fruta.<br />
• Hani çdo ditë vezë, mish të bardhë (pulë dhe peshk) 1-2 racione.<br />
• Hani çdo ditë bulmet (qumësht dhe kos të skremuar, pra pa lyrë ) 1-2 racione.<br />
3. Përfundoni aktivitetin me çështjet për diskutim.<br />
Çështje për diskutim<br />
1. Cili është mendimi juaj në lidhje me këto udhëzime A mendoni se këto udhëzime do<br />
t’ju ndihmojnë<br />
2. Çfarë roli luajnë aktivitetet fizike (sporti, ushtrimet, vallëzimi, punë fizike), në përcaktimin<br />
e sasisë së ushqimit që duhet të konsumojë një person për të qenë i shëndetshëm<br />
3. Cila është gjëja më e rëndësishme që duhet pasur parasysh në dietën tuaj (përgjigjet:<br />
shmangia e lyrave shtazore, sheqerit, drithërave jo integrale, patates, mishit të kuq dhe<br />
konsumimi i sa më shumë ushqimeve me fibra, si: perime, fruta, drithrat integrale dhe vajit<br />
bimor).<br />
4. Disa sportistë, që duken se janë në formë të mirë por nuk ndjekin një dietë të<br />
përshtatshme. Nxënësit mund të sjellin ndonjë shembull. (Por ju mund t’i ndihmoni duke<br />
përmendur rastin e përdorimit nga ata të steroidëve).<br />
B<br />
Listë e furnizimit me ushqim<br />
Mbani shënim çdo gjë që do të hani në 24 orët në vazhdim. Shkruani emërtimin e ushqimit<br />
në kolonën e parë dhe vendosni shenjën “X” në kolonën që përshkruan ushqimin. P.sh. nëse<br />
do të hani për drekë pulë të pjekur me patate të skuqura, bukë të bardhë, sallatë jeshile dhe<br />
42
Ushqimi që kam<br />
ngrënë<br />
Pulë e pjekur<br />
Patate të skuqura<br />
Bukë<br />
Sallatë jeshile<br />
Limonatë<br />
Totali<br />
limonatë, mbani shënim sipas shembullit të mëposhtëm: një “X”për bukën, mishin, perimet,<br />
vajin, patatet e skuqura dhe sheqerin për limonatën.<br />
Pasi nxënësit të kenë përfunduar tabelën, llogarisin numrin e “X”-eve për çdo kolonë dhe<br />
e shënojnë në fund të tabelës.<br />
Racionet e ushqimit të konsumuar prej secilit grup<br />
Drithëra Perime Fruta Bulmet Mish Lyrë e sheqer<br />
X<br />
Kreu 6. Jashtëqitja dhe ekuilibri i organizmit<br />
X<br />
X<br />
X<br />
X<br />
X<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Çështje të rëndësishme<br />
- Bëj një hyrje shumë të thjeshtë për të sqaruar ç’është ekskretimi. Si ndikon ai te njerëzit<br />
për domosdoshmërinë e mbajtjes konstante të temperaturës së trupit, balancën e lëngjeve<br />
dhe të lëndëve kimike në organizëm.<br />
- Thekso se ruajtja e një mjedisi të brendshëm të qëndrueshëm në organizëm quhet<br />
homeostazë.<br />
Rregullimi i temperaturës te njerëzit<br />
- Kujto rolin e lëkurës në ruajtjen e temperaturës së trupit nëpërmjet të procesit të<br />
djersitjes, kur njeriu ndodhet në kushte të një temperature të lartë. Kujto pozicionin e<br />
gjëndrave të djersës në lëkurë, përbërësit e djersës, nevojat e njeriut pas ushtrimeve për të<br />
mbajtur balancën e ujit dhe të kripërave në trup. Gjithashtu kur njeriu ndodhet në kushte të<br />
një temperature të ftohtë të mjedisit, referoju tkurrjes së enëve të gjakut, që rrisin shpejtësinë<br />
metabolike dhe rritjen e shpejtësisë metabolike të trurit.<br />
Balanca e lëngjeve dhe lëndëve kimike në organizëm<br />
• Thekso ndërtimin dhe funksionet bazë të aparatit të ekskretimit te njeriu, si: veshkat,<br />
ureterët, fshikëza e urinës dhe uretra.<br />
• Roli i veshkave në ekskretimin e ujit, mbetjeve dhe helmeve nga gjaku dhe riciklimi i<br />
subastanca të vlefshme me: filtrim, rithithje dhe sekretim. Pikërisht në këtë mënyrë ruhet<br />
balanca e lëngjeve dhe e lëndëve kimike në organizëm.<br />
• Përshkruaj rrugën e urinës nga veshka te uretra.<br />
• Thekso se nefroni është njësia funksionale e veshkës.<br />
• Shpjego formimin e urinës.<br />
Lidhja me jetën e përditshme:<br />
Për sistemin urinar të sëmurë, trajto:<br />
- Infeksionet e rrugëve urinare, pamjaftueshmërinë e veshkave, dializën dhe transplantin<br />
e veshkave.<br />
43
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Test për vlerësimin e njohurive dhe aftësive<br />
Të ushqyerit dhe ushqimet. jashtëqitja dhe ekuilibri i organizmit<br />
1. Tretja kimike është: (1pikë)<br />
a) kalimi i ushqimit nëpër gypin e gjatë të tretjes<br />
b) kalimi i substancave ushqimore nga gypi i tretjes në gjak<br />
c) shndërrimi i molekulave komplekse në molekula të thjeshta të tretshme<br />
d) coptimi dhe gëlltitja e ushqimit.<br />
2. Në figurë është treguar aparati<br />
i tretjes te njeriu. Gjeni organet si:<br />
zorrët e holla, gjëndrat e pështymës,<br />
kapërcellin, tërmishëzën, stomakun<br />
dhe mëlçinë. P.sh. (nr 2) goja. (6 pikë)<br />
• ( ) ................................ (1 pikë)<br />
• ( ) ................................. (1 pikë)<br />
• ( ) ................................. (1 pikë)<br />
• ( ) ................................. (1 pikë)<br />
• ( ) ................................. (1 pikë)<br />
2<br />
6<br />
7<br />
9<br />
10<br />
1<br />
3<br />
4<br />
5<br />
8<br />
Përgjigje:<br />
• (1) gjëndrat e pështymës. (1 pikë)<br />
• (3) kapërcelli...................... (1 pikë)<br />
• (5) tërmishëza.................... (1 pikë)<br />
• (6) mëlçia............................ (1 pikë)<br />
• (7) zorrët e holla................ (1 pikë)<br />
• (4) stomaku ....................... (1 pikë)<br />
3. Shihni figurën dhe gjeni organet<br />
në numrat: 1, 2, 3, 4, 5. 5 pikë)<br />
1.................................................................<br />
2. ...............................................................<br />
3. ...............................................................<br />
4. ...............................................................<br />
5. ...............................................................<br />
1<br />
2<br />
5<br />
3<br />
4<br />
Përgjigje:<br />
1. mëlçia. (1 pikë)<br />
2. tëmbli (1 pikë)<br />
3. gypi i tëmblit (1pikë)<br />
4. tërmishëza (1 pikë)<br />
5. zorra dymbëdhjetëgishtore. (1 pikë)<br />
4. Perimet janë shumë të rëndësishme për dietën tonë ushqimore.<br />
Cila nga pohimet e mëposhtme nuk është e saktë Qarkojeni atë. (1 pikë)<br />
a) perimet na sigurojnë vitaminat A dhe C;<br />
b) perimet janë një burim i mirë i fibrave;<br />
c) perimet janë burimi i vetëm i kalçiumit;<br />
d) perimet mund të ndihmojnë kundër sëmundjeve.<br />
5. Për çdo grup ushqimesh, gjeni se cilat luajnë rol: ndërtues, energjetik dhe rregullues në organizmin<br />
tonë: (5 pikë)<br />
• farat e thata të bishtajoreve (fasule, bizele etj) ............................... (1 pikë)<br />
• frutat e perimet ................................................................................. (1 pikë)<br />
• qumështi dhe nënproduktet e tij ...................................................... (1 pikë)<br />
• mishi, peshqit dhe vezët ....................................................................(1 pikë)<br />
• drithërat e sheqeri ................................................................................(1 pikë)<br />
Përgjigje:<br />
• farat e thata të bishtajoreve (fasule, bizele etj) ...(energjetike)...... (1 pikë)<br />
• frutat e perimet .............(rregulluese)......................................... (1 pikë)<br />
• qumështi dhe nënproduktet e tij .....(ndërtuese).......................... (1 pikë)<br />
• mishi, peshqit dhe vezët ................(ndërtuese)............................ (1 pikë)<br />
• drithërat e sheqeri ............... ...(energjetike)....................................(1 pikë)<br />
44
5. Në pohimet e mëposhtme, për ato që janë të sakta vendosni V, ndërsa për ato që nuk janë të sakta<br />
vendosni G. (6 pikë)<br />
• Molekulat e proteinave nuk kalojnë në urinën e parë.(V)<br />
• Në analizën e urinës të një njeriu me veshka të shëndetshme është normale të shfaqen rruazat e bardha<br />
të gjakut. (G)<br />
• Në çdo veshkë gjendet korja dhe palca e saj. (V)<br />
• Roli kryesor i veshkave është filtrimi i gjakut, ripërthithja e lëndëve të filtruara dhe sekretimi. (V)<br />
• Në analizën e urinës të një njeriu me veshka të shëndetshme është normale të shfaqen proteinat. (G)<br />
• Ekskretimi realizohet jo vetëm nga veshkat, por edhe nga lëkura, mushkëritë, zorrët dhe mëlçia. (V)<br />
Kreu 7.<br />
Riprodhimi te njeriu dhe edukata seksuale<br />
Çështjet më të rëndësishme:<br />
Sistemi i riprodhimit te njeriu është i organizuar si më poshtë:<br />
• Organe seksuale femërore që formojnë qeliza seksuale (vezë), organe seksuale<br />
mashkullore që prodhojnë qeliza seksuale (spermatozoidë).<br />
• Sistemi i organeve seksuale të të dyja gjinive përbëhet prej gypave, nëpër të cilët<br />
mbarten qelizat seksuale.<br />
• Gjëndra për sekretimin e hormoneve që kontrollojnë të gjithë procesin.<br />
Sistemi riprodhues te femra<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
• Identifiko dhe vizato pjesët kryesore të sistemit riprodhues te femra.<br />
• Përshkruaj funksionin e secilës pjesë të këtyre organeve.<br />
• Thekso praninë e 23 kromozomeve në qelizën vezë.<br />
• Roli i hormoneve estrogjen dhe progesteron te femra.<br />
• Cikli menstrual duke përfshirë rolin e hormoneve estrogjen dhe progesteron.<br />
• Ndryshimet gjatë pubertetit te femra.<br />
• Nënvizo procesin e pllenimit dhe bashkimin e qelizave seksuale femërore dhe<br />
mashkullore te gypi i Fallopit.<br />
Aktivitete:<br />
Me tabela ose modele përshkruhet ndërtimi dhe funksioni i çdo pjese të sistemit<br />
riprodhues te femra dhe zhvillimi i embrionit. Diskutohet me një specialist për rëndësinë,<br />
llojet dhe mënyrën e përdorimit të kontraceptivëve.<br />
Lidhja me jetën e përditshme:<br />
Thekso shkaqet e shterpësisë nga çrregullimet, si: bllokimi i gypave të Fallopit,<br />
mosfunksionimi i gjëndrave endokrine (mangësi në hormone). Informacion për korrigjimin e<br />
këtyre problemeve.<br />
Thekso metodat kontraceptive për planifikimin familjar dhe shmangien e SST (sëmundje<br />
seksualisht të trashëgueshme).<br />
Përshkruaj parimet biologjike që realizojnë riprodhimin “in vitro”.<br />
Thekso rëndësinë e të ushqyerit të fëmijës me gji.<br />
Sistemi riprodhues te mashkulli<br />
• Identifiko dhe vizato pjesët kryesore të sistemit riprodhues te mashkulli.<br />
• Përshkruaj funksionin e secilës pjesë të këtyre organeve.<br />
• Thekso praninë e 23 kromozomeve në qelizën seksuale mashkullore, spermatozoid.<br />
• Roli i hormonit testosteron te mashkulli.<br />
• Ndryshimet gjatë pubertetit te mashkulli.<br />
45
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Aktivitete:<br />
Me tabela ose modele përshkruhet ndërtimi dhe funksioni i çdo pjese të sistemit riprodhues<br />
te mashkulli. Diskutim me një specialist për rëndësinë, llojet dhe mënyrën e përdorimit të<br />
kontraceptivëve.<br />
Lidhja me jetën e përditshme:<br />
Thekso shkaqet e çrregullimeve te meshkujt, si: sasia e pakët e spermës, lëvizshmëria e<br />
ulët e spermës, mosfunksionimi i gjëndrave endokrine (mangësi në hormone). Informacion<br />
për korrigjimin e këtyre problemeve.<br />
Thekso metodat kontraceptive për planifikimin familjar dhe shmangien e SST (sëmundje<br />
seksualisht të trashëgueshme).<br />
Edukata seksuale<br />
Bisedo me nxënësit për: ndryshimet në moshën e pubertetit, abuzimin seksual,<br />
kontraceptivët, SST. Rekomandohet që këto tema të zhvillohen, si: biseda, veprimtari, lojëra,<br />
etj. Në materialin që vijon, për këto tema ka veprimtari që rekomandohen të zhvillohen me<br />
nxënësit, si dhe materiale në ndihmë të mësuesit.<br />
Në ndihmë të mësuesit<br />
Zhvillimi seksual gjatë ciklit të jetës<br />
Seksualiteti te fëmijët deri në moshën tre vjeç<br />
Fëmijët janë qenie seksuale që para lindjes. Rreth moshës 2 vjeçare fëmijët e dinë<br />
gjininë e tyre. Ata janë të ndërgjegjshëm për ndryshimin e organeve të tyre dhe mënyrën se<br />
si urinojnë djemtë dhe vajzat.<br />
Seksualiteti te fëmijët e moshave tre deri në shtatë vjeç<br />
Kjo grupmoshë është kureshtare për çdo gjë në botën e tyre, edhe për seksualitetin fillojnë<br />
të jenë më socialë, ata luajnë “shtëpirash”, “doktorash”, duke treguar organet seksuale të të<br />
tjerëve dhe duke treguar të tyret.<br />
Seksualiteti te fëmijët e moshës para-adoleshente (moshat 8-12 vjeç)<br />
Puberteti, koha kur trupi maturohet fillon midis moshave 10-12 vjeç për shumicën e<br />
fëmijëve. Fillon ndryshimi fizik dhe psikologjik i vajzave dhe i djemve.<br />
Këta fëmijë nuk kanë përvojë seksuale, por bëjnë shumë pyetje. Përvojat homoseksuale<br />
janë të zakonshme në këtë moshë, por kjo sjellje zakonisht nuk ka lidhje me orientimin<br />
seksual të fëmijës. Mund të praktikojnë dhe sjellje seksuale.<br />
Seksualiteti tek adoleshentët (moshat 13-19)<br />
Sapo fëmijët arrijnë pubertetin, interesi i tyre për seksin rritet dhe vazhdon gjatë gjithë<br />
adoleshencës. Nuk ka asnjë mënyrë për të parashikuar se si do të sillet një adoleshent<br />
seksualisht. Një grup, shumica e adoleshentëve eksplorojnë marrëdhënie me njëri-tjetrin,<br />
bien në dashuri dhe kryejnë marrëdhënie seksuale përpara moshës 20 vjeçare. Statistikat<br />
tregojnë se shumë vajza adoleshente ngelin shtatzëna dhe shumë prej tyre abortojnë.<br />
46
Test për vlerësimin e njohurive dhe aftësive<br />
Riprodhimi te njeriu dhe edukata seksuale<br />
1. Kur dy gameta të dy sekseve të<br />
ndryshme bashkohen, japin: (1 pikë)<br />
a) një spore<br />
b) një vezë<br />
c) një zigotë<br />
d) një klon<br />
3. Pas pllenimit numri i kromozomeve<br />
të zigotës është: (1 pikë)<br />
a) i njëjtë me të spermatozoideve<br />
b) sa gjysma e spermatozoideve<br />
c) i njëjtë me të vezës<br />
d) sa dyfishi i spermatozoideve<br />
2. Gametat mashkullore: (1 pikë)<br />
a) janë me dyfishin e kromozomeve të<br />
qelizave të zakonshme të trupit<br />
b) prodhohen në farorët (testikujt)<br />
c) prodhohen në prostat<br />
d) prodhohen në gjëndrat seminale.<br />
4. Sa arrin përafërsisht numri i qelizave vezë<br />
që piqen në vezoret e një gruaje gjatë gjithë<br />
jetës së saj (1pikë)<br />
a) midis 100 e 200<br />
b) midis 400 e 500<br />
c) midis 800 e 1000<br />
d) nuk mund të llogaritet<br />
5. Gjatë zhvillimit embrional: (1 pikë)<br />
a) placenta formohet kur embrioni është katër javësh<br />
b) ndarja e parë e zigotës ndodh menjëherë pas formimit<br />
c) gruaja është shtatzënë kur grumbulli me qeliza i formuar nga ndarja e zigotës zbret nga<br />
gypi i Fallopit dhe vendoset në mitër 7-10 ditë pas pllenimit.<br />
d) seksin e fetusit mund ta dallojmë pas 5 muajsh.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
5. Në pohimet e mëposhtme, për ato që janë të sakta vendosni V, ndërsa për ato që nuk janë të sakta<br />
vendosni G. (10 pikë)<br />
1. Gjatë pubertetit organizmi i vajzave dhe djemve pëson shumë ndryshime. (V)<br />
2. Menstruacionet janë rrjedhja e mitrës një herë në muaj. (V)<br />
3. Pllenimi ndodh në mitër. (G)<br />
4. Metoda më e efektshme për kontrollin e lindjeve është përdorimi i pilulave. (G)<br />
5. Kondomet sigurojnë një mbrojtje të mirë nga shtatzënia. (V)<br />
6. Në qoftë se një djalë laget në gjumë, kjo do të thotë se diçka nuk shkon mirë. (G)<br />
7. Kur femra është me menstruacione nuk mbetet shtatzënë. (G)<br />
8. Një femër nuk mbetet shtatzënë kur kryen marrëdhënie seksuale për herë të parë. (G)<br />
9. Po u infektove nga HIV-i, je infektuar për jetë. (V)<br />
10. HIV-i mund të merret duke pirë nga e njëjta gotë, ku ka pirë edhe një njeri me SIDA. (G)<br />
6. Shih figurën që tregon aparatin e riprodhimit<br />
te femra dhe gjej: (4 pikë)<br />
1. Organi ku formohen vezët.<br />
2. Vendi nga ku hyn sperma.<br />
3. Vendi në të cilin ndodh pllenimi.<br />
4. Organ i formuar nga inde muskulore ku zhvillohet fetusi.<br />
7. Shih figurën që tregon aparatin e riprodhimit<br />
te mashkulli dhe gjej: (5 pikë)<br />
1. Ku prodhohen gametat mashkullore.<br />
2. Struktura ku grumbullohen spermatozoidet para ejakulacionit.<br />
3. Gjëndra që prodhon lëngun që përmban spermatozoide.<br />
4. Uretra<br />
5. Gjëndra ku grumbullohet urina.<br />
Testi ka 24 pikë dhe zhvillohet për 45 minuta.<br />
Pikëzimi dhe konvertimi me notë bëhet sipas shembujve që janë dhënë më parë.<br />
Përgjigje:<br />
1 (B),<br />
2 (D),<br />
3 (A),<br />
4 (D).<br />
Përgjigje:<br />
1 (E),<br />
2 (D),<br />
3 (A),<br />
4 (C),<br />
5 (B)<br />
47
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Kreu 8.<br />
Sistemi nervor dhe hormonal<br />
Përgjigjet ndaj stimujve<br />
1. Organizmat e gjalla ndjejnë dhe përgjigjen ndaj ndryshimeve të caktuara të mjedisit,<br />
duke u përgjigjur në mënyra të ndryshme.<br />
2. Bimët dhe kafshët përgjigjen në mënyrë komplekse, p.sh., duke u rritur e lëvizur.<br />
3. Përgjigjja është një formë mbrojtjeje që e lejon organizmin të mbijetojë.<br />
4. Disa struktura të sjelljes janë:<br />
a) sistemi kimik ose hormonal;<br />
b) sistemi nervor dhe ai i shqisave;<br />
c) sistemi muskulor e skeletor;<br />
d) sistemi imunitar, p.sh., Përgjigjja ndaj infeksioneve virale.<br />
Më poshtë do të analizojmë si përgjigjet njeriu ndaj stimujve të ndryshëm.<br />
Sistemi nervor te njeriu<br />
Çështjet më të rëndësishme:<br />
• Thekso ndarjen e sistemit nervor në: sistemin nervor qendror (SNQ), sistemin nervor<br />
periferik (SNP) dhe sistemin nervor vegjetativ (SNV).<br />
• Njësia bazë ndërtimore dhe funksionale e sistemit nervor është qeliza nervore,<br />
neuroni.<br />
• Përshkruaj ndërtimin e neuronit. Si çdo qelizë, neuroni ka membranë, citoplazmë<br />
dhe bërthamë, përbëhet nga dentrite, akson, mielinë.<br />
• Neuronet kanë si funksion t’i transmetojnë impulsin nervor një qelize tjetër nervore<br />
ose ndonjë organi (muskul, gjëndër etj).<br />
• Neuronet kanë forma dhe madhësi të ndryshme.<br />
• Thekso funksionet e:<br />
Neuroneve ndjesore, që kapin ngacmimet nga mjedisi i jashtëm apo nga organet e<br />
brendshme dhe i transmetojnë ato në drejtim të trurit apo palcës së kurrizit.<br />
Neuroneve lëvizore, që transmetojnë impulset nga qendra (truri, palca e kurrizit)<br />
drejt periferisë.<br />
Neuroneve të ndërmjetme, që lidhin midis tyre grupe të ndryshme qelizash nervore<br />
dhe që gjenden në tru dhe në palcën e kurrizit.<br />
• Organet e shqisave përmbajnë qeliza receptore, të specializuara për të kapur nxitje<br />
të caktuara, si: shijen, të nuhaturit, të parit, të dëgjuarit etj.<br />
• Truri shërben si qendër interpretimi për informacionin e marrë.<br />
• Njohuri për pesë qendrat e ndjeshmërisë dhe të organeve përkatëse.<br />
• Njohja me pjesët kryesore të syrit dhe veshit dhe përshkrimi i shkurtër i funksioneve<br />
të tyre.<br />
• Masat korrigjuese të miopisë dhe të hipermetropisë, si dhe të difekteve në të<br />
dëgjuarit.<br />
• Sistemi nevor qendror përbëhet nga truri dhe palca kurrizore.<br />
• Njohja me pjesët dhe funksionet e pjesëve të trurit, si: truri i madh, truri i ndërmjetëm,<br />
(hipotalamusi dhe talamusi), truri i vogël.<br />
• Përshkrimi i ndërtimit dhe i funksionit të palcës së kurrizit.<br />
• Njohja e sistemit nervor periferik i përbërë nga shumë nerva, të cilët tejçojnë<br />
informacionet nervore nga SNQ drejt organeve të ndryshme ose anasjellas. Ai ndahet<br />
në sistemin nervor somatik dhe vegjetativ.<br />
Aktivitete:<br />
Përdorni tabela ose makete për të identifikuar ndërtimin e trurit,<br />
prerjen tërthore të palcës së kurrizit.<br />
48
Lidhja me jetën e përditshme:<br />
Identifiko sëmundjet e sistemit nervor te njeriu: epilepsia, poliomieliti, skleroza, meningjiti,<br />
hemorragjia cerebrale. Thekso, se abuzimi me drogën, duhanin, kafenë dëmtojnë sistemin<br />
nervor.<br />
Sistemi endokrin<br />
• Përcakto se ky sistem përbëhet nga një sërë gjëndrash me sekrecion të brendshëm,<br />
si: hipofiza, tiroidja, paratiroidja, pankreasi, mbiveshkorja, testikuli te mashkulli dhe<br />
vezorja te femra.<br />
• Përshkruaj funksionet e secilës gjëndër.<br />
• Këto qendra prodhojnë lëndë që quhen hormone që janë molekula të ndryshme që<br />
mbartin informacione të caktuara.<br />
• Sistemi endokrin ose hormonal ndërhyn në funksione që nuk përgjigjen në mënyrë<br />
të menjëhershme, kjo sepse hormonet transportohen me anë të gjakut dhe e bëjnë të<br />
njohur informacionin e tyre vetëm në ato qeliza të trupit që njohin në mënyrë specifike<br />
një hormon të caktuar.<br />
Test për vlerësimin e njohurive dhe aftësive<br />
Sistemi nervor dhe hormonal<br />
Gjeni përgjigjen e saktë:<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
1. Nervat: (1 pikë)<br />
a) formohen nga grupimi i aksoneve të shumë neuroneve<br />
b) formohen nga grupimi i dentriteve të shumë neuroneve<br />
c) formohen nga grupimi i trupave qelizorë të shumë neuroneve<br />
d) ndodhen vetëm në sistemin nervor vegjetativ.<br />
2. Qeliza nervore është e formuar nga: (1pikë)<br />
a) qeliza pa bërthamë<br />
b) trupi qelizor, dentritet dhe aksoni<br />
c) një rrjet nervor që përhapet në organizëm<br />
d) trupi qelizor pa bërthamë, dentritet dhe aksoni<br />
3. Gjëndrat endokrine: (1pikë)<br />
a) prodhojnë enzima të rëndësishme për tretjen<br />
b) janë me sekrecion të brendshëm<br />
c) prodhojnë hormone që hidhen drejtpërdrejt në gjak<br />
d) janë të formuara nga neurone të lidhura në nyje.<br />
4. Sistemi nervor dhe endokrin: (1pikë)<br />
a) koordinojnë funksionimin e organeve dhe përgjigjen ndaj stimujve<br />
b) reagojnë në mënyrë të kundërt<br />
c) hyjnë në veprim vetëm atëherë, kur aktivizohen nga stimujt e jashtëm<br />
d) nuk mund të funksionojnë në mënyrë të njëkohshme.<br />
Gjeni përgjigjen e gabuar<br />
5. Sistemi simpatik: (1pikë)<br />
a) bën pjesë në sistemin nervor vegjetativ<br />
b) vepron të kundërtën e sistemit parasimpatik<br />
c) zë fill në tru dhe përfundon në të gjitha organet e brendshme<br />
d) nëse stimulohet përshpejton rrahjet e zemrës.<br />
49
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
6. Gjatë një situate urgjence, adrenalina: (1pikë)<br />
7. Korja e trurit: (1pikë)<br />
a) prodhohet menjëherë nga tiroidja<br />
b) bën që zemra të rrahë më shpejt<br />
c) rrit frymëmarrjen<br />
d) rrit presionin e gjakut<br />
a) është vendi i veprimtarisë së ndërgjegjshme<br />
b) kontrollon funksionet mendore, si: të arsyetuarit, gjuhën, të mësuarit, kujtesën etj.<br />
c) karakterizohet nga prania e rrudhave që rrisin sipërfaqen<br />
d) përmban vetëm zonën që shërben për lëvizjet e trupit.<br />
8. Në pohimet e mëposhtme, për ato që janë të sakta vendosni V, ndërsa për ato që nuk janë të sakta<br />
vendosni G. (10 pikë)<br />
1. Neuronet ndijore tejçojnë nxitjet nga SNQ në muskuj. (G)<br />
2. Një pjesë e sistemit nervor që formohet nga nerva ndijorë dhe lëvizës quhet sistem nervor qendror. (G)<br />
3. SNQ përbëhet nga truri dhe palca kurrizore. (V)<br />
4. Gjuha përmban receptorë të shjes. (V)<br />
5. Pika e takimit ndërmjet një neuroni dhe muskujve quhet sinaps. (G)<br />
6. Pika e takimit ndërmjet dy neuroneve quhet sinaps. (V)<br />
7. Sistemi nervor përbëhet nga SNQ, SNP dhe SNV. (V)<br />
8. Palca e kurrizit përbëhet vetëm nga lënda e përhimtë. (G)<br />
9. Palca e kurrizit është përgjegjëse për disa veprime të shpejta që realizohen pa pjesëmarrjen e trurit. (V)<br />
10. Harku reflektor ëshë rruga që kryen impulsi nervor nga periferia në palcën e kurrizit dhe anasjellas. (V)<br />
9. Cili është ndryshimi midis sistemit nervor dhe atij endokrin Shpjegojeni. (4 pikë)<br />
Përgjigje: Sistemi hormonal prodhon lëndë kimike të quajtura hormone, që janë molekula të cilat mbartin<br />
një informacion të caktuar. Këto hormone prodhohen si rezultat i mesazheve që nervat dërgojnë nga truri në<br />
gjëndrat endokrine të sistemit endokrin. Pasi prodhohen, transportohen me anë të gjakut dhe shpërndahen<br />
në të gjithë organizmin. Por kjo nuk do të thotë se kudo ku ato arrijnë, e bëjnë të njohur mesazhin e tyre,<br />
por vetëm kur qelizat e njohin këtë hormon në mënyrë specifike. Ndërsa sistemi nervor është i përbërë nga<br />
shumë qeliza nervore (neuronet), që kanë aftësinë që në përgjigje të një ngacmuesi të nxitet dhe këtë nxitje<br />
ta tejçojë nga një pikë në një tjetër. Pra sistemi nervor është i aftë t’i përgjigjet në mënyrë të menjëhershme<br />
çdo ngacmuesi.<br />
10. Në qoftë se ju shkelni një gozhdë pa dashje, si do të reagonte sistemi juaj nervor Cilat sisteme<br />
të tjera organesh do të sinjalizoheshin Shpjegojeni. (4 pikë)<br />
Përgjigje: Receptorët e lëkurës kapin ngacmimin dhe nëpërmjet sistemit nervor dërgojnë mesazhe<br />
bioelektrike në tru. Menjëherë truri nëpërmjet nervave transmeton sinjale elektrike në sistemin muskulor.<br />
Sinjalet shkaktojnë tkurrjen e muskujve dhe ju me siguri reagoni duke tërhequr këmbën.<br />
Testi ka 24 pikë dhe zhvillohet për 45 minuta.<br />
Pikëzimi dhe konvertimi me notë bëhet sipas shembujve që janë dhënë më parë.<br />
50
Model mësimi:<br />
Tema: Shqisat dhe perceptimi i botës<br />
Koha: 45 minuta<br />
Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit të jenë të aftë:<br />
• të emërtojnë organet kryesore të shqisave;<br />
• të përshkruajnë pjesët përbërëse të shqisave dhe funksionet e tyre;<br />
• të vlerësojnë rolin e tyre në bashkëpunimin me mjedisin që na rrethon;<br />
Fjalët kyç: • Organi i të parit<br />
• Organi i të dëgjuarit<br />
• Organi i të nuhaturit<br />
• Organi i të shijuarit<br />
• Organi i të prekurit<br />
Struktura e mësimit:<br />
Mjetet:<br />
Shqisat dhe perceptimi i botës<br />
E Kllaster 0’<br />
R DRTA 0’<br />
R Ese 5’<br />
CD (nëse keni mundësi), makete të organeve të shqisave, atlas,<br />
tabelë, teksti i biologjisë<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Zhvillimi i mësimit<br />
Evokimi: (teknika e përdorur-Kllaster)<br />
Ndahet klasa në grupe sipas numrit të nxënësve në klasë dhe kërkon prej tyre të krijojnë<br />
një kllaster me temën “organet e shqisave”. Koha në dispozicion 5 minuta.<br />
sytë<br />
veshët organet e shqisave hunda<br />
gjuha<br />
lëkura<br />
Pas pesë minutash nxënësve iu kërkohet të lexojnë punën e grupit. Në të njëjtën kohë<br />
mësuesi ka krijuar në dërrasën e zezë kllasterin e përgjithshëm, ku ai vendos mendimet që<br />
dalin nga puna e grupeve. Më pas diskutohen së bashku.<br />
Realizimi i kuptimit (25 min.):<br />
(teknika e përdorur DRTA –veprimtari e të menduarit dhe të lexuarit të drejtuar)<br />
Në vijim mësuesi u shpjegon procedurën, e cila do të zhvillohet si më poshtë:<br />
Hapet teksti në temën mësimiore ’’Shqisat dhe perceptimi i botës’’, f. 127 dhe u thuhet<br />
nxënësve që të lexojnë me pjesë të ndara sipas shqisave që po studiojnë dhe pas çdo<br />
pjese do të evidentohen karakteristikat e shqisave, pra sipas leximit të drejtuar DRTA, duke<br />
realizuar kështu realizimin e kuptimit ose e thënë ndryshe dhënien e njohurive të reja sipas<br />
kësaj teknike.<br />
51
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Në dërrasën e zezë realizojmë tabelën demonstruese si më poshtë:<br />
Lloji i shqisës Ndërtimi Funksioni<br />
Syri<br />
Veshi<br />
Hunda<br />
Gjuha<br />
1. .......................<br />
2. ....................... etj.<br />
1. .......................<br />
2. ....................... etj.<br />
1. .......................<br />
2. ....................... etj.<br />
1. .......................<br />
2. ....................... etj.<br />
Pasqyron formën, largësinë,<br />
madhësinë, ngjyrat,<br />
shumëllojshmërinë<br />
e objekteve dhe të dukurive.<br />
Kap nga mjedisi rrethues<br />
zërat, tingujt, zhurmat dhe<br />
në formën e impulseve<br />
nervore i dërgon ato në tru<br />
për t’i aanlizuar.<br />
Bën dallimin e aromave të<br />
lëndëve me përqendrime të<br />
ndryshme.<br />
Bën vlerësimin e shijeve të<br />
ndryshme të udhqimeve që<br />
fusim në gojë.<br />
Lëkura<br />
1. .......................<br />
2. ....................... etj.<br />
Kap ngacmimet e natyrave të<br />
ndryshme që shkaktohen nga i<br />
nxehti, i ftohti, prekja etj.<br />
Në të njëjtën kohë të gjitha sa u shkruajtën, shoqërohen me shpjegime të mëtejshme,<br />
gjatë të cilave përdoren për demonstrim makete.<br />
Reflektimi (10 min.) (Teknika e përdorur-ESE)<br />
U kërkohet grupeve që për 5 min. të shkruajnë për një nga organet e shqisave duke<br />
vlerësuar tiparet më të rëndësishme të tyre, sipas gjykimit të tyre,<br />
Detyrë<br />
Nxënsve u jepen detyra nga teksti ose sipas zgjedhjes së mësuesit.<br />
Përparësitë<br />
Nxënësit janë të motivuar dhe marrin pjesë gjallërisht në mësim.<br />
Sugjerim<br />
Mësuesit që përdorin strukturën e MKLSH –së në procesin mësimor në këtë orë mund të<br />
ndryshojnë teknikat e sugjeruara me teknika të tjera.<br />
Nga përvoja<br />
Kjo është një orë shumë e rëndësishme dhe përmbajtja e njohurive të marra nuk është e<br />
panjohur nga ana e nxënësve dhe kjo favorizon çdo mësues që duke përdorur teknika të tilla<br />
nxënësit do të jenë më të përqendruar dhe më aktivë.<br />
52
Pjesa 3. Si mund të kujdesem për shëndetin tim<br />
Kreu 9-10. Njeriu dhe shëndeti. Drogat dhe shëndeti<br />
Hyrje<br />
Në kurrikulën e re të biologjisë, konceptet shëndetësore jepen të integruara me ato<br />
biologjike dhe jo si lëndë më vete.<br />
Në këtë kurrikul, njohuritë për shëndetin janë pjesë e rëndësishme. Me anë të studimit<br />
rreth ndërtimit dhe funksioneve të trupit të njeriut, nxënësit mund të ndjekin në mënyrë<br />
konseguente rregullat e nevojshme për një jetë të shëndetshme.<br />
Zhvillimi me efikasitet i temave të edukimit shëndetësor kërkon nga mësuesi që ai duhet<br />
të ketë parasysh disa veçori që kanë zhvillimi i këtyre temave në ndryshim me zhvillimin e<br />
temave që trajtojnë probleme shkencore të biologjisë.<br />
Materialet e edukimit shëndetësor janë mbështetur mbi këto koncepte.<br />
Si mësojnë më mirë nxënësit<br />
Nxënësit në këto tema:<br />
1. duhet të ndiejnë ngrohtësinë e mjedisit të mësimit;<br />
2. mësojnë kur ndjejnë njëfarë përgjegjësie për mësimet që duhet të marrin;<br />
3. mësojnë kur ndjejnë nevojë për të mësuar;<br />
4. mësojnë më mirë duke vepruar;<br />
5. mësojnë duke zgjidhur probleme reale, probleme që u takojnë t’i zgjidhin;<br />
6. mësojnë më mirë kur materialet lidhen me përvojën e tyre;<br />
7. mësojnë më mirë në një atmosferë të lirshme;<br />
8. reagojnë më mirë ndaj një sërë metodash, veçanërisht ndaj atyre që u ngjallin<br />
interesimin, u prekin ndjenjat dhe u nxisin të menduarit;<br />
9. parapëlqejnë një program që ka në qendër vetë nxënësin, po që ai të jetë i tillë që të<br />
ketë përdorim praktik.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Rëndësia e të pyeturit<br />
Kur u jep mësim nxënësve, bëj pyetje sa herë që ta shikosh të arsyeshme, sepse:<br />
• ngjall interesim dhe kureshtje;<br />
• përqendron vëmendjen e nxënësve në atë që je duke shpjeguar;<br />
• nxit diskutime;<br />
• kanalizon dhe drejton të menduarit e nxënësve;<br />
• përcakton se në ç’shkallë e kanë kuptuar materialin;<br />
• provon të menduarit e nxënësve;<br />
• ndihmon që “skemën e veprimit” ta kesh të përbashkët me të gjithë nxënësit në klasë;<br />
• u jep mundësi nxënësve të shfaqin njohuritë dhe përvojat e tyre;<br />
• ndihmon mjaft që nxënësit ta ndjejnë veten të aktivizuar.<br />
Pyetjet mund të jenë në disa forma:<br />
Frontale<br />
- kur pyet të gjithë klasën;<br />
Të drejtuara - kur pyet një nxënës;<br />
Stafetë<br />
- kur pyet një nxënës dhe kur ai nuk e di përgjigjen, vazhdon me<br />
tjetrin me të njëjtën pyetje;<br />
E anasjellë - kur të kanë bërë një pyetje, ti ia drejton një nxënësi tjetër.<br />
53
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Kur bën pyetje, ki parasysh këto shkallë:<br />
. Lër një kohë të mjaftueshme për përgjigjen.<br />
. Reago ndaj përgjigjeve (“Po, argument i mirë”; “Kjo ka rëndësi”, Faleminderit!”).<br />
. Mba kontakt me sy me nxënësin që është duke folur.<br />
. Kërko më shumë informacion kur përgjigjja nuk është plotësisht e saktë.<br />
5. Përsërit përgjigjet e sakta që t’i dëgjojnë të gjithë nxënësit.<br />
. Ki kujdes që pyetjet t’i formulosh thjesht, brenda temës, të jenë nxitëse që të vënë<br />
në lëvizje të menduarit, dhe jo pyetje provokuese.<br />
Kushtoji vëmendje stilit të zhvillimit të mësimit<br />
Për të qenë sa më i efekshëm në punën me nxënësit, duhet të mbash mend disa gjëra<br />
dhe duhet t’i bësh vetes disa pyetje.<br />
1. Të jesh ai që je.<br />
2. A tregon interesim dhe dëshirë për të trajtuar këto tema<br />
3. Mos vallë ke gjeste që prishin punë në parashtrimin e argumenteve të tua<br />
4. A ndikon gjuha jote e gjesteve (komportimi fizik dhe mimika) te nxënësit në<br />
masën që ata ta ndiejnë veten të lirshëm<br />
5. A ndihmon sensi yt i humorit në dhënien e mesazhit tënd<br />
6. A e ka ritmin e duhur puna jote<br />
7. A është i natyrshëm stili yt<br />
8. A e përdor me efikasitet kontaktin me vështrim<br />
9. A e ke zërin tërheqës dhe të pasur në tonalitet<br />
10. A bën pyetje që u interesojnë të gjithë nxënësve<br />
MOS HARRO:<br />
Kur komunikon apo ndërvepron me një nxënës apo me një grup nxënësish, për sa i<br />
përket ndikimit tek ata, janë të rëndësishme tri aspekte:<br />
Gjuha e gjesteve .............. 55%<br />
Toni i zërit ....................... 38%<br />
Fjalët konkrete .................. 7%<br />
Model mësimi:<br />
Tema:<br />
Motivimi<br />
Parashikimet<br />
Parashikimet<br />
Nxënësit do të:<br />
• Sqarojnë objektivat e veta për shëndetin dhe edukimin shëndetësor.<br />
• Kuptojnë objektivat e nxënësve të tjerë për edukimin shëndetësor.<br />
Nxënësit vijnë në këtë kapitull me hipoteza, parashikime dhe shqetësime.<br />
Por jo gjithçka që ata parashikojnë se do të mësojnë nga ky kapitull është<br />
në përputhje me programin e kapitullit. Për ty si mësues, do të ishte e<br />
dobishme që nevojat e nxënësve t’i njihje qysh në fillim për ta patur të qartë<br />
se çfarë duhet zhvilluar ose nuk duhet zhvilluar në këtë kapitull, dhe po të<br />
ishte e nevojshme, edhe për të bërë ndreqjet e duhura. Një gjë e tillë<br />
respekton nevojat e nxënësve, nxit bashkëpunimin dhe përkushtimin<br />
dhe bën të mundur arritjen e sigurt të qëllimit.<br />
Materialet dhe burimet e nevojshme:<br />
Tabakë të mëdhenj letre, lapustila.<br />
Zhvillimi:<br />
U thuaj nxënësve se për ty është e rëndësishme të dish se çfarë shpreson dhe pret secili<br />
nxënës se do të mësojë nga ky kapitull.<br />
54
Kërkoju nxënësve të formojnë grupe të vogla me 5-7 vetë. Pasi të kenë formuar grupet,<br />
kërkoju t’u përgjigjen pyetjeve të mëposhtme:<br />
• Çfarë shpreson të arrish nga ky kapitull<br />
• Ç’pyetje ose shqetësime ke në lidhje me mësimdhënien në fushën e edukimit<br />
shëndetësor<br />
• Mendon se ka tema të veçanta që mund të diskutohen në këtë kapitull<br />
Jepi çdo grupi një fletë të madhe letre. Kërkoju të shënojnë jo më shumë se pesë përgjigje<br />
për çdo pyetje. Thuaju se do të kenë 15 minuta kohë për t’u menduar për të dhënë përgjigjet.<br />
Kur të kenë mbaruar, kërkoju që letrat t’i varin në mur (të mbështjella rulo në mënyrë që<br />
grupet e tjera të mos i shohin punët e tyre derisa të vijë koha për t’i diskutuar).<br />
Kur të gjitha grupet të jenë gati, kërkoji folësit të çdo grupi të referojë përgjigjet, së pari<br />
për pyetjen 1. Pasi të jenë dhënë këto, përsërit procedurën për pyetjet 2 dhe 3. Kur të gjithë<br />
t’i kenë dhënë mendimet e tyre, jep edhe ti të tuat, veçanërisht në lidhje me parashikimet e<br />
nxënësve dhe me temat e veçanta. Kjo do të japë mundësinë t’u sqarosh atyre objektivat e<br />
tu. Kështu vepro edhe me grupet e tjera.<br />
Thuaji klasës se çfarë temash do të trajtosh në këtë kapitull, cilat parashikime mendon se<br />
mund të plotësohen dhe cilat jo.<br />
Model mësimi: Edukimi shëndetësor. Pse nxënësit kanë nevojë për të<br />
Tema:<br />
Edukimi shëndetësor: Pse nxënësit kanë nevojë për të<br />
Objektivat: Nxënësit do të:<br />
• Diskutojnë pikëpamjet që kanë për edukimin shëndetësor.<br />
• Shqyrtojnë arsyet pse nxënësit, duke studiuar edukimin shëndetësor,<br />
do të jenë përgjegjës për shëndetin e tyre.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Motivimi:<br />
Mjetet:<br />
Shëndeti i mirë është themeli i një jete të plotë, produktive dhe të lumtur.<br />
Tema e shëndetit nuk kufizohet me zyrën e mjekut ose me njeriun e sëmurë.<br />
Tabelë për të shkruar, pllakati iluzioni optik, shkumës.<br />
Zhvillimi:<br />
Filloje veprimtarinë duke thënë se ky program mund të ndryshojë mënyrën e të menduarit<br />
të nxënësve për shëndetin dhe edukimin shëndetësor. Kërkoju të gjithë nxënësve të diskutojnë<br />
sesi e shikojnë ata edukimin shëndetësor dhe ç’është ai sipas mendimit të tyre.<br />
Pastaj udhëheq diskutimin në lidhje me faktin se pse ata besojnë se edukimi shëndetësor<br />
është i rëndësishëm për brezin e ri. Përgjigjet e tyre mund t’i shkruash në dërrasën e zezë.<br />
Në qoftë se nxënësit lënë pa thënë se edukimi shëndetësor i nxit ata të ndiejnë një<br />
përgjegjësi më të madhe për jetën dhe shëndetin e tyre, thuaje ti.<br />
Pyeti nxënësit se ku, sipas mendimit të tyre, konsiston një mënyrë jetese e shëndetshme.<br />
Cili është përkufizimi i tyre për shëndetin Zhvillo një diskutim të shkurtër.<br />
Më pas jep përkufizimet e shëndetit siç janë shkruar më poshtë (këto mund t’i kesh të<br />
shkruara ose në tabelën e klasës dhe të mbuluara më parë ose në një fletë të fotokopjuar,<br />
të cilën ua shpërndan nxënësve).<br />
• Shëndeti: është funksionimi optimal i organizmit, i lirë nga sëmundja dhe anomalitë.<br />
• Shëndeti: është gjendje e një organizmi në lidhje me funksionimin, sëmundjen dhe<br />
anomalitë në çfarëdo kohe të dhënë.<br />
• Shëndeti: në kuptim të përgjithshëm është çdo gjendje funksionimi optimal, është<br />
mirëqenie ose përparim.<br />
• Shëndeti: është mirëqenie e plotë fizike, mendore dhe shoqërore, jo thjesht mungesë<br />
sëmundjeje.<br />
• Shëndeti: është një gjendje ndërvarësie dhe mirëqenie e individit që përfshin aspektet<br />
mendore, fizike, emocionale, shoqërore, individuale dhe shpirtërore.<br />
55
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Ndaji nxënësit në grupe të vogla për të bërë diskutimin në lidhje me përkufizimin më të<br />
plotë. Organizo më pas një diskutim të shkurtër.<br />
Ndoshta në fund dëshiron të japësh shkurt përkufizimin tënd për shëndetin duke thënë se<br />
shëndeti është baza e jetës sonë. Tema e shëndetit nuk duhet të kufizohet me zyrën e mjekut ose<br />
me një person të sëmurë. Shëndeti përfshin të mirën dhe të keqen. Thekso se shume probleme<br />
të shëndetit janë universale. Këtë mund ta bësh duke prekur shkurt problemet e shëndetit në<br />
vendet shumë të zhvilluara, ku kanceri, SIDA apo sëmundjet e zemrës vazhdojnë të ekzistojnë,<br />
pavarësisht se këto vende kanë një armatë mjekësore dhe shkencore relativisht të përparuar.<br />
Kjo ka për qëllim t’u theksojë nxënësve një pikë shumë të rëndësishme, e cila duhet theksuar<br />
dhe mbajtur mirë parasysh gjatë zhvillimit të të gjitha temave të edukimit shëndetësor.<br />
Shpesh ne nuk mund t’i ndryshojmë kushtet tona,<br />
por mund të ndryshojmë të menduarit tonë.<br />
Tregoju nxënësve pllakatin me iluzionin optik. Pyeti ata se çfarë shikojnë. Shfaq idenë se<br />
çdo pjesëmarrës mund të shikojë diçka tjetër nga shoku i tij. Gjithashtu mund të theksosh se<br />
çdo person mund ta shikojë iluzionin ndryshe kur ai e vështron atë nga afër, më shpesh ose<br />
nga kënde të ndryshme. Problemi është se ajo që shohim ne mbështetet në përceptimin dhe<br />
interpretimin tonë vetjak. Gjithashtu, ka më shumë se një mënyrë për të parë çdo situatë.<br />
Në fund thekso nevojën për t’u brumosur me botëkuptimin pozitiv. Sikurse një iluzion optik<br />
mund të na pengojë të shikojmë një figurë aq të qartë sa do të donim, po ashtu një numër<br />
pengesash për të gëzuar shëndet të mirë mund të bëjë që të na duket se ne vetë e kemi pak<br />
në dorë cilësinë e jetës sonë. Po t’u mësojmë nxënësve se para së gjithash at a e kanë vetë<br />
në dorë të zgjedhin, dhe po t’u tregojmë mënyrat për një jetë të shëndetshme pavarësisht nga<br />
pengesat e shumta, ne do t’i ndihmonim ata të përmirësonin cilësinë e jetës së tyre.<br />
56
Material ndihmës për mësuesin<br />
Tema:<br />
Metodat dhe stilet e mësimdhënies së edukimit shëndetësor:<br />
piramida e të mësuarit<br />
Përdorimi i një larmie metodash ndihmon jo vetëm në krijimin e një mjedisi mësimor më<br />
interesant, por edhe u përgjigjet nevojave të ndryshme mësimore të nxënësve.<br />
Mësuesi ka përgjegjësi të krijojë në klasë një atmosferë të pranueshme për një të mësuar<br />
sa më të mirë. Piramida e të mësuarit sugjeron shumë stile të ndryshme të mësimdhënies.<br />
Prania e një larmie metodash e bën mësimdhënien më krijuese dhe u mundëson nxënësve<br />
ta vënë veten në provë në një mori rrugësh të ndryshme. Por ky fakt rrit edhe nivelin e të<br />
kuptuarit dhe të përvetësuarit, pasi shumë prej metodave të piramidës bëjnë që aftësitë e<br />
grupit të përforcohen dhe të ngrenë më lart ndërveprimin midis nxënësve.<br />
Shënim: Numri në kllapa tregon përqindjen e përafërt që mund të mbajë mend nxënësi.<br />
Përqindja e të përvetësuarit është mbështetur sa në metodën e mëimdhënies, aq edhe në<br />
nivelin e interesimit të nxënësit dhe në aftësitë e mësuesit.<br />
B<br />
Leksioni (5% përvetësim): Leksioni është një paraqitje e strukturuar dhe e organizuar e<br />
informacionit mbi një temë të caktuar që jep mësuesi. Leksioni është një mënyrë e shpejtë e<br />
dhënies së informacionit të përshtatshëm.<br />
Megjithëse leksionet janë mjaft të dobishme, përpsëri kanë edhe të meta. Ato mund të<br />
jenë të mërzitshme, sidomos kur zgjaten shumë dhe kur nuk i tërheqin nxënësit në mënyrë<br />
aktive. Leksionet i vënë nxënësit në pozitën e të dëgjuarit pasiv. Ato duhen kombinuar me<br />
metoda të tjera.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
B<br />
Leximi (10% përvetësim): Leximi individual ose në grup është pa dyshim një metodë e<br />
nevojshme të mësuari, po sikurse ndodh edhe me metodën e leksionit, leximi në vetvete nuk<br />
ofron mësim të integruar. Kombinimi i të lexuarit me metoda të tjera mësimi i pajis nxënësit<br />
me rrugë më të efektshme të mësuari.<br />
B<br />
Mjetet audiovizive (20% përvetësim): Videokasetat, CD dhe filmat ofrojnë përforcime<br />
të ideve të paraqitura nga mësuesi. Përpara se të shfaqen në klasë, materialet audiovizive<br />
duhen paraparë me kujdes nga mësuesi. Të kombinuara me diksutime të mëpasme, ato<br />
mund të ngrenë ndjeshëm nivelin e njohurive të nxënësve.<br />
B<br />
Demonstrimi (30% përvetësim): Që të arrijë të mësojë diçka, nxënësit i duhet të mbështetet<br />
në shqisat e tij për ta çuar informacionin në tru. Përgjithësisht nxënësit janë të prirur që një nga<br />
shqisat ta përdorin më shumë se të tjerat. Disa nxënës mësojnë më mirë me anë të të dëgjuarit,<br />
ka të tjerë që mësojnë më mirë duke lexuar ose duke parë figura; por ka edhe të tjerë që mësojnë<br />
më mirë me anë të të prekurit. Duke përdorur demonstrimet, mësuesit mund të ndihmojnë që<br />
nxënësit të mësojnë në të gjitha stilet e të mësuarit. Demonstrimet qëndrojnë në të gjitha tipat<br />
e mjeteve demonstrative. Fletëpalosjet, diapozitivat, pllakatet, fletët e punës, CD, janë disa nga<br />
mjetet që u vijnë në ndihmë nxënësve për të parë dhe dëgjuar ato që thotë mësuesi.<br />
B<br />
Diskutimi në grup (50% përvetësim): Diskutimet janë shkëmbime mendimesh të zhvilluara<br />
me gojë si ndërmjet nxënësve, ashtu edhe midis tyre tyre dhe mësuesve të tyre. Ato u japin<br />
mundësinë t’u bëjnë të njohura të tjerëve idetë dhe pikëpamjet e tyre për një çështje të caktuar.<br />
Diskutimet janë mjaft të dobishme, pasi u krijojnë nxënësve mundësinë të vënë në përdorim<br />
aftësitë e tyre të të menduarit, të zgjerohen rreth ideve që kanë si dhe të dëgjojnë mendime të<br />
ndryshme nga shokët e klasës. Diskutimet zgjerojnë dhe thellojnë dijet e nxënësve dhe u japin<br />
këtyre mundësi të zbatojnë ato çka kanë mësuar. Disktimet në grupe, qoftë në grupe të mëdha<br />
apo të vogla, mund të përdoren gjatë gjithë zhvillimit të kapitullit.<br />
57
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Stuhia e mendimeve është një teknikë mjaft e njohur, e cila nxit rrjedhën e lirë të mendimeve<br />
rreth një çështjeje të caktuar, pra është renditja e ideve pa bërë diskutime për to. Klasës i<br />
jepet një temë dhe nxënësit ftohen të shprehin reagimet e menjëhershme për të. Reagimet<br />
renditen në dërrasën e zezë ose në një tabak letre. Rregullat për këtë teknikë janë:<br />
• Pranohen të gjitha idetë dhe shkruhen në dërrasën e zezë.<br />
• Asnjërit nuk i lejohet të shprehet pozitivisht dhe negativisht për idenë e tjetrit.<br />
• Nxënësit ftohen të shprehin të gjitha idetë që u lindin, pavarësisht se mund të<br />
mos jenë të sigurt për to.<br />
• Seanca mbyllet kur mësuesi e sheh se shteron dukshëm dhënia e ideve.<br />
Stuhia e mendimeve si teknikë ka shumë përparësi. Ajo përdoret për shumë qëllime dhe në<br />
faza të ndryshme të orës së mësimit. Ajo mund të përdoret për t’i ndihmuar nxënësit të mendojnë<br />
në mënyrë krijuese, për të zhvilluar imagjinatën dhe ndjenjat rreth një problemi a teme. Gjithashtu<br />
mund të përdoret si një veprimtari nxemje. Stuhia e mendimeve inkurajon secilin të marrë pjesë,<br />
pasi rregullat e mbrojnë nxënësin nga kritikat, tallja, të qeshurit. Është teknikë demokratike,<br />
sepse në thelb i njeh kujtdo të drejtën të flasë dhe ndërkohë vlerëson ndihmesën e secilit.<br />
B<br />
Nëpërmjet praktikës vetjake (70% përvetësim): Loja me role është një bisedë, e shkurtër, e<br />
thjeshtë për t’u organizuar dhe elastike. Ajo zhvillon te nxënësit rrjedhshmërinë, nxit ndërveprimin<br />
në klasë duke i lënë hapësirë nismës dhe imagjinatës së nxënësit. Loja me role ngre në një<br />
shkallë të lartë motivimin. Nxënësit marrin një rol dhe e luajnë atë në një situatë të veçantë, pra<br />
roli është marrë nga një mjedis i caktuar dhe u kërkohet nxënësve të jenë krijues. Veprimtaria<br />
është e këndshme për nxënësit. Loja me role ngre më lart besimin e nxënësit për veten.<br />
Loja me role ka në qendër nxënësin. Ata përdorin njohuritë që zotërojnë, përdorin<br />
strukturat e reja në mënyrë të lirë dhe i përdorin këto struktura në<br />
kontekste të reja.<br />
Kjo metodë i stërvit nxënësit të përdorin gjuhën e folur, të<br />
komunikojnë lirshëm dhe të përdorin fjalorin jozyrtar. Ajo bazohet<br />
në situata jetësore dhe reale. Loja me role e ndihmon nxënësin<br />
e druajtur, i jep atij mundësi të shfaqë aftësitë e tij dhe i shton<br />
besimin në vetvete. Meqenëse loja me role është mjaft<br />
zbavitëse për fëmijët, bën që ajo të mbahet mend më shumë.<br />
Leksioni 5% Loja me role nuk ka spektatorë, sepse ajo nuk është një<br />
shfaqje. Loja me role nuk ka tension. Të nxënët është<br />
më i frytshëm në një atmosferë pa tension. Përdorimi i<br />
Leximi 10% lojës me role zhvillon te nxënësit aftësitë shoqërore.<br />
Nxënësit e ndjejnë se loja me role është interesante<br />
dhe nxitëse.<br />
Mjetet audiovizive 20%<br />
Demonstrimi 30%<br />
Diskutimi në grup 50%<br />
Nëpërmjet praktikës vetiake 70%<br />
Duke mësuar të tjerët /<br />
Nevojë urgjente për të mësuar 90%<br />
Duke mësuar të tjerët (90% përvetësim):<br />
Nxënësi që ia përcjell nxënësve të tjerë<br />
një informacion të caktuar mban për vete<br />
90% të materialit. Të jesh mësimdhënës<br />
bashkëmoshatar përbën jo vetëm një mënyrë<br />
për të mësuar të tjerët, por edhe një nga<br />
mjetet më të efektshme për të përqendruar<br />
vëmendjen e nxënësve dhe për të<br />
ndryshuar sjelljet e tyre. Në metodat për<br />
të mësuar të tjerët mund të futet edhe<br />
stuhia e mendimeve, diskutimet shok<br />
me shok dhe lodrat. Çdo metodë<br />
krijuese që u mundëson nxënësve<br />
t’ia mësojnë materialin njëri-tjetrit<br />
rrit përvetësimin prej tyre.<br />
58
Model mësimi:<br />
Shëndeti dhe sjellja<br />
Tema: Shëndeti dhe sjellja<br />
Koha: 15 minuta<br />
Objektivat: Në fund të veprimtarisë nxënësit duhet:<br />
• Të kuptojnë lidhjen midis shëndetit dhe sjelljes.<br />
• Të klasifikojnë sjelljet në “shumë të rrezikshme”, “disi të rrezikshme”, dhe<br />
“të parrezikshme”.<br />
Mjetet e punës: teksti i biologjisë 7-të dhe fletorja e shënimeve.<br />
Procedura:<br />
Hapi i parë<br />
Udhëzoni nxënësit, që të dëgjojnë me vëmendje pyetjet e mëposhtme. U thoni atyre se,<br />
në qoftë se edhe vetëm njërës nga pyetjet ata me mend do t’i përgjigjeshin me Po, atëherë<br />
ata duhet të ngrihen në këmbë. Është mirë që dhe ju në një moment të caktuar të ngriheni<br />
në këmbë, për të treguar se çdo njeri në jetën e përditshme bën veprime që rrezikojnë<br />
shëndetin. Me siguri që një numër i madh nxënësish, në mos të gjithë, do të ngrihen në<br />
këmbë. Në këtë rast theksohet lidhja që ekziston midis shëndetit dhe sjelljes së çdo njeriu.<br />
B<br />
1. A ndodh shpesh që të mos hani mëngjes<br />
2. A jeni më shumë se 7-10 kg mbi peshën e rekomanduar<br />
3. A pini duhan<br />
4. A keni udhëtuar ndonjëherë me makinë pa përdorur rripin e sigurimit<br />
5. A pini alkool (birrë apo verë) të paktën një herë në javë<br />
6. A keni udhëtuar ndonjëherë me makinë, drejtuesi i së cilës kishte pirë alkool<br />
7. A hani ushqime të llojit hamburger, më shumë se dy herë në javë<br />
8. A hani ushqime, si p.sh.: patatina, biskota, karamele ose akullore, më shumë<br />
se katër herë në javë<br />
9. A keni mbajtur ndonjëherë armë<br />
B<br />
Hapi i dytë<br />
Pasi nxënësit t’u përgjigjen pyetjeve i udhëzoni ata t’i klasifikojnë sipas tabelës më poshtë<br />
dhe më pas mësimi vazhdon me diskutimin e pyetjeve, të cilat janë në fund të mësimit, në<br />
faqen 135 të tekstit.<br />
PO<br />
PO<br />
PO<br />
PO<br />
PO<br />
PO<br />
PO<br />
PO<br />
PO<br />
JO<br />
JO<br />
JO<br />
JO<br />
JO<br />
JO<br />
JO<br />
JO<br />
JO<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Sjellje “Shumë të rrezikshme” Sjellje “Disi të rrezikshme” Sjellje “Të parrezikshme”<br />
P.sh., Pyetjet me numër: P.sh., Pyetjet me numër: P.sh., Pyetjet me numër:<br />
Model mësimi: Rreziqet e shëndetit nga abuzimi me drogë<br />
Tema: Rreziqet e shëndetit nga abuzimi me drogë<br />
Koha: 45 minuta<br />
Qëllimi: Paraqitja e fakteve mbi rreziqet e përdorimit të drogës për shëndetin.<br />
Objektivat: Në fund të veprimtarisë nxënësit duhet:<br />
• Të kuptojnë dëmtimet e shëndetit nga përdorimi i drogës.<br />
Më parë se të zhvillohet kjo veprimtari, më poshtë po japim një material ndihmës për mësuesit.<br />
Mjetet: materiali ndihmës për mësuesin: Mite apo fakte, tabelë, shkumës dhe kuti.<br />
Plani i veprimtarisë: Shumëfishoni materialin ndihmës për mësuesin “Mite apo<br />
fakte” dhe pritini thëniet në rripa. Palosini rripat dhe vendosini në kuti.<br />
Hapi i parë<br />
Pyetini nxënësit për substancat, që ata dinë, të cilat njerëzit i fusin në trupin e tyre.<br />
Përgjigjja duhet të jetë: drogë, alkool, duhan, ilaçe etj.<br />
B<br />
59
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Vini në dukje se disa substanca, si vitaminat dhe ilaçet, kanë efekt pozitiv mbi shëndetin kur<br />
ato përdoren ashtu siç thotë mjeku. Ndërsa mund të jenë të dëmshme nëse abuzohet me to.<br />
Shpjegoni se kjo veprimtari do të vlerësojë njohuritë e nxënësve mbi drogën dhe efektet<br />
e saj te shëndeti.<br />
B<br />
Hapi i dytë<br />
Ndajeni klasën në skuadra (kërkoni që nxënësit të emërtojnë skuadrat e tyre), të cilat do<br />
të konkurrojnë për të parë se kush ka më shumë njohuri mbi drogën. Skuadrat marrin një<br />
pikë për çdo përgjigje të saktë.<br />
Secili nxënës i skuadrave do të marrë me radhë nga kutia thënie mbi përdorimin e drogës.<br />
Disa nga thëniet janë të vërteta disa jo.<br />
Pasi të kenë lexuar thënien me zë, nxënësit e skuadrës konsultohen me njëri-tjetrin për<br />
të dhënë përgjigjen më të mirë. Përgjigjja duhet të jepet brenda kohës së caktuar. Nëse<br />
përgjigjja është e saktë, skuadrës i jepet një pikë.<br />
Kur skuadrat nuk e dinë përgjigjen e saktë, u jepni atyre informacionin shtesë nga materiali<br />
ndihmës për mësuesin.<br />
Kështu vazhdohet me të gjithë nxënësit e skuadrës tjetër. Vazhdoni derisa të gjithë<br />
anëtarët e skuadrave të kenë tërhequr nga një thënie. Mbani veprimtarinë në lëvizje; mos<br />
lejoni shumë kohë për përgjigjet (30-60 sekonda). Nxitni diskutimet për secilën thënie.<br />
Përfundoni veprimtarinë me çështjet për diskutim.<br />
Çështje për diskutim<br />
1. Për çfarë drogash ose substancash flasin shokët tuaj<br />
2. Çfarë mitesh të tjera keni dëgjuar Cilave prej tyre i besojnë ende shokët tuaj<br />
3. Cilat fakte ju çuditën Cilat mite<br />
4. Cilat mite janë më të dëmshme Pse<br />
5. Si mund t’i ndihmoni shokët tuaj që nuk kanë informacionin e duhur për llojet e drogave<br />
dhe përdorimin e tyre<br />
Material ndihmës për mësuesit<br />
Mite dhe fakte<br />
1. Alkooli është një substancë që krijon varësi, nuk është drogë.<br />
2. Shumica e adoleshentëve përdorin më shumë alkoolin sesa marihuanën.<br />
3. T’i japësh makinës, pasi të kesh përdorur marihuanë, është më pak e rrezikshme sesa kur ke pirë alkool.<br />
4. Kafja, çaji dhe shumë pije freskuese përmbajnë drogë.<br />
5. Shumë rrallë mund të ndodhë që një adoleshent të jetë alkoolist.<br />
6. Pirja e cigares mund të krijojë varësi.<br />
7. Shumë të rritur që janë të varur nga droga të rrezikshme, mendojnë se pirja e marihuanës ishte hapi i<br />
parë që i çoi në një varësi të tillë.<br />
8. Alkoolizmi është sëmundje.<br />
9. Drogat i ndihmojnë njerëzit për të përballuar problemet dhe hallet e tyre.<br />
10. Lëndët kimike, të lëngëta ose të gazta, nuk të dëmtojnë megjithëse të rriturit i quajnë ato problematike.<br />
11. Një kafe dhe një dush i ftohtë, ta nxjerrin pijen.<br />
12. Alkooli ndikon te disa njerëz më shumë sesa te disa të tjerë.<br />
13. Dy drogat që shkaktojnë numrin më të madh të vdekjeve janë kokaina dhe heroina.<br />
14. Pirja e duhanit dëmton gruan shtatzënë, por jo foshnjën e saj.<br />
15. Disa dëmtime të shëndetit të njeriut mund të përmirësohen ose zhduken kur njerëzit e ndërpresin duhanin.<br />
16. Marihuana përdoret legalisht për të trajtuar dhimbjet e mëdha te njerëzit me kancer.<br />
17. Po të pish vetëm birrë, parandalohen problemet me alkoolin.<br />
18. Alkoolizmi është tendencë e trashëgueshme.<br />
19. Të pish rrallë cigare, nuk të dëmton.<br />
20. Marihuana nuk të dëmton.<br />
21. Alkooli kthehet në problem vetëm nëse e ke përdorur për vite të tëra.<br />
22. Drogat si alkooli, marihuana dhe heroina, nuk do të përbënin problem për adoleshentët nëse ata nuk<br />
do të ishin të varur prej tyre.<br />
60
Mite dhe fakte mbi drogat dhe përdorimin e tyre.<br />
(Shënim: Fjala mite ka kuptimin se thënia nuk është e saktë.)<br />
Përgjigjet për secilën nga pohimet e mësipërme:<br />
1. Mit Alkooli është drogë ashtu si çdo lloj substance që ndikon te truri<br />
ose trupi i njeriut.<br />
2. Fakt Alkooli është substanca që përdoret më shumë nga adoleshentët.<br />
Përqindja e adoleshentëve që përdorin alkoolin është shumë e<br />
lartë. Shumë e provojnë atë për herë të parë para moshës 13 vjeç.<br />
3. Mit Ashtu si alkooli, marihuana në koordinimin e lëvizjeve, ngadalëson<br />
reflekset dhe ndikon në perceptimin e njeriut (mënyrën si i shohim<br />
dhe interpretojmë gjërat). Këto ndryshime shtojnë mundësinë e<br />
ndonjë aksidenti.<br />
4. Fakt Kafja, çaji dhe shumë pije freskuese përmbajnë kafeinë, që është<br />
stimulante. Kafeina krijon varësi prej saj; kur e ndërpret atë, dhimbja<br />
e kokës është shenjë e zakonshme.<br />
5. Mit Aspak! Shumë adoleshentë përdorin alkool (birrë, verë etj) çdo<br />
javë dhe shumë prej tyre kanë varësi nga pijet alkoolike.<br />
6. Fakt Shumë njerëz kanë varësi nga nikotina, më shumë se nga çdo substancë<br />
tjetër. Pirja e cigares është një zakon shumë i vështirë për t’u hequr,<br />
por ndërprerja e duhanit është shumë e rëndësishme për shëndetin.<br />
7. Fakt Si ata që janë të varur, edhe studiuesit e problemit të drogave, e<br />
shohin marihuanën si një drogë që hap rrugën drejt përdorimit të<br />
drogave të tjera.<br />
8. Fakt Alkoolizmi është sëmundje si diabeti, epilepsia ose sëmundje të<br />
tjera. Mund të kurohet dhe për këtë duhet që përdoruesit<br />
të eliminojnë konsumin e çdo lloj alkooli.<br />
9. Mit Drogat i ndihmojnë njerëzit t’i harrojnë problemet e tyre ose të<br />
reduktojnë dhimbjen e shkaktuar nga problemet. Sidoqoftë<br />
problemet nuk ikin; shpesh ato keqësohen.<br />
10. Mit Të përdorësh lëndë kimike, si: benzina, llak flokësh, lëngje pastrues,<br />
ngjitësa të lëngshëm ose diluent, mund të jetë e rrezikshme.<br />
Ndryshe nga shumica e drogave, këto lëndë mund të shkaktojnë<br />
dëmtim të përhershëm të organeve, si: mëlçia, truri ose nervat.<br />
11. Mit Vetëm koha ta nxjerr alkoolin. Mëlçisë i nevojitet një orë për të<br />
përpunuar disa miligramë alkool puro.<br />
12. Fakt Alkooli te njeriu ndikon si rezultat i disa faktorëve: pesha e trupit,<br />
sasia e alkoolit të konsumuar, prania në trup e drogave të tjera,<br />
gjendja e përgjithshme shëndetësore e individit dhe nëse ka ngrënë<br />
apo jo.<br />
13. Mit Përdorimi i duhanit është shkaku kryesor i vdekjeve të<br />
parandalueshme ndërsa alkooli është shkaktari i dytë i vdekjeve<br />
nga përdorimi i drogave.<br />
14. Mit Nëse gratë shtatzëna pijnë duhan, fëmija mund të lindë para kohe<br />
dhe me peshë të vogël.<br />
15. Fakt Nëse nuk janë shkaktuar dëmtime të përhershme të zemrës dhe<br />
mushkërive, kur personi e ndërpret cigaren, trupi i tij mund të shërohet.<br />
16. Mit Përdorimi legal i marihuanës nuk lejohet.<br />
17. Mit Si te birra, vera, edhe në pijet e tjera alkoolike ndodhet alkooli etilik,<br />
i cili dëmton rëndë shëndetin.<br />
18. Fakt Fëmijët e alkoolistëve kanë më shumë mundësi të bëhen alkoolistë<br />
sesa fëmijët e prindërve jo alkoolistë. Disa teori thonë se tek<br />
alkoolistët ekzistojnë përbërës të tillë kimikë që mund të<br />
transmetohen nga një brez në tjetrin.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
61
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
19. Mit Sapo njerëzit fillojnë të pijnë cigare, atyre u krijohen njolla të verdha<br />
në dhëmbë, erë e keqe nga goja dhe vështirësi në frymëmarrje, gjë<br />
që mund të ndikojë negativisht në aktivitetin e tyre fizik. Varësia<br />
nga nikotina arrihet shumë shpejt. Ata që pijnë duhan kanë rrezik<br />
më të madh për të pasur kancer në mushkëri dhe sëmundje të tjera<br />
të mushkërive, kancer të gjuhës dhe fytit si dhe sëmundje të zemrës.<br />
20. Mit Megjithëse kërkimet vazhdojnë, shumë ekspertë besojnë se<br />
përdorimi i marihuanës për një kohë të gjatë është i rrezikshëm dhe<br />
mund të çojë në ulje të memorjes, dëmtim të koordinimit, gjykim të<br />
dobët, dëmtim të sistemit riprodhues dhe irritim të fytit dhe mushkërive.<br />
21. Mit Kur dikush pi një gotë alkool, ai menjëherë ngadalëson kohën<br />
e reagimit, ndikon në ekuilibrin dhe ul reflekset. Kjo do të<br />
thotë që një atlet, kërcimtar, muzikant ose shofer mund të humbasë<br />
aftësitë e zakonshme, gjë që sjell pasoja në cilësinë e punës që<br />
ata kryejnë.<br />
22. Mit Drogat e ndërpresin rritjen dhe zhvillimin normal të adoleshentëve.<br />
Ato u shkaktojnë atyre probleme me shkollën dhe në marrëdhëniet,<br />
shpesh herë çojnë në shtatzëni të padëshiruar ose SST/HIV,<br />
sepse përdorimi i tyre nxit sjellje të rrezikshme.<br />
Model mësimi 10-3: Edukim shëndetësor. Dëmet nga duhani<br />
Tema:<br />
Koha:<br />
Objektivat:<br />
Forma pune:<br />
Mjetet e nevojshme: Letër dhe lapsa<br />
Vendi:<br />
Klasa<br />
Dhjetë gjëra që i bëj me qejf në vend që të pi duhan.<br />
20 minuta<br />
Në fund të kësaj veprimtarie nxënësit duhet:<br />
• Të kuptojnë rëndësinë e marrjes me aktivitete për të shmangur<br />
fitimin e veseve.<br />
Veprimtari, diskutim.<br />
Procedura<br />
Hapi i parë<br />
Udhëzohen nxënësit që në letrën format të heqin një vizë nga lart poshtë në mes të<br />
letrës, duke e ndarë atë në dy gjysma. Kërkojuni nxënësve që në anën e majtë të letrës të<br />
shkruajnë dhjetë gjëra që do të kishin dëshirë t’i bënin në vend që të pinin duhan. Duhen<br />
nxitur që ata të mendojnë në mënyrë sa më krijuese që të munden. Disa mund ta kenë të<br />
vështirë të mendojnë dhjetë gjëra. Sugjero disa prej tyre që mendon se njerëzit kanë dëshirë<br />
t’i bëjnë, si për shembull: të luajnë me top, të dëgjojnë muzikë, të vizatojnë, të shohin një film,<br />
të bisedojnë me nje shok apo shoqe, të lexojnë një libër, të shetisin etj.<br />
B<br />
B<br />
Hapi i dytë<br />
Pas plotësimit të listës kërkoju nxënësve të ndajnë pjesën e djathtë të letrës në pesë<br />
kolona. Në krye të secilës kolonë, të shënohet me simbolet e mëposhtme:<br />
Në kolonën e parë: ( P), Para<br />
Në kolonën e dytë: (Rr), Rrezik<br />
Në kolonën e tretë: ( I), Individ ose person<br />
Në kolonën e katërt: (5), pesë vitet e fundit<br />
Në kolonën e pestë:( !), veprimtaritë e preferuara që janë në listë.<br />
• Në kolonën e parë (P) secili të shënojë me një V zërin ose zërat që duan para (lekë)<br />
për t’i realizuar.<br />
• Në kolonën e dytë (Rr) të shënojnë zërin ose zërat të cilët mund të implikojnë rrezik<br />
62
B<br />
të mundshëm. Ky rrezik mund të jetë personal, shoqëror ose mendor.<br />
• Në kolonën e tretë (I) të shënojnë ndonjë zë që i përcaktojnë ata si individë,<br />
domethënë si njerëz origjinal.<br />
• Në kolonën e katërt (5) të shënojnë zërin ose zërat që mendojnë se gjatë pesë<br />
vjetëve nuk do t’i kenë më në listë.<br />
• Në kolonën e pestë të shënojnë veprimtaritë e preferuara që aktualisht janë në<br />
listë.<br />
Hapi i tretë<br />
Ndaji pjesëmarrësit në grupe prej katër vetësh dhe caktoji çdo personi 2-3 minuta kohë<br />
që të flasë për listën e vet. Kërkoju t’i krahasojnë me njëri-tjetrin gjërat që pëlqejnë si dhe<br />
simbolet e ndryshme që kanë shënuar për to.<br />
Potenciali<br />
Ky aktivitet kërkon si fillim, që secili nxënës të punojë në mënyrë individuale, por më parë<br />
mësuesi duhet të qartësojë mirë qëllimin e aktivitetit për preferencat që mund të shprehë<br />
secili nxënës.<br />
Diskutimi më pas mund të përqendrohet ndërmjet çifteve të nxënësve për secilën kolonë<br />
që ata kanë dëshirë.<br />
Variacioni<br />
Në qoftë se ju mendoni se hapi i dytë paraqet vështirësi për t’u realizuar nga nxënësit<br />
tuaj, ju mund të realizoni në kohën e planifikuar për këtë veprimtari hapin e parë dhe të tretë<br />
(duke iu kërkuar nxënësve që të diskutojnë vetëm listën e gjërave që ata kanë dëshirë të<br />
bëjnë, pa e klasifikuar atë në pesë kolona.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Model mësimi: Edukim shëndetësor. Problemet e drogës, duhanit, alkoolit<br />
Tema:<br />
Duke ndjekur turmën<br />
Koha:<br />
10 minuta<br />
Objektivat: Në fund të këtij aktiviteti nxënësit duhet:<br />
• Të kuptojnë se sa i madh është presioni i bashkëmoshatarëve.<br />
• Të ilustrojnë efektin e ndikimit të bashkëmoshatarëve mbi një njeri<br />
që ballafaqohet me një vendim.<br />
Forma pune: Lojë, diskutim<br />
Materialet e nevojshme: copa të vogla letre në të cilat janë shkruar fjalët “Ha” dhe “Mos ha”<br />
Një tas me karamele.<br />
Procedura<br />
Hapi i parë<br />
Klasa formon nje rreth ku në mes vendoset tasi me karamele.<br />
Çdo nxënësi i jepet nga një copë letër (disa nga letrat lexojnë “Ha”, disa “Mos ha”).<br />
Udhëzoji nxënësit se objekti i veprimtarisë është që ata që kanë letrat “Ha” t’u bëjnë<br />
presion atyre që kanë letrat “Mos ha” që të hanë karamele.<br />
B<br />
B<br />
Hapi i dytë<br />
Më pas diskutoni me nxënësit rreth presionit të bashkëmoshatarëve mbi shoku – shokun<br />
(në mënyrë të veçantë për të pirë duhan).<br />
Potenciali<br />
Duke patur parasysh se presioni i bashkëmoshatarëve është mjaft i dukshëm, sidomos<br />
në këto grupmosha, veprimtaria krijon mundësi për ta evidentuar si problem dhe sado pak<br />
kjo do të ndikojë për mirë te nxënësit.<br />
63
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Variacioni<br />
Me mjaft kujdes mësuesi drejton diskutimin e nxënësve në atë mënyrë që nxënësit të<br />
sjellin përvoja nga jeta e tyre të presionit të bashkëmoshatarëve apo më të rriturve për të<br />
pirë duhan apo diçka tjetër.<br />
Vend të rëndësishëm në edukimin shëndetësor zë dhe edukata seksuale që zhvillohet<br />
e integruar me konceptet mbi riprodhimin e njeriut. Më poshtë në ndihmë të mësuesit po<br />
trajtojmë disa veprimtari që do ta lehtësojnë punën e mësuesit.<br />
Mësim mbi kontracepsionin<br />
Gjatë këtij mësimi, mbani parasysh sugjerimet dhe udhëzimet e mëposhtme:<br />
1. Tema e kontraceptivëve është delikate për shumë njerëz. T’i mësosh nxënësit<br />
rreth përdorimit të kontraceptivëve, mund të sjellë shumë diskutime e debate. Disa kanë<br />
bindjen se nxënësit nuk duhet të kryejnë seks dhe kanë frikë se dhënia e informacionit mbi<br />
kontraceptivët, do t’i inkurajojë ata për të eksperimentuar seksualisht. Por nuk ka prova se<br />
njohja e të rinjve me këtë lloj informacioni i nxit ata të kryejnë marrëdhënie seksuale.<br />
Nëse për arsye të ndryshme, nuk jeni në gjendje për të udhëhequr këtë veprimtari mbi<br />
kontraceptivët, mund të ftoni një mjeke ose një punonjëse të planifikimit familjar. Sigurohuni<br />
që personi që do të ftoni, të ketë punuar më parë me adoleshentë të grupmoshës së<br />
nxënësve tuaj. Shpjegojini të ftuarit tuaj se qëllimi i këtij aktiviteti është informimi i nxënësve<br />
për seksin dhe për përdorimin e kontraceptivëve në mënyrë që të ulin rrezikun e shtatzënisë<br />
së padëshiruar, SST dhe infeksionit HIV.<br />
2. Mos hamendësoni se ndonjë nga nxënësit tuaj kryen seks ose asnjë nga nxënësit nuk<br />
kryen. Bëni të qartë se përderisa shumica e njerëzve, gjatë jetës së tyre, kryejnë marrëdhënie<br />
seksuale, është e rëndësishme që të merret informacion mbi kontraceptivët.<br />
3. Paraqisni gjithmonë moskryerjen e seksit si metodën më efektive dhe më të<br />
përshtatshme për të rinjtë. Theksoni se kur adoleshentët zgjedhin të kryejnë seks, ata kanë<br />
përgjegjësi për veten, partnerët e tyre dhe fëmijët e ardhshëm.<br />
4. Mbani parasysh ndryshimet në kulturë dhe fe. Kur të flisni për marrjen e vendimeve<br />
mbi kontraceptivët, rikujtojini nxënësit se çiftet gjithmonë duhet të marrin parasysh bindjet e<br />
tyre personale, famijlare dhe fetare.<br />
5. Përdorni vetën e tretë. Për shembull thoni “Nëse një çift shkon në qendrën e planifikimit<br />
familjar....”, ose “Kur dy njerëz vendosin të kryejnë seks.” Shmangni fjalitë e formës: “Nëse ti<br />
vendos të......”, ose “Kur ti shkon në një qendër planifikimi familjar......”.<br />
6. Mbajini mendimet tuaja lidhur me mbajtjen e kontraceptivëve jashtë diskutimit. Jepni<br />
informacion faktik rreth metodave të ndryshme dhe vazhdoni të përforconi konceptin se ata<br />
që vendosin të kryejnë seks, duhet të sillen në mënyrë të përgjegjshme dhe të përdorin<br />
kontraceptivë.<br />
7. Mos u tregoni atyre përvojën vetiake në përdorimin e kontraceptivëve. Mund të përdorni<br />
shprehje si “Shumë femra/çifte/meshkuj që e përdorin atë metodë mendojnë se......” ose<br />
“Një nga problemet që kam dëgjuar për të është.....”. nuk është mirë që t’ua tregosh përvojën<br />
vetiake nxënësve.<br />
64
Veprimtari<br />
Tema: Arsyet dhe justifikimet e njerëzve për të mos e përdorur kondomin<br />
Mësuesi sqaron:<br />
Partneri ose partnerja juaj mund të mos i pëlqejë të përdorë kondom. Por, për të qenë të<br />
mbrojtur nga HIV/SST ose nga një shtatzëni e padëshiruar, ju duhet të këmbëngulni dhe për<br />
ta bërë këtë duhet të dini si t’i përgjigjeni justifikimeve dhe argumenteve të partnerit.<br />
Si Për çdo arsye kundër përdorimit të kondomit, zgjidhni arsyen më të mirë nga minilistat<br />
treshe.<br />
Argumenti<br />
1. Ti mendon se unë kam ndonjë sëmundje.<br />
2. Kondomët s’bëjnë.<br />
Përgjigjet<br />
a) Unë nuk dua që ndonjëri prej nesh të marrë HIV-in.<br />
b) Ti e di që shumë njerëz me HIV s’kanë asnjë simptomë<br />
në fillim.<br />
c) Ne ndoshta nuk kemi asnjë sëmundje, po më mirë t’i<br />
dalim të keqes përpara.<br />
a) Bëjnë, po t’i përdorim siç duhet.<br />
b) Provoji për ca ditë dhe do ta shohësh.<br />
c) Janë mjeti më i sigurt mbrojtës.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
3. Ulin kënaqësinë.<br />
4. S’e ndjej veten mirë.<br />
5. Po unë përdor kontraceptivë nga goja.<br />
6. Më vjen turp t’i blej.<br />
7. Nuk kam me vete.<br />
8. Kushtojnë.<br />
a) S’do të jetë dhe aq keq pasi të jemi mësuar.<br />
b) Përkundrazi mund ta kthejmë në lojë.<br />
c) Mund ta vemë së bashku.<br />
a) Do të mësohemi shumë shpejt me to.<br />
b) Po ne i provojmë njëherë.<br />
c) Unë ndjehem më mirë, nëse jam i (e) sigurtë.<br />
a) Kontraceptivët nga goja nuk na mbrojnë nga sëmundjet.<br />
b) Ato s’mund të na mbrojnë nga HIV-i.<br />
c) Më vjen keq, pa kondom s’ka seks.<br />
a) Gjithmonë hera e parë është e vështirë.<br />
b) Do t’i blej unë.<br />
c) Askush nuk ka vdekur nga turpi.<br />
a) Mirë, sot nuk ka seks.<br />
b) Më vjen keq, pa kondom nuk ka seks.<br />
c) Nuk dua që ndonjëri nga ne të rrezikojë të marrë AIDS-in.<br />
a) Më vjen keq, por shëndeti ynë vlen më shumë.<br />
b) Mund të paguajmë të dy.<br />
c) Pa zgjidhur këtë, s’ka seks.<br />
65
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Material ndihmës për mësuesin<br />
Tema: Fakte mbi SST (sëmundje seksualisht të transmetueshme): E vërtetë apo jo<br />
1. Një person dallohet gjithmonë nëse ka apo jo një SST Jo e vërtetë<br />
Njerëzit mund të kenë dhe kanë SST pa patur ndonjë shenjë. Femrat shpesh nuk kanë<br />
shenja në rast SST-je, sepse organet e tyre të riprodhimit janë të brendshme, por meshkujt<br />
e infektuar, me disa sëmundje si klamidia, mund të mos kenë shenja. Njerëzit e infektuar me<br />
HIV, virusin që shkakton SIDA-n, përgjithësisht nuk kanë shenja për një farë kohe, deri në<br />
shumë vite pas infektimit.<br />
2. Të gjitha SST-të, përveç HIV-it, mund të shërohen nëpërmjet trajtimit të duhur<br />
mjekësor.<br />
Jo e vërtetë<br />
Herpesi, një SST e shkaktuar nga një virus, aktualisht nuk mund të shërohet.<br />
3. Prezervativët janë mbrojtësit më efektivë kundër përhapjes së SST-ve.<br />
Jo e vërtetë<br />
Moskryerja e marrëdhënieve seksuale është mënyra më e mirë për të parandaluar<br />
përhapjen e SST-ve. Prezervativët që përdoren me spermicidë, janë më të mirët pas kësaj,<br />
por vetëm mos kryerja është 100% efektive.<br />
4. Përdorimi i prezervativëve prej lateksi ndihmon për parandalimin e përhapjes së<br />
SST-ve.<br />
E vërtetë<br />
Prezervativët prej lateksi mund të ndihmojnë në parandalimin e përhapjes së SST-ve,<br />
por duhet të përdoren si duhet. Prezervativët nuk janë 100% efektivë, sepse mund të çahen<br />
ose të dalin gjatë aktit seksual.<br />
5. Mikrogjallesat që shkaktojnë SST mund të hyjnë në trup nëpërmjet vaginës së<br />
femrës ose penisit të mashkullit.<br />
Jo e vërtetë<br />
Bakteret dhe viruset që shkaktojnë SST mund të hyjnë në trup nëpërmjet çdo membrane<br />
mukoze, duke përfshirë vaginën, penisin, anusin (vrimën e pasdaljes së mbeturinave), gojën<br />
e në disa raste edhe sytë. Gjithashtu, kur injektohet gjak, nga bashkëpërdorimi i gjilpërave<br />
për drogë, HIV-i mund të hyjë në trup.<br />
6. SST nuk mund të ngjiten nga kapja për dore, bisedat, shëtitjet apo kërcimi me<br />
një partner/e.<br />
E vërtetë<br />
SSt-të përhapen vetëm nëpërmjet kontaktit të afërt seksual.<br />
7. SST-të përbëjnë një problem të ri mjekësor. Jo e vërtetë<br />
SST-të kanë ekzistuar qëkur njerëzit filluan të shkruajnë historinë. Dëshmi të dëmeve të<br />
shkaktuara nga SST-të janë fiksuar në shkrimet e vjetra, në art dhe në mbetjet e skeleteve.<br />
Shkruesit e Dhjatës së Vjetër, shkrimet e egjiptianëve në papirus dhe mjeku i famshëm grek<br />
Hipokrati, kanë përmendur shenja të sëmundjeve dhe vuajtjeve, të cilat ne sot e dimë se<br />
janë shkaktuar nga SST-të. Kurat për shërimin e shumicës së SST-ve nuk u gjetën deri në<br />
vitet 1900 dhe disa ende nuk mund të kurohen edhe sot.<br />
8. SST-të mund të shkaktojnë probleme të mëdha shëndetësore dhe disa mund të<br />
çojnë dhe në vdekje.<br />
E vërtetë<br />
Infeksioni HIV, i cili mund të përhapet nëpërmjet kontaktit seksual, aktualisht është<br />
vdekjeprurës. Herpesi gjenital mund të shkaktojë kancerin e qafës së mitrës te femrat dhe<br />
mund të dëmtojë foshnjat e lindura prej grave të infektuara. Disa SST, si gonorreja dhe<br />
klamidia mund të shkaktojnë sëmundje inflamatore të pelvisit. Po nuk u mjekua, kjo sëmundje<br />
mund të çojë në shterpësi, sëmundje zemre dhe vdekje.<br />
66
9. Vetëm ata që kryejnë marrëdhënie seksuale mund të marrin SST. Jo e vërtetë<br />
Të porsalindurit mund të marrin SST, si p.sh.: herpes, gonorre dhe infeksionin HIV, gjatë<br />
shtatzënisë ose gjatë procesit të lindjes.<br />
10. Nuk ka gjë të keqe ta shtysh testimin dhe trajtimin për SST pasi mendoni se jeni<br />
infektuar.<br />
Jo e vërtetë<br />
Pasi SST infekton personin, fi llon edhe dëmtimi i shëndetit. Nëse dikush pret për javë ose<br />
muaj para se të bëjë analizat dhe të kurohet, shëndeti i tij/saj mund të dëmtohet përgjithmonë,<br />
edhe pasi të fi llojë trajtimi. Përveç kësaj, personi mund ta përhapë sëmundjen te partnerët<br />
e vet seksualë.<br />
11. Një femër që përdor kontraceptivë nga goja, duhet të këmbëngulë që partneri i<br />
saj të përdorë prezervativ për t’u mbrojtur nga SST-të.<br />
E vërtetë<br />
Kontraceptivët (gojorë) oralë nuk të mbrojnë nga SST-të, kështu që prezervativi është i<br />
domosdoshëm për mbrojtje.<br />
12. Ekziston mundësia që disa SST të ngjiten nga puthjet. E vërtetë<br />
Ndodh rrallë, por është e mundur që sifi lizi të transmetohet nëpërmjet puthjeve, nëse<br />
personi i infektuar ka plagë të vogla në ose rreth gojës. Gjithashtu, virusi i herpesit mund të<br />
përhapet nëpërmjet puthjeve, nëse personi ka puçrra.<br />
13. Njerëzit zakonisht e kuptojnë brenda 2-5 ditësh nëse janë të infektuar me SST.<br />
Jo e vërtetë<br />
Shumë njerëz nuk kanë asnjëherë shenja dhe disa të tjerë mund të mos kenë shenja për<br />
javë ose për vite të tëra pasi të jenë infektuar. Infeksioni HIV mund të mos tregojë shenja për<br />
vite me radhë, por personi i infektuar mund të infektojë partnerët e tij/saj gjatë kësaj kohe.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
14. Gjëja më e rëndësishme që duhet bërë nëse dyshoni se jeni infektuar me një<br />
SST është të informoni partnerin/en tuaj seksual.<br />
Jo e vërtetë<br />
Gjëja më e rëndësishme që duhet bërë është të kërkohet trajtim mjekësor i menjëhershëm.<br />
Shenjat e një SST-je mund të mos shfaqen kurrë ose mund të zhduken pas një kohe të<br />
shkurtër, por infeksioni vazhdon brenda trupit të personit. Ajo/ai mund të pësojë dëmtime<br />
fi zike serioze dhe mund të vazhdojë të infektojë të tjerë. Pasi fi llon trajtimi mjekësor, vetë<br />
personi ose mjeku mund të informojë partnerët seksualë. Ndërkohë është e rëndësishme që<br />
personi i infektuar të mos kryejë kontakte seksuale.<br />
Fjalorth<br />
Mitra: ndryshe quhet edhe uterus. Është një organ femëror, në formën e dardhës, rreth <br />
centimetra e gjatë dhe centimetra e gjërë, në të cilin zhvillohet fetusi (embrioni, bebja).<br />
Tubi i Fallopit: tub muskulor, gati 5 centimetra i gjatë, që lidh mitrën me vezoren. Këtu bëhet<br />
ngjizja.<br />
Testikuli: është organ mashkullor, në të cilin prodhohen spermatozoidet. Çdo mashkull ka dy<br />
testikuj, njëri zakonisht rri pak më poshtë se tjetri.<br />
Spermatozoidi: qeliza seksuale mashkullore.<br />
Sperma: lëngu që përmban spermotozoidë dhe sekrecione të tjera.<br />
Veza: qeliza seksuale femërore.<br />
Ngjizje: bashkimi i vezës me spermatozoidin, nga i cili del zigota, e cila pasi zhvillohet jep fetusin.<br />
Ejakulacioni: derdhja e spermës nga penisi gjatë eksitimit seksual.<br />
Penisi: quhet organi mashkullor, me anë të të cilit nxirret sperma dhe urina.<br />
Vagina: është cm e gjatë. Vagina lidh vrimën vaginale me mitrën. Gjatë marrëdhënieve<br />
seksuale penisi hyn në vaginë dhe që këtej del bebi gjatë lindjes. Janë dy dalje të buzëve<br />
vaginale, të cilat ndodhen në pjesën e jashtme të vaginës.<br />
Testosteroni: hormon seksual që gjendet më me shumicë te meshkujt se sa te femrat.<br />
Estrogjeni: hormon seksual që gjendet më me shumicë te femrat se sa te meshkujt.<br />
7
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
<strong>Biologji</strong> dhe<br />
edukim shëndetësor<br />
8<br />
68
H Y R J E<br />
<strong>Biologji</strong>a në klasën e tetë zhvillohet në 35 javë mësimore me nga dy orë në javë, gjithsej me<br />
70 orë gjatë vitit shkollor, në të cilat përfshihen orët e teorisë, të ushtrimeve, punëve të laboratorit<br />
dhe orët në dispozicion për mësuesin.<br />
Në dispozicion të mësuesit lihen 15% të orëve (10 orë) për të organizuar ekskursionet,<br />
vlerësimin e nxënësve ose për qëllime të tjera të vlerësuara të nevojshme për mbarëvajtjen e<br />
procesit mësimor.<br />
Lënda e biologjisë në klasën e tetë synon të përshkruajë dhe të shpjegojë strukturën e<br />
funksionin e organizmave të gjallë, si dhe ndërveprimet brenda tyre dhe mjedisit. Ajo synon,<br />
gjithashtu, që dijen dhe përvojat vetjake t’i bëjë të dobishme për rritjen e respektit të nxënësve për<br />
natyrën e njeriun, për përfshirjen e tyre në veprime për mbrojtjen e vlerave të botës që na rrethon,<br />
si dhe aftësimin e tyre për një jetë të shëndetshme.<br />
Programi i kësaj klase do të realizojë përdorimin e koncepteve shkencore në situata të jetës<br />
së përditshme, duke mundësuar që nxënësit të përftojnë sjellje për të bërë zgjedhje për një jetë të<br />
shëndetshme, në mënyrë të veçantë lidhur me rimarrjen e problemeve për parandalimin e SSTve,<br />
HIV-in, SIDA-n dhe hepatitin B.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Për të ndihmuar mësuesin në realizimin sa më mirë të synimeve të kësaj lënde kemi bërë<br />
përpjekje që të zbërthejmë metodikisht çështjet që ne mendojmë se janë të nevojshme e të<br />
domosdoshme.<br />
Kështu për zbërthimin e këtij teksti kemi realizuar për të gjithë krerët rubrikat:<br />
• Interpretime metodike të çështjeve kryesore.<br />
• Çështjet më të rëndësishme.<br />
• Aktivitete.<br />
• Lidhja me jetën e përditshme.<br />
• Modele testesh të zgjidhura. Pikëzimin e tyre dhe konvertimin e pikëve në notë.<br />
• Modele mësimi.<br />
• Modele të orëve të përsëritjes.<br />
• Modele të punëve praktike të planifikuara.<br />
• Trajtime teorike në ndihmë të mësuesit për çështje të edukimit shëndetësor.<br />
• Për problemet e edukimit shëndetësor janë dhënë jo vetëm modele veprimtarish, por<br />
edhe metodologjia e realizimit sa më të mirë të këtyre veprimtarive.<br />
• Etj.<br />
69
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
70
71<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
72
73<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Pjesa 1. Klasifikimi i gjallesave<br />
Kreu 1. Klasifikimi i gjallesave<br />
Interpretime metodike të çështjeve kryesore<br />
• Përdorni sistemet e klasifikimit për të studiuar shumëllojshmërinë e gjallesave.<br />
• Identifikoni lloje të ndryshme gjallesash.<br />
• Dalloni gjallesat nga jogjallesat.<br />
• Njihni ngjashmëritë dhe ndryshimet midis bimëve dhe kafshëve në bazë të<br />
karakteristikave të gjallesave.<br />
• Bëni koleksione me lule të thara në klasë.<br />
Model mësimi: Veprimtari praktike<br />
Metoda për klasifikimin e objekteve<br />
Klasifikimi i objekteve<br />
Mendojeni veten në një dyqan dhe keni për detyrë që shumë kopsa t’i vendosni sipas<br />
një rregulli në kuti të ndryshme. Kopsat kanë disa tipare: me ngjyra dhe dimensione të<br />
ndryshme, nuk janë të gjitha të rrumbullakëta, të përbëra nga materiale të ndryshme, të<br />
cilat kanë vrima që shërbejnë për t’u qepur. Si mund t’i grupojmë Kjo varet nga tiparet e<br />
zgjedhjes që do të përdorni ju për grupim.<br />
1. Në fillim mund të merrni si tipar ngjyrën. Kështu përftohen grupe kopsash në varësi<br />
të ngjyrave që kopsat kanë.<br />
2. Mund të merrni si tipar numrin e vrimave që ndodhen në pjesën e përparme të<br />
kopsës. Kështu kopsat mund të grupohen në tri grupe: p.sh.: pa vrima në pjesën e<br />
përparme, me dy vrima dhe me katër vrima.<br />
3. Mund të merrni si tipar madhësinë, duke i ndarë në të vogla dhe të mëdha. Në këtë<br />
rast nuk është e lehtë të vlerësosh se një kopsë është e madhe apo e vogël, sepse ka<br />
nga ato që janë me madhësi mesatare. Kështu tipari i madhësisë nuk na jep mundësi<br />
për të bërë një grupim të mirë.<br />
Pra keni bërë grupimin e kopsave në bazë të ngjyrës, vrimave dhe të madhësisë.<br />
Por ju mund të bëni edhe një klasifikim tjetër në bazë të formës, materialit nga i cili janë<br />
bërë kopsat.<br />
Klasifikim do të thotë grupim mbi bazën e tipareve të ngjashme.<br />
Në jetën e përditshme, kur vendosim librat në një bibliotekë sipas një rregulli të caktuar<br />
mund të përdorim kritere të ndryshme të sistemimit: ngjyrën e librave, lartësinë e tyre ose<br />
sipas problematikës që ato trajtojnë. Në qoftë se qëllimi është për të krijuar një bibliotekë të<br />
bukur, zgjedhim ngjyrën dhe lartësinë. Në qoftë se duhet të gjejmë një libër shpejt, atëherë<br />
duhen grupuar sipas problematikës.<br />
Kështu, tipari që zgjedhim varet nga qëllimi.<br />
74
B<br />
Model mësimi: Klasifikimi i gjallesave në pesë mbretëri<br />
Tema:<br />
Klasifikimi i gjallesave në pesë mbretëri<br />
Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit të jenë të aftë:<br />
• Të përshkruajnë kriteret që përdoren për klasifikimin e gjallesave<br />
në pesë mbretëri.<br />
• Të diskutojnë për pesë mbretëritë e gjallesave.<br />
Forma pune: Veprimtari, diskutim.<br />
Mjetet e nevojshme: fletë pune<br />
Procedura<br />
Hapi i parë<br />
Në fillim mësuesi ju kujton nxënësve karakteristikat kryesore që dallojnë gjallesat (njerëzit,<br />
bimët dhe kafshët) nga ato jo të gjalla. Gjallesat lindin, ushqehen, rriten, riprodhohen dhe<br />
më pas vdesin. Gjithashtu mësuesi saktëson se të gjitha gjallesat përbëhen nga qelizat<br />
(elemente shumë të vegjël, që shihen vetëm me anë të mikroskopit).<br />
Më pas mësuesi vazhdon të theksojë se gjallesat në natyrë janë në numër shumë të<br />
madh dhe shumë të ndryshëm midis tyre. Biologët këtë numër të madh gjallesash e kanë<br />
ndarë në pesë grupe të mëdha të quajtura mbretëri.<br />
Kriteret bazë për ndarjen e gjallesave në pesë mbretëri janë:<br />
Tipi dhe numri i qelizave nga të cilat ato përbëhen;<br />
Mënyra se si ato ushqehen.<br />
Pesë mbretëritë që klasifikojnë gjallesat nga më të thjeshtat deri te më të ndërlikuarat<br />
janë: mbretëria e monerëve, e protistëve, e kërpudhave, e bimëve dhe e kafshëve.<br />
B<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Më pas mësuesi paraqet karakteristikat e secilës mbretëri.<br />
- Mbretëria e monerëve përmbledh gjallesa njëqelizore, baktere dhe alga blu të<br />
gjelbra. Disa baktere janë shumë të rëndësishme për jetën tonë, sepse ushqehen me<br />
mbetjet e gjallesave të vdekura, si: bimë dhe kafshë. Në një grusht dhe’ të pasur me<br />
humus mund të gjenden me dhjetëra-miliarda baktere. Gjithashtu, bakteret që jetojnë<br />
në lëkurën dhe në zorrët tona janë më të shumta në numër sesa qelizat që jetojnë në<br />
trupin tonë. Disa prej tyre janë të dobishme e disa janë përgjegjëse për sëmundje të<br />
ndryshme.<br />
- Mbretëria e protistëve përbëhet nga gjallesa gjithashtu një qelizore, si algat e gjelbra<br />
mikroskopike që ngjajnë me bimët sepse kanë klorofil. Gjithashtu në këtë mbretëri<br />
bëjnë pjesë edhe gjallesa të tjera, të cilat nuk kanë klorofil dhe e sigurojnë ushqimin<br />
nga mjedisi rrethues. Këto janë: ameba dhe parameci.<br />
- Mbretëria e kërpudhave përbëhet nga gjallesa një dhe shumëqelizore, të cilat nuk<br />
kanë klorofil dhe ushqehen duke mbledhur ushqim në mjedisin ku ato jetojnë.<br />
- Mbretëria e bimëve përbëhet nga gjallesa shumëqelizore, të cilat e prodhojnë vetë<br />
ushqimin e nevojshëm, sepse ato kanë klorofil.<br />
- Mbretëria e kafshëve përbëhet nga gjallesa shumëqelizore. Këto gjallesa nuk e<br />
prodhojnë vetë ushqimin dhe ushqehen me substanca të prodhuara nga bimët apo<br />
me kafshë të tjera.<br />
Hapi i dytë<br />
Mësuesi shpërndan fletën e punës dhe i fton nxënësit ta plotësojnë atë.<br />
Vlerësimi<br />
Mësuesi vlerëson nxënësit në bazë të punës që ata realizojnë me fletët e punës.<br />
75
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
•<br />
Klasifikimi i gjallesave<br />
Shihni figurën dhe plotësoni etiketat.<br />
MBRETËRIA E ................................<br />
MBRETËRIA E ................................<br />
MBRETËRIA E ................................<br />
MBRETËRIA E ................................<br />
MBRETËRIA E ................................<br />
•<br />
•<br />
Në figurën e fundit mungon një gjallesë e rëndësishme. Kush është<br />
Për secilën mbretëri emërto gjallesat përfaqësuese.<br />
76
Test për vlerësimin e njohurive dhe aftësive<br />
Klasifikimi i gjallesave<br />
1. Në sistemin e klasifikimit të gjallesave njësia<br />
bazë është: (1 pikë)<br />
a) popullata<br />
b) lloji<br />
c) bashkësia ekologjike<br />
d) familja.<br />
2. Emërtimi i gjallesës me dy emra tregon:<br />
(1 pikë)<br />
a) tipin dhe klasën<br />
b) klasën dhe gjininë<br />
c) familjen dhe rendin<br />
d) gjininë dhe llojin<br />
3. Krahasoni balenën, peshkun ton, salmonin dhe miun. Bëjnë pjesë në të njëjtën klasë, sepse: (1 pikë)<br />
a) balena dhe peshku ton, kanë luspa<br />
b) balena, peshku ton dhe salmoni, kanë formë të ngjashme<br />
c) balena, peshku ton dhe salmoni, sepse jetojnë në ujë<br />
d) balena dhe miu sepse janë gjallëpjellës (lindin këlyshë) dhe i ushqejnë me qumësht.<br />
4. I përkasin mbretërisë së kafshëve:<br />
(përgjigje të sakta ka më shumë se një). (2pikë)<br />
a) organizmat shumëqelizore jetërushyese<br />
b) organizmat shumëqelizore vetushqyese<br />
c) ameba, parameci dhe organizmat pakurrizorë<br />
d) organizmat kurrizorë dhe pakurrizorë.<br />
5. Qelizat prokariote janë: (1 pikë)<br />
a) me bërthamë<br />
b) pa bërthamë<br />
c) me bërthamë, citoplazmë<br />
dhe membranë qelizore<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
5. Nënvizoni termat e saktë. (13 pikë)<br />
Në mbretërinë e Monerëve gjallesat janë njëqelizore/shumëqelizore me qeliza prokariote/eukariote.<br />
Ndërsa në mbretërinë e Kërpudhave bëjnë pjesë gjallesa njëqelizore/shumëqelizore, vetushyqese/<br />
jetërushqyese. Në mbretërinë e Protistëve gjallesat janë njëqelizore/shumëqelizore dhe prokariote/<br />
eukariote.<br />
Mbretëria e Bimëve ka gjallesa njëqelizore/shumëqelizore dhe vetushqyese/jetërushqyese. Ndërsa në<br />
mbretërinë e Kafshëve gjallesat janë:<br />
njëqelizore/shumëqelizore, vetushqyese/jetërushqyese dhe prokariote/eukariote.<br />
Përgjigje. Termat e saktë janë: 1. njëqelizore, prokariote 2. njëqelizore/shumëqelizore, jetërushqyese<br />
3. njëqelizore/shumëqelizore, eukariote 4. shumëqelizore dhe vetushyqese,<br />
5. shumëqelizore, jetërushqyese dhe eukariote.<br />
6. Nënvizoni termat e gabuar. (5 pikë)<br />
a) Studimi i mbetjeve fosile të gjallesave, tashmë të zhdukura, tregon se shumë forma kanë evoluar prej<br />
këtyre formave të sotme/stërgjyshore.<br />
b) Deri në mesin e viteve 1800, shumica e shkencëtarëve e mendonte llojin të ndryshueshëm/<br />
pandryshueshëm.<br />
c) Të gjitha ato qeliza që kanë një bërthamë të vërtetë dhe të ndarë mirë nga citoplazma përbëjnë tipin<br />
e qelizave eukariote/prokariote.<br />
d) Gjallesat që e përgatisin vetë ushqimin (prodhojnë lëndë ushqyese organike, nëpërmjet procesit të<br />
fotosintezës) quhen jetërushqyese/vetushqyese.<br />
e) Sistemi me pesë mbretëri i klasifikon gjallesat: monerët, protistët/ prokariotët/ kërpudhat/ bimët/<br />
kafshët.<br />
Përgjigje: termat e gabuar janë:<br />
a) të sotme, b) pandryshueshëm, c) prokariote,<br />
d) jetërushqyese, e) prokariotët.<br />
77
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Vlerësimi i testit me pikë dhe konvertimi i tyre në notë.<br />
Testi ka 24 pikë dhe duhet të zhvillohet për 45 minuta. Vlerësimi i tij në pikë dhe konvertimi në notë do të<br />
bëhet në këtë mënyrë:<br />
Arsyetojmë: me 25% të pikëve të fituara, nxënësi merr notën 4. Nga 24 pikë – 6 pikë (që janë 25% të 24<br />
pikëve) = 18 pikë<br />
18 pikë : 6 (këtu përfshihen 6 notat 5, 6, 7, 8, 9, 10) = 3 pikë secila.<br />
Pra për të kaluar nga 4 te 5 duhen edhe 3 pikë, e kështu me radhë. Më pas bëhet konvertimi i pikëve në<br />
notë (shih tabelën).<br />
Notat 4 5 6 7 8 9 10<br />
Pikët 0-6 7-9 10-12 13-15 16-18 19-21 22-24<br />
Pjesa 2. Shumëllojshmëria e botës së gjallë<br />
Interpretime metodike të çështjeve kryesore<br />
• Shpjegoni dallimet midis organizmave vetushqyese dhe jetërushqyese.<br />
Skiconi këtë dallim.<br />
• Vëzhgoni bakteret në rrënjët e bimëve bishtajore.<br />
• Vendosni gjallesat në mbretëritë e duhura (baktere, kërpudha, fieri, parameci, njeriu).<br />
• Vendosni gjallesat në grupet përkatëse (yll deti, midhje, gaforre, kandil deti ).<br />
• Vëzhgoni jetën në një pikë uji.<br />
• Vëzhgoni zhvillimin e mykut të bukës dhe skicojeni atë.<br />
• Bëni një relacion mbi vëzhgimet tuaja.<br />
• Plotësoni një skedë vëzhgimi me këto elemente: objektivat, hipoteza, mjetet e<br />
nevojshme, procedura dhe përfundimet.<br />
• Vëzhgoni likenet.<br />
• Bëni një tabelë me shembuj të klasifikimit të bimëve.<br />
• Vëzhgoni faktet dhe fenomenet duke përdorur instrumente të ndryshme.<br />
• Bëni një tabelë me shembuj të klasifikimit të kafshëve pakurrizore.<br />
• Bëni një tabelë me shembuj të klasifikimit të kafshëve kurrizore.<br />
Trajtime metodike: Shumëllojshmërinë e botës së gjallë<br />
Do të trajtojmë çështjet thelbësore për shumë nga mësimet që trajtohen në këto linja.<br />
Hyrje<br />
• Lloje të ndryshme gjallesash klasifikohen në pesë mbretëri: Monera, Protista,<br />
Kërpudha, Bimë dhe Kafshë.<br />
• Organizmat shumëqelizorë eukariotë e kanë prejardhjen nga monerët prokaroitë.<br />
• Mikrogjallesat mund të jenë të dobishme dhe të dëmshme, prandaj gjatë punës me<br />
ato duhet pasur kujdes.<br />
• Në të gjitha veprimtaritë ku punohet me mikrogjallesa duhet të merren masa<br />
mbrojtëse.<br />
Kreu 2. Viruset dhe monerët<br />
2.1 Viruset<br />
Çështjet më të rëndësishme:<br />
• Identifiko problemin e përkufizimit – e gjallë apo “jo e gjallë”.<br />
• Informo për lloje të ndryshme të formave të viruseve.<br />
• Struktura bazë e një virusi.<br />
• Riprodhimi i viruseve bëhet vetëm brenda një qelize të gjallë dhe me të drejtë quhen<br />
parazitë të detyrueshëm.<br />
78
Lidhja me jetën e përditshme:<br />
Përshkruaj shkurtimisht rëndësinë mjekësore të viruseve të njerëzve, bimëve dhe<br />
kafshëve. Përqendrohu te dy shembuj të dëmshëm e një të dobishëm, p.sh., viruse që<br />
shkaktojnë sëmundje te njeriu: virusi që shkakton të ftohurit (Rinovirus), SIDË-n (HIV-i),<br />
gripin; te bimët: mozaiku i duhanit etj; te kafshët: virusi i shpendëve etj. Ndërsa i dobishëm<br />
është bakterofagu, i cili ka veti që të vrasë bakteret.<br />
Aktivitete:<br />
Mësuesi mund të diskutojë me nxënësit e tij për një infeksion viral, p.sh., për SIDË-n:<br />
• Natyrën e virusit<br />
• Mënyrën e transmetimit të tij<br />
• Efektet e tij<br />
• Kontrollin dhe mbrojtjen.<br />
2.2 Monerët - Bakteret<br />
Çështjet më të rëndësishme:<br />
• Struktura bazë e baktereve: muri qelizor, membrana qelizore, citoplazma, materiali<br />
gjenetik, bishti (flagjeli), kapsula.<br />
• Tre tipa kryesore të formave: sferike, shkopi dhe spiraleje.<br />
• Riprodhimi: aseksual, me ndarje më dysh.<br />
• Ndarja: dyfishimi i ADN, ndarja e qelizës në dy qeliza bija me të njëjtin material<br />
gjenetik si qeliza nënë.<br />
• Formimi i sporeve ndodh kur bakteri është në kushte të pafavorshme jete. Në këto<br />
kushte ai humbet shumë ujë dhe materiali i tyre jetësor dendësohet dhe formohet një<br />
trupës i vogël me mur të trashë që quhet spor. Kur kushtet janë të favorshme sporet<br />
thithin ujë, shkatërrojnë murin e tyre dhe riprodhohen me ndarje.<br />
• Të ushqyerit: a. jetërushqyese (heterotrofe) – parazite e saprofite dhe b. vetushqyese<br />
(autotrofe) – fotosintetike, kimiosintetike.<br />
• Faktorët që ndikojnë në rritje: temperatura, oksigjeni, përqendrimi i lëndëve në<br />
mjedisin përreth tyre, presioni etj.<br />
• Mikrogjallesa të dobishme dhe të dëmshme. Që të kuptohet nga nxënësit duhet të<br />
sqarohet termi ”patogjen”.<br />
• Thekso rolin e antibiotikëve për të luftuar bakteret. Thekso rezistencën e baktereve<br />
ndaj antibiotikëve si dhe konkurrencën midis shtameve të baktereve të ndjeshme e<br />
rezistente ndaj antibiotikëve.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Lidhja me jetën e përditshme:<br />
Thekso rëndësinë e baktereve: jep një shembull për rolin e dëmshëm dhe dy shembuj për<br />
rolin e dobishëm të baktereve. Thekso mundësinë e abuzimit me antibiotikë në mjekësi.<br />
Kreu 3. Protistët dhe kërpudhat<br />
3.1 Protistët<br />
Çështjet më të rëndësishme:<br />
• Bëjnë pjesë gjallesa: eukariote, njëqelizore e shumëqelizore, vetushqyese e jetërushqyese.<br />
• Protistë me trajtë shtazore (jetërushqyes): protozoarët (përfaqësues: ameba,<br />
parameci dhe plasmodi parazit).<br />
• Protistë me trajtë bimore (vetushqyes): algat njëqelizore dhe shumëqelizore.<br />
• Alga njëqelizore: Euglena e blertë, diatometë.<br />
• Alga shumëqelizore: algat e kuqe, të blerta, të murrme.<br />
79
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Lidhja me jetën e përditshme:<br />
Thekso format parazitare të amebave që shkaktojnë dizenterinë ameboide te njeriu si<br />
dhe protozoarin plasmod, që me anë të femrës së mushkonjës anofeles depërton në trupin<br />
e njeriut dhe shkakton sëmundjen e malaries. Sëmundje e rëndë, me temperaturë të lartë,<br />
që shkakton edhe vdekjen.<br />
Veprimtari praktike: Vëzhgimi i protistëve njëqelizorë<br />
Mjetet e nevojshme:<br />
B<br />
Qëllimi i punës:<br />
Për çdo grup nxënësish duhen: mikroskop, xham objektivi<br />
për mikroskop, xham mbulues, lupa, bar i thatë, kavanoz<br />
dhe pipetë.<br />
të vëzhgojnë dhe të mësojnë pamjen e jashtme dhe lëvizjen<br />
e gjallesave njëqelizore.<br />
Përgatitja e kulturës së njëqelizorëve: merret pak bar i thatë, grihet në copa të vogla<br />
rreth pesë centimetra të gjata dhe futen në një kavanoz. Më pas ai mbushet me ujë deri në<br />
gjysmën e tij dhe vendoset në një vend të qetë.<br />
Pas dy ditësh, po në atë kavanoz futet një lugë ujë i marrë nga ndonjë pellg i ndenjur. Duhet<br />
patur kujdes që uji nga pellgu i ndenjur të merret së bashku me pak llum ose me disa barishte<br />
të kalbëzuara, me qëllim që të merren sa më shumë gjallesa njëqelizore. Më pas kavanozi<br />
vendoset në një vend tjetër të ndriçuar mirë, por që nuk rrihet shumë nga rrezet e diellit.<br />
Pas dy ditësh nga kavanozi merret me pipetë një pikë ujë dhe pasi vendoset në xhamin<br />
e objektivit, vëzhgohet me mikroskop. Në qoftë se në pikën e ujit nuk shihen gjallesa<br />
njëqelizore, do të thotë se në pellgun e ndenjur ku u mor uji nuk ka pasur gjallesa, prandaj<br />
në kavanoz futet pak ujë i marrë nga ndonjë pellg tjetër.<br />
Pas një jave në ujin e kavanozit gjallesat njëqelizore të ndryshme do të shumohen shumë.<br />
Midis tyre më të dallueshëm janë paramecët.<br />
Në qoftë se duam që në kulturën e përgatitur të kemi më shumë euglena të blerta, atëherë<br />
duhet të lihet në një vend që rrihet nga rrezet e diellit. Në rast të kundërt, po të lihet kavanozi<br />
në errësirë, në të nuk do të duket asnjë euglenë e blertë.<br />
Në këtë mënyrë kultura e gjallesave njëqelizore është gati për vëzhgim. Pra, kuptohet se<br />
përgatitjen e kulturës së gjallesave njëqelizore mësuesi duhet ta fillojë të paktën dhjetë ditë<br />
më parë se të zhvillojë këtë veprimtari me nxënësit e tij.<br />
B<br />
Vëzhgimi i gjallesave njëqelizore mund të bëhet në tri mënyra:<br />
Vëzhgimi me sy të lirë i gjallesave njëqelizore<br />
Me pipetë merret ujë nga kavanozi dhe hidhet një pikë e tij mbi xhamin e objektivit. Duhet<br />
pasur kujdes që uji të merret nga shtresa e sipërme e kavanozit, sepse aty përqendrohen<br />
më tepër gjallesat njëqelizore.<br />
Po të shihet me kujdes, në dritë të qartë afër dritares, ku bien rrezet e diellit, në pikën e<br />
ujit do të vërehen disa thërrmijëza të bardha. Duke përqendruar vëmendjen disa çaste mbi<br />
ato, do të vërehen se këto thërrmijëza lëvizin sa në njërën anë në tjetrën. Këta janë gjallesa<br />
njëqelizore dhe kryesisht paramecë.<br />
B<br />
Vëzhgimi me lupë i gjallesave njëqelizore<br />
Me pipetë merret ujë nga shtresa e sipërme e kavanozit dhe me të mbushet deri në<br />
gjysmë një provëz e vogël.<br />
Po të shihet me lupë zmadhuese, në shtresën e sipërfaqes të ujit të provëzës do të<br />
shihen gjallesa njëqelizore të ndryshme e sidomos paramecë. Në këtë rast duhet pasur<br />
kujdes që gjatë vëzhgimit provëza të drejtohet nga burimi i dritës ose nga dritarja.<br />
80
B<br />
Vëzhgimi në mikroskop i gjallesave njëqelizore<br />
Para së gjithash përgatitet mikroskopi për punë. Për këtë qëllim ai nxirret nga kutia e tij<br />
dhe vendoset në një vend të ndriçuar afër dritares. Më pas fshihen me kujdes, me leckë të<br />
pastër okulari, objektivi dhe pasqyra.<br />
Me pipetë merret ujë nga shtresa e sipërme e kavanozit, hidhet një pikë në xhamin e<br />
objektivit dhe mbulohet kjo pikë me xhamin mbulues. Më pas xhami vendoset në tryezën e<br />
mikroskopit. Në fillim vëzhgohet me objektivin e vogël, i cili, siç dihet, nuk e zmadhon shumë<br />
objektin.<br />
Me zmadhimin e vogël shihen më mirë gjallesat njëqelizore që janë më të mëdha, si:<br />
p.sh.: parameci, ndërsa euglenat e blerta duken si pika të vogla me ngjyrë të blertë. Duke<br />
vëzhguar në mikroskop, vihet re se paramecët lëvizin më shpejt në fushën e pamjes. Në<br />
lëvizje e sipër mund të dallohet vetëm forma e tyre, si e shollës së këpucës.<br />
Për të ndërprerë lëvizjen e paramecëve, veprohet në këtë mënyrë: me pipetë hidhet<br />
në xhamin e objektivit një pikë ujë nga shtresa e sipërme e kavanozit, më pas mbi këtë<br />
pikë vihen disa fije pambuku dhe mbulohen me xhamin mbulues. Paramecët gjatë lëvizjeve<br />
ngecin midis fijeve të pambukut, kështu që krijohet mundësia për t’i parë më mirë.<br />
Në qoftë se do të shihet parameci me objektivin e madh të mikroskopit, atëherë në trupin<br />
e tij do të dallohen pothuaj të gjitha pjesët, si: bërthama e vogël, bërthama e madhe, qerpikët,<br />
vakuolat e tretjes, vakuolat e jashtëqitjes, gojëza.<br />
Ndërsa tek euglena e blertë me zmadhimin e madh dallohet forma e trupit si e gjethes,<br />
trupthat e blertë dhe ndonjëherë mund të vihet re edhe syri i kuq.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
1. Paramecët në ujin e provëzës.<br />
2. Pjesa e sipërme e provëzës e zmadhuar me lupë.<br />
3. Pamja e paramecëve të vëzhguar me objektivin e vogël.<br />
4. Parameci i zmadhuar.<br />
81
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
B<br />
B<br />
3.2 Kërpudhat<br />
Çështjet më të rëndësishme:<br />
• Bëjnë pjesë: gjallesa eukariote, një dhe shumëqelizore, jetërushqyese.<br />
• Forma saprofite dhe parazite.<br />
• Kërpudhat jetojnë edhe në bashkëshoqëri me algat, duke formuar likenet. Kjo<br />
bashkëjetesë quhet simbiozë.<br />
• Thekso se njihen rreth 100 000 lloje kërpudhash.<br />
• Nuk kanë rrënjë, kërcell dhe gjethe.<br />
• Kërpudha shumëqelizore: kërpudhat me kapele dhe një pjesë e vogël e myqeve.<br />
• Kërpudha njëqelizore: majatë (tharmëzat), shumica e myqeve.<br />
• Riprodhimi joseksual – me spore që prodhohen në qeska të quajtura sporangje, me<br />
copëtim të hifeve dhe me bulëzim.<br />
• Riprodhimi seksual – dy hife bashkohen, pjesa e fryrë që formohet quhet zigospor<br />
që përmban vezën. Zigospori zhvillohet për të dhënë hife të reja.<br />
Lidhja me jetën e përditshme:<br />
Thekso rëndësinë ekologjike dhe ekonomike të kërpudhave. Si saprofite, kërpudhat<br />
ushqehen me lëndët organike të gjallesave të vdekura, kështu ato realizojnë qarkullimin e<br />
lëndëve në natyrë. Nga myqet prodhohet penicilina e antibiotikë të tjerë. Thekso rëndësinë e<br />
majave në procesin e fermentimit, si ajo e birrës, bukës etj., si dhe përdorimin e kërpudhave<br />
të ngrënshme me kapele për ushqim.<br />
Thekso rëndësinë e kërpudhave: jep një shembull për rolin e dëmshëm (sëmundja nga<br />
myqet te njeriu, bimët dhe kafshët) dhe dy shembuj për rolin e dobishëm të tyre.<br />
Test për vlerësimin e njohurive dhe aftësive<br />
Monera, Protista, Kërpudha<br />
1. Bakteret bëjnë pjesë në mbretërinë e: (1 pikë)<br />
a) Kërpudhave<br />
b) Kafshëve<br />
c) Monerëve<br />
d) Protistëve<br />
2. Ndryshimi thelbësor midis organizmave<br />
njëqelizorë eukariotë me ato shumëqelizorë<br />
eukariotë është struktura e bërthamës. (1 pikë)<br />
a) e vërtetë<br />
b) e gabuar<br />
3. Protozoarët bëjnë pjesë në mbretërinë e: (1 pikë)<br />
a) Bimëve<br />
b) Kafshëve<br />
c) Monerëve<br />
d) Protistëve<br />
4. Gjallesat klasifikohen në mbretëritë: (1 pikë)<br />
a) Bimë, Kafshë, Baktere, Prozoarë<br />
b) Monera, Protista, Kërpudha, Bimë, Kafshë<br />
c) Kërpudha, Alga, Kafshë, Bimë<br />
d) Monera, Kërpudha, Bimë, Kafshë, Alga<br />
5. Qelizat më të vjetra në Tokë janë: (1 pikë)<br />
a) qelizat me bërthamë<br />
b) protozoarët<br />
c) prokariotët<br />
d) qelizat aerobe<br />
6. Qelizat prokariote janë më pak komplekse se<br />
qelizat eukariote. (1 pikë)<br />
a) e vërtetë<br />
b) e gabuar<br />
82
7. Në fjalitë e mëposhtme në alternativat e shënuara, nënvizoni të saktën. (10 pikë)<br />
Kërpudhat nuk kanë rrënjë të vërteta, por kanë hife/kërcell. Në mbretërinë e kërpudhave ka gjallesa<br />
vetushqyese/jetërushqyese. Mbretëria e protistëve përfshin gjallesa njëqelizore/prokariote/<br />
shumëqelizore. Mbretëria e monerëve përfshin gjallesa shumëqelizore/prokariote. Viruset janë njësi<br />
biologjike, të afta të bëjnë jetë të varur/të pavarur. Viruset janë të dëmshme/dobishme. Algat janë<br />
hallka e parë e zinxhirit ushqimor të detit, pra janë konsumatorë/prodhues. Te protozoarët bëjnë pjesë<br />
ameba/parameci/euglena.<br />
Përgjigje:<br />
hife, jetërushqyese, njëqelizore, shumëqelizore, prokariote, të varur,<br />
të dëmshme, prodhues, ameba, parameci.<br />
8. Në fjalitë e mëposhtme vendosni fjalët e duhura që janë në fund të ushtrimit. (6 pikë)<br />
1. Shkenca që merret me zbulimin dhe studimin e mikrogjallesave quhet ................... .<br />
2. Algat blu- të gjelbra bëjnë pjesë në mbretërinë .................................... .<br />
3. Algat shumëqelizore bëjnë pjesë në mbretërinë .................................... .<br />
4. Lloji përfshin grupe gjallesash të ngjashme të afta për t’u ........................ midis tyre dhe për të dhënë<br />
................................... .<br />
5. Viruset shfaqin veti të së gjallës vetëm nëse jetojnë në brendësi të .......................<br />
(5)qelizave të gjalla/(4)pasardhës pjellorë/(2) Monera/(1) mikrobiologji/ (3)Protista/ (4)kryqëzuar.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
9. Shihni figurën në f. 34 të tekstit dhe gjeni:<br />
bakteret në formë të rrumbullakët, shkopi dhe presje; si dhe algat dhe protozoarët. (6 pikë)<br />
10. Në vendet bosh shkruaj fjalët që mungojnë. (4 pikë)<br />
Kërpudhat jetojnë në bashkëshoqëri të ngushtë me algat, duke formuar ......................<br />
Kjo mënyrë jetese quhet ...................... . Kërpudhat mund të jetojnë në mënyrë ................................. .<br />
Ato përdorin lëndët e kafshëve dhe të bimëve .........................<br />
duke i shpërbërë ato në formë humusi, i cili kalon në tokë.<br />
Përgjigje: likenet, simbiozë, saprofite, të vdekura,<br />
Vlerësimi i testit me pikë dhe konvertimi i tyre në notë<br />
Testi ka 32 pikë dhe duhet të zhvillohet për 45 minuta. Vlerësimi i tij do të bëhet në këtë mënyrë:<br />
Arsyetojmë: me 25% të pikëve të fituara, nxënësi merr notën 4. Nga 32 pikë – 8 pikë (që janë 25% të 32<br />
pikëve) = 24 pikë<br />
24 pikë : 6 (këtu përfshihen notat 5, 6, 7, 8, 9, 10) = 4 pikë.<br />
Pra për të kaluar nga 4 te 5 duhen edhe 4 pikë, e kështu me radhë.<br />
Më pas bëhet konvertimi i pikëve në notë (shih tabelën).<br />
Notat 4 5 6 7 8 9 10<br />
Pikët 0-8 8-12 13-16 17-20 21-24 25-28 29-32<br />
83
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Kreu 4. Mbretëria e bimëve<br />
Çështjet më të rëndësishme:<br />
• Thekso në mbretërinë e bimëve bëjnë pjesë: gjallesa eukariote, shumëqelizore,<br />
vetushqyese.<br />
• Të afta të kryejnë procesin e fotosintezës.<br />
• Bimët joenëzore kanë rrënjë në formë rizoide, trupin talor, pa gypa përcjellës e gjethe<br />
të vogla në një kërcell të shkurtër. Ndryshe quhen dhe bimë me rrënjë, kërcell dhe<br />
gjethe “jo të vërteta”, kjo për shkak të mungesës së gypave përcjellës.<br />
• Bimët joenëzore, briofitet, përfaqësohen nga myshqet dhe hepatikët.<br />
• Shumimi i briofiteve bëhet me spore, që brenda tyre mbajnë gametën femërore dhe<br />
mashkullore. Bashkimi i tyre bëhet vetëm në prani të ujit.<br />
• Nga ky bashkim formohet zigota, nga e cila zhvillohet embrioni, i cili zhvillohet dhe<br />
jep bimën e re.<br />
• Thekso se bimët enëzore kanë gypa përcjellës, rrënjë, kërcell (barishtor, drunor dhe<br />
shkurror), si dhe gjethe në forma të ndryshme.<br />
• Thekso se në bimët enëzore pa lule e farë (grupi i pteridofiteve: fieret, këputjet etj.),<br />
shumimi është me spore dhe në mënyrë seksuale.<br />
• Në grupin e bimëve më të zhvilluara shfaqet lulja, fryti dhe fara.<br />
• Bimët me farë përfaqësohen nga farëzhveshurat (halorët, si: pishat, bredhat, qiparisat)<br />
dhe nga bimët farëveshur që përfaqësohen nga: dythelborët dhe njëthelborët.<br />
B<br />
B<br />
Lidhja me jetën e përditshme:<br />
Thekso rëndësinë ekologjike dhe ekonomike të bimëve. Thekso rëndësinë e bimëve për<br />
jetën në tokë. Ato janë baza e piramidës ushqimore dhe një nga hallkat e rëndësishme të<br />
ekosistemit.<br />
B<br />
Aktivitete:<br />
Bashkëpuno me nxënësit të sjellin shembuj të përdorimit të bimëve nga njeriu, si p.sh.:<br />
bimët si ushqim (drithërat, perimet etj.), bimët mjekësore, bimët zbukuruese, bimët në<br />
industri etj.<br />
Model mësimi: Karakteristikat e përgjithshme të bimëve<br />
Objektivat:<br />
Niveli minimal<br />
Niveli mesëm<br />
Niveli i lartë<br />
Në fund të orës mësimore, nxënësi duhet të jetë i aftë:<br />
Të përshkruajë strukturën ndërtimore të një bime me lule.<br />
Të listojë funksionet e çdo organi bimor.<br />
Të bëjë dallimin midis proceseve: fotosintezë, frymëmarrje, fotorespirimi.<br />
Struktura e mësimit: PNP Parashikimi: Parashikim nga termat<br />
Ndërtimi i njohurive: Mësimi i përqendruar mbi argumente<br />
Përforcimi:<br />
Hulumtim i përbashkët<br />
Parashikimi:<br />
Parashikim nga termat<br />
(Përmbledhje e strukturuar)<br />
Mësuesi shkruan në tabelë fjalët: rrënjë, kërcell, gjethe, lule, frutë, farë.<br />
84
Ndan klasën në grupe dhe më pas u kërkon nxënësve se çfarë përfaqësojnë termat e<br />
shkruara në tabelë.<br />
Nxënësit do të përgjigjen se këto fjalë përfaqësojnë organet e një bime me lule, (për të<br />
cilat ata kanë njohuri).<br />
Atëherë mësuesja u kërkon nxënësve të vëzhgojnë bimën me lule që kanë përpara dhe<br />
të diskutojnë me shokët mbi karakteristikat e çdo organi që formojnë strukturën e bimës me<br />
lule ku ata munden ta shohin me sy të lirë.<br />
Pasi u lë kohën e mjaftueshme, për 4-5 minuta mësuesja kërkon nga përfaqësuesit e<br />
grupit të japin ezultatin e punës së tyre vëzhguese.<br />
Përgjigjet e tyre mësuesja i shkruan në tabelë dhe arrijnë në përfundimin:<br />
Çdo strukturë e një bime me lule është e përbërë nga rrënja, kërcelli, gjethet, lulja, fruti<br />
dhe fara, pavarësisht nga madhësia dhe forma e saj.<br />
Në të njëjtën kohë mësuesja e demonstron thënien duke tërhequr vëmendjen e nxënësve<br />
mbi modelin e një bime me lule ose të maketit të saj.<br />
Nërtimi i njohurive: Mësimi i përqendruar mbi argumentet<br />
(Përpunimi i përmbajtjes)<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Pas kësaj etape kalohet natyrshëm në ndërtimin e njohurive. U drejtohemi nxënësve që<br />
mbi bazën e njohurive që ata kanë mbi strukturën e një bime me lule të:<br />
rradhisin disa nga funksionet që kryen rrënja, kërcelli, gjethet, lulja, fruti dhe fara.<br />
Ngren hipoteza mbi rëndësinë e çdo organi vegjetativ (rrënja, kërcelli, gjethet) si:<br />
- A do të ushqehej bima nëse i mungon rrënja Pse<br />
- Procesi i frymëmarrjes, do të realizohej nëse bimës i heqim gjethet Pse<br />
- A ka ndonjë proces tjetër që realizohet nga bima si ai i fotosintezës dhe i<br />
frymëmarrjes<br />
Mund të ketë dhe hipoteza të tjera të cilat mësuesja i shkruan në tabelë.<br />
Mësuesja u kërkon nxënësve të jenë të vëmendshëm mbi njohuritë e reja në lidhje me<br />
procesin e:<br />
a- Fotosintezës klorofiliane.<br />
b- Frymëmarrjes qelizore.<br />
c- Fotorespirimit.<br />
Karakteristikë e bimëve të gjelbra, vendimtare për jetën e tyre.<br />
Pasi marrin informacionin shkencor mësuesja nxit nxënësit t’u japin përgjigje hipotezave<br />
të ngritura duke i argumentuar.<br />
Argumentimi, përgjigjet:<br />
Rrënja - mban të ngulur në tokë bimën dhe thith ujin dhe kripërat minerale.<br />
Kërcelli - mban gjethet dhe vendos lidhjen e tyre me rrënjët.<br />
Gjethet - përgatisin lëndën ushqimore për bimën.<br />
Lulja - organi i riprodhimit, ku formohet fruti që mban farën.<br />
Fara - ruan dhe ushqen embrionin.<br />
85
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Argumentimi i hipotezave të ngritura:<br />
- Bima nuk do të ushqehej nëse do t’i mungonin rrënjët pasi bima nuk do të mund të<br />
thithte nga toka ujin dhe kripërat minerale.<br />
- Procesi i frymëmarrjes do të realizohej dhe pa prezencën e gjetheve por më i ngadaltë<br />
pasi bima merr frymë me gjithë organizmin e saj.<br />
- Fotorespirimi është proces që kryhet nga bima në raste të veçanta klimaterike dhe<br />
është i ngjashëm me frymëmarrjen.<br />
Përforcimi: Hulumtim i përbashkët<br />
(Konsolidimi i të nxënit )<br />
Mësuesi u kërkon nxënësve të hapin librin e “biologjisë dhe edukimit shëndetësor 8” në<br />
faqen 36-37, për të lexuar dhe reflektuar mbi pyetjet e drejtuara nga rubrika “Tensioni mbi<br />
veten” (rubrikën I, II).<br />
Për të pasur një të menduar sa më kritik duhet të konsultohen e të bashkëpunojnë me<br />
shokun e bankës për 4-5 minuta. Për rubrikën e dytë duhet t’i plotësojnë fjalitë me laps që të<br />
kenë mundësi të bëjnë korrigjimet e duhura gjatë debatit të përbashkët.<br />
Pas mbarimit të kohës mësuesi u thotë nxënësve të japin përgjigjet duke imponuar dhe<br />
nxitur nxënësit që kanë qenë të heshtur gjatë gjithë orës së mësimit për të kuptuar se ata nuk<br />
e kanë braktisur në mënyrë të heshtur orën mësimore. Kur diskutimeve nga ana e nxënësve<br />
i ka ardhur fundi mësuesi përmbledh diskutimet dhe parashtron me zë të lartë versionet e<br />
drejta për karakteristikat e përgjithshme të bimëve.<br />
Pas këtij hapi mësuesja u drejton nxënësve e nxit debatin me një pyetje të hapur<br />
formuese.<br />
Pyetja: - Pse bimët i quajnë, magazina natyrore dhe burimi i parë i ushqimit për të gjithë<br />
qeniet e gjalla<br />
• Jepen detyrat<br />
• Vlerësojmë<br />
Sugjerim<br />
Në këtë orë mësimore mund të përdoren metoda të ndryshme, por lehtësia e<br />
qëndrueshmërisë së koncepteve rritet nëse kjo orë zhvillohet në një mjedis natyror.<br />
Test për vlerësimin e njohurive dhe aftësive<br />
Mbretëria e bimëve<br />
Gjej përgjigjen e saktë:<br />
1. Myshqet dallohen nga fieret se: (1 pikë)<br />
a) riprodhohen me spore dhe në mënyrë seksuale<br />
b) kanë klorofil<br />
c) nuk kanë gypa përcjellës<br />
d) nuk kanë lule dhe farë.<br />
3. Një kokërr fasule është: (1 pikë)<br />
a) një farë<br />
b) një spore<br />
c) një fryt<br />
d) një bimë<br />
2. Në grupin e bimëve me gypa përcjellës nuk<br />
bëjnë pjesë: (1 pikë)<br />
a) fieret<br />
b) myshqet<br />
c) këputjet<br />
d) likopodet<br />
4. Bimët farëzhveshura dhe farëveshura<br />
riprodhohen me: (1 pikë)<br />
a) spore<br />
b) ndarje<br />
c) farë<br />
86
5. Cili pohim është i vërtetë V dhe cili i gabuar G: (5 pikë)<br />
a. Bimët farëveshura riprodhohen me spore. (G)<br />
b. Bimët halore kanë lule, fruta dhe fara që mund të shihen. (G)<br />
c. Bimët farëzhveshura riprodhohen me fara që ndodhen në fryt. (G)<br />
d. Te bimët farëzhveshura kemi dy lloje boçesh: mashkullore dhe femërore. (V)<br />
e. Bimët farëveshura ndahen në: njëthelbore dhe dythelbore. (V)<br />
6. Cili pohim është i vërtetë V dhe cili i gabuar G: (7 pikë)<br />
a. Myshqet janë bimë me lule. (G)<br />
b. Myshqet kanë rrënjë, kërcell dhe gjethe. (G)<br />
c. Myshqet jetojnë në mjedise me lagështirë. (V)<br />
d. Fieret janë bimë që shumohen me farë. (G)<br />
e. Myshqet kanë gypa përcjellës. (G)<br />
f. Fieret kanë lule. (G)<br />
g. Fieret kanë gypa përcjellës. (V)<br />
7. Plotëso fjalitë me fjalët që ndodhen në fund të ushtrimit. (5 pikë)<br />
Bimët janë gjallesa .................................... .<br />
Bimët dallohen nga kafshët dhe njerëzit sepse kanë ................................ .<br />
Kloroplastet përmbajnë një lëndë me ngjyrë të .................................... .<br />
Bimët janë gjallesa që bëjnë procesin e ................................................. .<br />
Bimët ashtu si njeriu dhe kafshët ushqehen, marrin frymë, rriten, ............................, etj..<br />
kloroplaste/fotosintezës/shumëqelizore/riprodhohen/blertë.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
8. Pishat dhe bredhat janë bimë me gjelbërim të përhershëm, sepse:<br />
(përgjigje të sakta ka më shumë se një) (2 pikë)<br />
a) gjatë dimrit gjethet nuk bëjnë fotosintezë<br />
b) gjethet në formë gjilpëre kanë një sipërfaqe shumë të vogël<br />
c) gjethet në formë gjilpëre thithin një sasi më të madhe uji se ato të gjerat<br />
d) gjatë avullimit, humbja e ujit është shumë e pakët.<br />
9. Shkruaj në hapësirat bosh fjalët që mungojnë. (5 pikë)<br />
Për të realizuar procesin e fotosintezës, gjethet kanë nevojë për energjinë e diellit, që kapet nga .........<br />
....................... që ndodhet në kloroplaste. Nga atmosfera gjethet thithin ........................ e karbonit. Uji dhe<br />
lëndët minerale (lëndët e papërpunuara) merren nga toka nëpërmjet .......................... dhe nëpërmjet kërcellit<br />
dërgohen në gjethe. Produkte të fotosintezës janë .......................... që del në atmosferë nga gojëzat dhe .......<br />
.................... , që i tretur në ujë, formon lëndën e përpunuar, e cila më pas shkon në të gjitha pjesët e bimës.<br />
Përgjigje:klorofili/dyoksidin/rrënjëve/oksigjeni/sheqeri, glukoza.<br />
10. Vendos termat e duhur që ndodhen në fund të ushtrimit dhe që korrespondojnë me përkufizimet<br />
e mëposhtme.(4 pikë)<br />
a. Procesi, nëpërmjet të cilit bimët ushqehen ............................. .<br />
b. Lëndë të afta që të kapin energjinë diellore ............................... .<br />
c. Lëndë që nëpërmjet kërcellit ngjiten drejt gjetheve ................................. .<br />
d. Lëndë në të cilat është i tretur sheqeri .................................. .<br />
c. lëndë e papërpunuar/ a. fotosintezë/ b. klorofil/ d. lëndë e përpunuar.<br />
Vlerësimi i testit me pikë dhe konvertimi i tyre në notë.<br />
Testi ka 32 pikë dhe duhet të zhvillohet për 45 minuta. Vlerësimi i tij do të bëhet në këtë mënyrë:<br />
Arsyetojmë: me 25% të pikëve të fituara, nxënësi merr notën 4. Nga 32 pikë – 8 pikë (që janë 25% të 32<br />
pikëve) = 24 pikë. 24 pikë : 6 (këtu përfshihen notat 5, 6, 7, 8, 9, 10) = 4 pikë.<br />
Pra për të kaluar nga 4 te 5 duhen edhe 4 pikë, e kështu me radhë. Më pas bëhet konvertimi i pikëve në<br />
notë (shih tabelën). Notat 4 5 6 7 8 9 10<br />
Pikët 0-8 8-12 13-16 17-20 21-24 25-28 29-32<br />
87
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Kreu 5 . Mbretëria e kafshëve<br />
Çështjet më të rëndësishme:<br />
• Thekso se në mbretërinë e kafshëve bëjnë pjesë: organizma shumëqelizore dhe eukariote.<br />
• Përshkruaj pse kafshët janë gjallesa jetërushyese.<br />
• Shpjego pse aftësia e kafshëve për të lëvizur është shumë e rëndësishme për<br />
mbijetesën e tyre.<br />
• Thekso se kafshët kanë forma, dimensione dhe sjellje të ndryshme. Kjo ka bërë, që<br />
ato të fitojnë përshtatshmëri për të jetuar në të gjitha mjediset.<br />
• Trego se kafshët jetojnë në ujë, tokë, ajër dhe në nëntokë.<br />
• Trupi i tyre ka simetri rrezore dhe dyanësore.<br />
• Shpjego ndarjen e kafshëve në dy grupe të mëdha: kurrizorët dhe jokurrizorët.<br />
Trego ndryshimin thelbësor midis këtyre dy grupeve.<br />
• Procest jetësore që kryejnë kafshët janë: të ushqyerit, frymëshkëmbimi, jashtëqitja,<br />
qarkullimi i lëndëve, koordinimi, riprodhimi dhe lëvizja.<br />
B<br />
B<br />
Lidhja me jetën e përditshme:<br />
Thekso rëndësinë ekologjike dhe ekonomike të kafshëve. Thekso rëndësinë e kafshëve<br />
për jetën në tokë. Ato janë pjesë e piramidës ushqimore dhe janë hallkat e konsumatorëve<br />
të rendeve të ndryshme të ekosistemit.<br />
Aktivitete:<br />
Bashkëpuno me nxënësit të sjellin shembuj të përdorimit të kafshëve nga njeriu.<br />
B<br />
88<br />
Test për vlerësimin e njohurive dhe aftësive<br />
Pakurrizorët<br />
Gjeni përgjigjen e saktë:<br />
1. Cila nga gjallesat e mëposhtme nuk është pakurrizor<br />
(1 pikë)<br />
a) sfungjerët<br />
b) celenteratët<br />
c) lëkurëgjëmborët<br />
d) kurrizorët<br />
3. Cikli i jetës së një fluture realizohet nëpërmjet<br />
një metamorfoze. Fjalët në fund të ushtrimit<br />
vendosi në vendet bosh sipas radhës së zhvillimit.<br />
(4 pikë)<br />
A______________ B______________<br />
C______________ D______________<br />
Larva/ veza/ flutura/ pupa<br />
Përgjigje:A. veza, B. larva, C. pupa, D. flutura.<br />
5. Cili pohim është i vërtetë V dhe cili i gabuar G: (6 pikë)<br />
1. Sfungjerët dhe celenteratët janë kurrizorë. (G)<br />
2. Celenteratët janë kafshë primitive me shumë pore. (G)<br />
2. Kafshët janë: (ka më shumë se një përgjigje<br />
të saktë) (2 pikë)<br />
a) organizma prokariote njëqelizore<br />
b) organizma eukariote shumëqelizore<br />
c) organizma jetërushqyese<br />
d) organizma vetushqyese<br />
4. Në cilat klasa të këmbënyjëtuarve bëjnë pjesë<br />
kafshët e mëposhtme(8 pikë)<br />
1. Miza e dheut ____________<br />
2. Merimanga ____________<br />
3. Akrepi ____________<br />
4. Aragosta ____________<br />
5. Karkaleci ____________<br />
6. Gaforrja ____________<br />
7. Këpusha ____________<br />
8. Miza ____________<br />
Përgjigje:1.klasa e insekteve, 2.klasa e merimangave<br />
(Araknide), 3. klasa e merimangave, 4. klasa e gaforreve<br />
(Krustace),5. klasa e insekteve,6. klasa e gaforreve 7.<br />
klasa e merimangave, 8. klasa e insekteve
3. Polipi dhe medusa janë dy forma të organizimit të celenteratëve. (V)<br />
4. Kafshët i kanë të vendosura organet në simetri rrezore dhe dyanësore. (V)<br />
5. Qarkullimi i gjakut te kafshët realizohet me sisteme të hapura dhe të mbyllura. (V)<br />
6. Planaria dhe tenia bëjnë pjesë në grupin e krimbave të rrumbullakët. (G)<br />
6. Gjeni përgjigjen e saktë, në lidhje me butakët: (ka më shumë se një përgjigje) (3pikë)<br />
a) Kanë trup të butë pa ndonjë ndarje.<br />
b) Kanë zemër e enë gjaku.<br />
c) Nuk kanë të zhvilluar sistemin nervor.<br />
d) Ndahen në dykapakorë, gastropodë dhe cefalopodë.<br />
Vlerësimi i testit me pikë dhe konvertimi i tyre në notë.<br />
Testi ka 24 pikë dhe duhet të zhvillohet për 45 minuta. Vlerësimi i tij në pikë dhe konvertimi në notë do të<br />
bëhet në këtë mënyrë:<br />
Arsyetojmë: me 25% të pikëve të fituara, nxënësi merr notën 4. Nga 24 pikë – 6 pikë (që janë 25% të 24<br />
pikëve) = 18 pikë. 18 pikë : 6 (këtu përfshihen 6 notat 5, 6, 7, 8, 9, 10) = 3 pikë secila.<br />
Pra për të kaluar nga 4 te 5 duhen edhe 3 pikë, e kështu me radhë. Më pas bëhet konvertimi i pikëve në<br />
notë (shih tabelën).<br />
Notat 4 5 6 7 8 9 10<br />
Pikët 0-6 7-9 10-12 13-15 16-18 19-21 22-24<br />
Model mësimi: Pakurrizorët (përsëritje)<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësit të jenë të aftë:<br />
• Të përshkruajnë kafshët pakurrizore dhe klasifikimin e tyre;.<br />
• Të diskutojnë për karakteristikat kryesore të pakurrizorëve.<br />
Forma pune: Veprimtari, diskutim.<br />
Mjetet e nevojshme: fletë pune<br />
Procedura<br />
B<br />
Hapi i parë<br />
Mësuesi fillon me argumentin se pakurrizorët klasifikohen në: sfungjerë, celenteratë,<br />
krimba, molusqe, lëkurëgjëmborë dhe këmbënyjëtuar.<br />
- Sfungjerët, jetojnë të ngulur në det apo në ujëra të ëmbla. Trupi i tyre ka formën e një traste me<br />
parete me vrima të vogla, të quajtura “pore”. Pikërisht nga këto pore hyn uji me gjallesa mikroskopike.<br />
- Edhe celenteratët jetojnë në ujë dhe ne njohim koralet dhe meduzën. Koralet kanë<br />
skelet të brendshëm dhe jetojnë të mbërthyer mbi fundin e detit, ndërsa meduzat e kanë<br />
trupin të butë, transparent, me tentakula për të kapur kafshë të vogla për ushqim.<br />
- Krimbat e rrumbullakët kanë trup të gjatë, por në këtë grup ka edhe krimba shumë të<br />
vegjël, shumica janë parazitë. Ndërsa në grupin e krimbave unazorë, përfshihen ato të shiut<br />
dhe mijëra forma të tjera detare, të ujërave të ëmbla dhe të tokave të lagura. Një pjesë e<br />
këtyre krimbave, shushunjat bëjnë jetë parazitare të përkohshme.<br />
- Molusqet ose butakët quhen kështu sepse kanë trup të butë. Është grup shumë i<br />
vjetër i kafshëve që janë shfaqur para 600 milionë vjetësh dhe arritën përparim të madh<br />
evolutiv, duke banuar në të gjitha mjediset: detet (që nga pjesët bregdetare deri te thellësitë<br />
e mëdha), tokë dhe në ujërat e ngrohta. Karakteristikat kryesore janë: këmba muskulore, që<br />
përdoret për lëvizje dhe prania e mantelit, që mbështjell sipërfaqen e kafshës. Në këtë grup<br />
bëjnë pjesë: oktapodët, kalamarët, kërmijtë, midhjet etj.<br />
- Këmbënyjëtuarit përbëhen nga 1 milion kafshë, që kanë një shumëllojshmëri dhe<br />
89
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
ndryshueshmëri të madhe. Por ato i bashkon një tipar i përbashkët, këmbët e nyjëtuara. Në<br />
këtë grup bëjnë pjesë: gaforret, akrepat, merimangat, këpushat, kandrrat etj.<br />
- Lëkurëgjëmborët janë kafshë jovertebrore, të cilët jetojnë të gjithë në det, si: iriqi i detit, yjet<br />
e detit, zambakët e detit etj. Ylli i detit ka tentakula të vogla, me anë të të cilave lëviz lirisht.<br />
B<br />
Hapi i dytë<br />
U bëjmë nxënësve pyetjen:<br />
- A përdorni ju në familjet tuaja ndonjë pakurrizor për ushqim Cilin<br />
Hapi i tretë<br />
Udhëzojmë nxënësit të plotësojnë fletën e punës.<br />
Lidhja me lëndët e tjera<br />
Edukimi shëndetësor (me të ushqyerit): tradita lokale në përdorimin e pakurrizorëve për ushqim.<br />
Vlerësimi<br />
Mësuesi vlerëson nxënësit në bazë të asaj që ata realizojnë me fletët e punës.<br />
B<br />
B<br />
B<br />
Pakurrizorët<br />
• Plotësoni vendet bosh me fjalët: këmbënyjëtuar, celenteratë, lëkurëgjëmborë, molusqe, sfungjerë, krimba.<br />
• Cilat nga kafshët e figurës jetojnë në ujë Cilat mbi tokë Plotësoni tabelën.<br />
Kafshë ujore<br />
Kafshë tokësore<br />
90
Model mësimi: Pakurrizorët, sfungjerët dhe celenteratët<br />
B<br />
Objektivat: Në fund të orës mësimore, nxënësi duhet të jetë i aftë:<br />
Niveli minimal – Të përshkruajë:<br />
a) llojet e përfaqësuesve të pakurrizorëve,<br />
b) disa nga tiparet e sfungjerëve dhe celenteratëve.<br />
Niveli i mesëm:<br />
a) Të radhisë karakteristikat e përgjithshme të pakurrizorëve, sfungjerëve dhe<br />
celenteratëve.<br />
b) Të veçojë ndryshimet midis sfungjerëve dhe celenteratëve nëpërmjet<br />
krahasimit.<br />
Niveli i lartë:<br />
a) Të përshkruajë dhe të krahasojë ndryshimet midis shumimit seksual dhe<br />
joseksual (bulëzim, rigjenerim).<br />
b) Të argumentojë, pse ndodh ky shumim te këto kafshë.<br />
Struktura e orës mësimore: Të mësuarit global<br />
Hapi i parë: Rikujtojmë dhe një herë karakteristikat e përgjithshme të kafshëve.<br />
a) Ndërtimi – shumëqelizorë, kanë qeliza eukariote,<br />
b) Janë jetërushqyese, lëvizin, ushqehen, marrin frymë, riprodhohen, realizojnë<br />
jashtëqitjen, qarkullojnë lëndët dhe koordinojnë proceset.<br />
c) Format, dimensionet dhe sjelljet, përshtatja e jetës në tokë, në ajër e<br />
nëntokë.<br />
d) Ndahen në pakurrizorë dhe kurrizorë. Të parët nuk kanë shtyllë kurrizore,<br />
ndërsa kurrizorët kanë.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
B<br />
B<br />
Hapi i dytë: Hapim tekstin dhe pasi vëzhgojmë figurën 1, f. 60, komentojmë konceptin e saj.<br />
Hapi i tretë: Dhënia e njohurive të reja, të skematizuara dhe të komentuara, e shoqëruar<br />
me figurat e tekstit, f. 60-61.<br />
1. Pakurrizorët. Pa shtyllë kurrizore janë 21% e kafshëve.<br />
Klasifikohen në: - Sfungjerë<br />
- Celenteratë<br />
- Krimba<br />
- Butakë<br />
- Lëkurëgjemborë<br />
- Këmbënyjëtuar<br />
Sfungjerët:<br />
o janë si një thes me pore e vrima<br />
o kanë forma të ndryshme trupore<br />
o kanë një zgavër<br />
o kanë dy shtresa qelizore<br />
o kanë aftësi ripërtëritëse<br />
o riprodhohen në mënyre joseksuale (bulëzim),<br />
seksuale (hermafrodit)<br />
o jetojnë në shkëmbinjtë e ujërave të thella.<br />
Celenteratët (knidarët) :<br />
o janë kafshë detare por një pjesë e vogël jetojnë në ujëra të ëmbla;<br />
o trupi i tyre është në formë qeseje e hapur me tentakula;<br />
o kanë inde të vërteta;<br />
o kanë qeliza nervore të lidhura si rrjete;<br />
o kanë dy shtresa, mes të cilave ndodhet një shtresë xhelatinoze;<br />
o kanë një xjel djegës;<br />
o riprodhimi është seksual dhe joseksual;<br />
o format janë meduza dhe polipi;<br />
91
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
B<br />
B<br />
B<br />
B<br />
Tema: Krimbat<br />
Hapi i katërt: Rikujtojmë, krahasojmë:<br />
o ndërtimin<br />
o format<br />
o të ushqyerin<br />
o riprodhimin<br />
o lëvizjen.<br />
Japim detyra.<br />
Vlerësojmë.<br />
Objektivat: Në fund të orës mësimore, nxënësi duhet të jetë i aftë:<br />
Niveli minimal - Të përshkruajë disa nga karakteristikat e përgjithshme të krimbave (trupi<br />
i butë, formë e zgjatur, simetri dyanësore, organe të thjeshta të vendosura ndërmjet lëkurës<br />
dhe gypit tretës).<br />
Niveli i mesëm - Të radhisë përfaqësuesit e tipit të krimbave (të shtypur, të rrumbullakët<br />
dhe unazorë).<br />
Niveli i lartë - Të argumentojë, pse krimbat parazitarë nuk kanë organe të qarkullimit të<br />
gjakut dhe të frymëmarrjes dhe pse krimbat unazorë janë më të zhvilluar.<br />
Struktura e orës mësimore: Të mësuarit global<br />
Hapi i parë: Rikujtojmë njohuritë e marra për karakteristikat e kafshëve.<br />
• Lëvizin<br />
• Kanë sjellje të ndryshme<br />
• Vetushqehen<br />
• Janë shumëqelizore dhe eukariote<br />
• Janë të organizuara në inde, organe, sisteme, aparate<br />
• Ndahen në pakurrizorë dhe kurrizorë.<br />
a) të ushqyerit<br />
b) frymëshkëmbimi<br />
c) jashtëqitja<br />
d) qarkullimi i lëndëve<br />
e) koordinimi – S.N.<br />
f) riprodhimi<br />
g) lëvizja<br />
Hapi i dytë: Duke u mbështetur në këto të shohim:<br />
Tiparet e përgjithshme të tipit të sfungjerëve dhe celenteratëve.<br />
Hapi i tretë:<br />
Klasës së ndarë në grupe të vogla me rreth 2-3 veta i kërkohet të lexojnë mësimin në fq.<br />
62-63 dhe duke u mbështetur në karakteristikat e kafshëve t’i radhisin ato për përfaqësuesit<br />
e:<br />
a) krimbave të shtypur<br />
b) krimbave të rrumbullakët<br />
c) unazorë<br />
92
B<br />
B<br />
Hapi i katërt: Diskutojmë së bashku dhe shkruajmë në dërrasë:<br />
Karakteristikat e përgjithshme :<br />
- shumëqelizorët dhe eukariotët janë të organizuar në inde dhe organe;<br />
- janë jetërushqyes (parazitarë, joparazitarë);<br />
- trupi i tyre është i butë;<br />
- forma e tyre (e shtypur, e rrumbullakët dhe unazore);<br />
- me tri shtresa (e jashtme, e brendshme dhe e ndërmjetme);<br />
- simetri dyanësore.<br />
Proceset jetësore<br />
- s’kanë organe dhe e thithin O 2<br />
dhe ushqimin të gatshëm.<br />
- të ushqyerit - janë parazitë.<br />
- frymëmarrja nga organet.<br />
- lëvizja, të kapur me ventuza e grepça.<br />
- riprodhimi, kanë organet e vezëve të cilat kanë një cikël të kalimit nga kafsha tek<br />
njeriu. Shih figurën.<br />
Krimbat e rrumbullakët:<br />
- forma e trupit cilindrike;<br />
- kanë muskuj;<br />
- aparati tretës me dy vrima (një për t’u ushqyer dhe tjetra ku del ushqimi);<br />
- parazitarë (ushqehen me O 2<br />
të gatshëm);<br />
- Përfaqësues janë askaridet, oksiuret etj.;<br />
Krimbat unazorë<br />
- forma cilindrike me unaza e segmente të ngjashme;<br />
- të ushqyerit, tubi tretës që përshkon gjithë trupin;<br />
- riprodhimi seksual;<br />
- lëvizja bëhet nga sistemi muskulor;<br />
- aparati i qarkullimit të gjakut është i mbyllur dhe nuk kanë zemër.<br />
Hapi i pestë: Krahasojmë dhe bëjmë dallimin, pse krimbat unazorë janë më të zhvilluar<br />
Ndryshimet përcaktohen nga:<br />
- forma;<br />
- zhvillimi i organizmit;<br />
- mënyra e jetesës (po ose jo parazitar)<br />
Argumentoni:<br />
- Pse para se te hamë duhet të lajmë duart<br />
- Pse frutat dhe perimet duhet t’i lajmë mirë para se t’i hamë<br />
- A duhet t’i mbrojmë krimbat e shiut dhe pse<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Japim detyra.<br />
Vlerësojmë.<br />
Tema: Këmbënyjëtuarit<br />
Objektivat: Në fund të orës mësimore, nxënësi duhet të jetë i aftë:<br />
Niveli minimal<br />
- Të përshkruajë tiparet e përgjithshme të grupit të këmbënyjëtuarve.<br />
Niveli i mesëm<br />
- Të thotë tiparet dalluese të këmbënyjëtuarve.<br />
- Të radhisë tiparet e përgjithshme të këmbënyjëtuarve.<br />
93
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Niveli i lartë<br />
- Të krahasojë ndryshimin midis sistemeve të grupit të këmbënyjëtuarve.<br />
B<br />
Struktura e orës mësimore: Të mësuarit global<br />
Hapi i parë:<br />
Rikujtojmë njohuritë e marra.<br />
Grupi i kafshëve.<br />
Sfungjerët - nuk kanë sistem të vërtetë nervor, por kanë vetëm qeliza të lira nervore;<br />
Celenteratët - sistem nervor të thjeshtë, rrjet me qeliza nervore;<br />
Butakët - sistem nervor.<br />
B<br />
Hapi i dytë:<br />
Dhënia e njohurive të reja<br />
Prezantojmë tiparet e përgjithshme të këmbënyjëtuarve duke shkruar në dërrasë tre emra:<br />
- bletë<br />
- merimangë<br />
- gaforre.<br />
U kërkojmë nxënësve të thonë disa nga tiparet e përgjithshme të tyre.<br />
Karakteristikat e përgjithshme:<br />
Struktura ndërtimore përbëhet nga koka, kraharori, barku, skeleti i jashtëm;<br />
Sistemi i organeve- Sistemi nervor, aparati tretës-goja, zorra. Përfaqësohen nga klasa e<br />
gaforreve dhe e merimangës.<br />
Klasa e gaforreve :<br />
- Përfaqësohet nga gaforret, karkalecat e detit. Janë kafshë ujore.<br />
- Trupi përbëhet nga koka, kraharori dhe barku.<br />
Klasa e merimangave :<br />
- Përfaqësohet nga merimangat, akrepat, këpushat etj. Janë kafshë tokësore.<br />
- Frymëmarrja me trake, kanale e zgjatime.<br />
B<br />
Hapi i tretë:<br />
Rikujtojmë njohuritë e marra duke pyetur.<br />
- Cilat ishin karakteristikat e përgjithshme të këmbënyjëtuarve<br />
- Cilat janë klasat përfaqësuese të tyre<br />
- S.N. dhe të ushqyerit në funksion të evoluimit dhe mjedisit ku jetojmë.<br />
Japim detyra.<br />
Vlerësojmë.<br />
Tema: Ne mësuam së bashku (përsëritje)<br />
Koha: 45’<br />
Objektivat:<br />
Në fund të orës mësimore, nxënësi duhet të jetë i aftë:<br />
Niveli minimal<br />
- Të përshkruajë mbretërinë e kafshëve nëpërmjet formave të saj, gjallesa eukariote,<br />
shumëqelizore dhe jetërushqyese.<br />
- Të thotë disa nga përfaqësuesit e tipit të pakurrizorëve.<br />
Niveli i mesëm<br />
- Të rendisë karakteristikat kryesore të kafshëve.<br />
- Ndryshimin midis pakurrizorëve dhe kurrizorëve.<br />
94
- Të rendisë karakteristikat e përfaqësuesve të grupit të pakurrizorëve, si: krimbat,<br />
butakët, këmbënyjëtuarit, si merimanga, gaforrja, insektet, etj.<br />
Niveli i lartë<br />
- Të argumentojë se nga varen ndryshimet që shfaqen nga klasa në klasë në S.N.Q.GJ.F.<br />
B<br />
B<br />
B<br />
Fisha I<br />
Niveli minimal<br />
- Cilat janë disa nga tiparet e<br />
mbretërisë së kafshëve<br />
- Përmendni disa nga tipat e<br />
kafshëve që bëjnë pjesë në grupin<br />
e kafshëve pakurrizore.<br />
Struktura e orës mësimore: Të mësuarit global<br />
Hapi i parë:<br />
- Ndarja e klasës në grupe (5’).<br />
- Ndarja e ushtrimeve sipas niveleve (ndarja me grupe të tilla bëhet edhe për t’u<br />
testuar nxënësit dhe që bashkëpunimi të jetë efektiv).<br />
Hapi i dytë: Njohja e nxënësve me temën dhe dhënia e pyetjeve me anë të fishave (20’)<br />
Fisha II<br />
Niveli mesatar<br />
- Rendisni karakteristikat kryesore<br />
të grupit të kafshëve.<br />
- Veçoni ndryshimet midis dy<br />
grupeve të mbretërisë së kafshëve<br />
(pakurrizore dhe kurrizore).<br />
- Thoni cilët janë tipat e kafshëve<br />
që bëjnë pjesë në grupin e<br />
jorruazorëve, duke renditur tiparet<br />
për secilin.<br />
Fisha III<br />
Niveli i lartë<br />
- Evidento ndryshimet midis<br />
përfaqësuesve dhe shkaktarët e<br />
ndryshëm.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Hapi i tretë:<br />
Dëgjohen përgjigjet e nxënësve (10’).<br />
Hapi i katërt:<br />
Diskutojmë dhe evidentojmë veprimet tona për këtë orë.<br />
Vlerësojmë: Të gjithë nxënësit sipas përgjigjes, vetangazhimit.<br />
Tema: Ekskursion - Të vëzhgojmë e grumbullojmë kandrra<br />
Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi duhet:<br />
Niveli minimal dhe niveli mesatar<br />
- Të vëzhgojë shumëllojshmëri kandrrash në mjedisin e tyre.<br />
- Të mbajë shënime mbi vendin, orën dhe llojin e kandrrës që ai gjen.<br />
- Të grumbullojë kandrra të ndryshme me mënyra të ndryshme, pa e dëmtuar pamjen e tyre.<br />
Niveli i lartë<br />
- T’i përgjigjet hipotezave që ngre mbi pamjen e jashtme dhe ndërtimin e trupit të kandrrave,<br />
duke u mbështetur mbi njohuritë e marra.<br />
- Të klasifikojë kandrrat në mënyrë të thjeshtë.<br />
Vendi: Oborret e shtëpisë, shkollës, parqet<br />
Mjetet: Lente zmadhuese, napa, bukë peshku, gjilpëre me kokë, kuti plastike etj.<br />
Zhvillimi i ekskursionit do të bëhet në tri faza:<br />
95
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Faza e parë<br />
- Kërkimi me dorë i kafshëve.<br />
- Ruajtja e kandrrave.<br />
- --------------<br />
Faza e dytë<br />
Mbajtja e të dhënave dhe vëzhgimeve.<br />
Nxënësit shkruajnë:<br />
- orën<br />
- vendin ku e gjetën<br />
- pozicioni i diellit<br />
- lloji i kafshës<br />
- lëvizja<br />
vëzhgojnë:<br />
- ndërtimin e trupit<br />
- kokën, sytë, gojën<br />
- trupin, gjymtyrët.<br />
Test për vlerësimin e njohurive dhe aftësive<br />
(Grupi A)<br />
(Karakteristikat dhe funksionet e kafshëve dhe Pakurrizorët)<br />
Faza e tretë.<br />
Vendosja e kandrrave në një bukë<br />
peshku sipas tipit të përbashkët:<br />
- vendi ku u gjetën<br />
- klasifikohen<br />
- përpunohen të dhënat<br />
- krijim koleksioni.<br />
Puna bëhet në grup dhe<br />
individualisht.<br />
Nxënësit i lihet më shumë kohë se<br />
koha e planifikuar për këtë detyrë<br />
dhe në fund vlerësohet.<br />
1- Shpjego fjalorin: (12 pikë)<br />
Kafshë ...............................................................................................................................<br />
Jetërushqyese...................................................................................................................<br />
Simetri rrezore....................................................................................................................<br />
Pakurrizorë........................................................................................................................<br />
Koordinim ........................................................................................................................<br />
2- Plotëso fjalët që mungojnë: (6 pikë)<br />
Kafshët lëvizin për _____________, ________________, __________________.<br />
Riprodhimi joseksual te kafshët realizohet me ______________, ______________ dhe<br />
__________ _<br />
Midhja është një _____________, sepse ka guaskën me _______________________.<br />
3- Rendit karakteristikat e tipit të butakëve dhe klasat përfaqësuese të tij. (8 pikë)<br />
4- Shkruaj pesë veçori të tipit të lëkurëgjemborëve. (5 pikë)<br />
1. ......................................................................................................................................<br />
2. .......................................................................................................................................<br />
3. .......................................................................................................................................<br />
4. .......................................................................................................................................<br />
5. .......................................................................................................................................<br />
5- Shkruaj pesë veçori të tipit të krimbave. (5 pikë)<br />
1. ......................................................................................................................................<br />
2. .......................................................................................................................................<br />
3. .......................................................................................................................................<br />
4. .......................................................................................................................................<br />
5. .......................................................................................................................................<br />
6- Ç’të veçantë dhe të përbashkët ka një sfungjer me një gaforre deti (6 pikë)<br />
a - Të veçanta b- Të përbashkëta<br />
7- Si riprodhohet kandrra (5 pikë)<br />
Vlerësimi me pikë<br />
dhe i konvertuar me notë.<br />
Notat 4 5 6 7 8 9 10<br />
Pikët 0-13 14-19 20-25 26-31 32-37 38-42 43-47<br />
96
(Grupi B)<br />
1- Shpjego fjalorin: (12 pikë)<br />
Shumëqelizor......................................................................................................................<br />
Simetri dyanësore..............................................................................................................<br />
Trake..................................................................................................................................<br />
Kurrizorë............................................................................................................................<br />
Kordon nervor....................................................................................................................<br />
2- Plotëso fjalët që mungojnë: (6 pikë)<br />
Te kafshët qarkullimi i gjakut është i _____________ dhe ______________________.<br />
Riprodhimi seksual te kafshët realizohet me ______________, _____________ dhe<br />
___________ _<br />
Aftësia për të lëvizur varet nga ________________ dhe ________________________.<br />
3- Rendit karakteristikat e tipit të këmbënyjëtuarve dhe klasat përfaqësuese të tij.<br />
(8 pikë)<br />
4- Shkruaj pesë veçori të tipit të celenteratëve. (5 pikë)<br />
1. ......................................................................................................................................<br />
2. .......................................................................................................................................<br />
3. .......................................................................................................................................<br />
4. .......................................................................................................................................<br />
5. ......................................................................................................................................<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
5- Shkruaj pesë veçori të klasës së kandrrave. (5 pikë)<br />
1. ....................................................................................................................................<br />
2. ...................................................................................................................................<br />
3. ...................................................................................................................................<br />
4. ...................................................................................................................................<br />
5. ...................................................................................................................................<br />
6- Ç’të veçantë dhe të përbashkët ka një krimb i rrumbullakët me një krimb unazor<br />
(6 pikë)<br />
a - Të veçanta<br />
b - Të përbashkëta<br />
7- Si riprodhohen lëkurëgjemborët (5 pikë)<br />
Vlerësimi me pikë dhe i konvertuar me notë.<br />
Notat 4 5 6 7 8 9 10<br />
Pikët 0-13 14-19 20-25 26-31 32-37 38-42 43-47<br />
97
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
OBJEKTIVA KAPITULLI<br />
Kreu: Tipi i kurrizorëve<br />
Objektivat e përgjithshme të kapitullit:<br />
Në fund të kapitullit nxënësi duhet të jetë i aftë:<br />
Niveli minimal<br />
- Të përshkruajë disa nga tiparet e:<br />
a) Kurrizorëve.<br />
b) Klasës së peshqve, amfibëve, zvarranikëve, shpendëve dhe gjitarëve.<br />
- Të njohë disa nga përfaqësuesit e grupimeve të tipit të kurrizorëve (vertebrorë).<br />
- Të grumbullojë informacion.<br />
Niveli mesatar<br />
- Të radhisë tiparet e:<br />
a) kurrizorëve<br />
b) klasave të peshqve, amfibëve, zvarranikëve, shpendëve, gjitarëve.<br />
- Të krahasojë tiparet midis klasave.<br />
- Të identifikojë ndryshimet.<br />
- Të thotë pse ndryshojnë grupimet midis tyre.<br />
- Të grumbullojë materiale shtesë nga interneti.<br />
- Të aftësohet në vëzhgimin dhe interpretimin e figurave.<br />
Niveli i lartë<br />
- Të argumentojë pse-në e evoluimit të kafshëve dhe aparateve të tyre.<br />
- Të zbatojë njohuritë e marra në jetën e përditshme për ruajtjen e botës së kafshëve.<br />
Tema: Kurrizorët, karakteristikat e përgjithshme<br />
Objektivat: Në fund të mësimit nxënësi duhet të jetë i aftë:<br />
Niveli minimal<br />
- Të përshkruajë karakteristikat e përgjithshme të kurrizorëve duke dhënë edhe<br />
shembuj.<br />
Niveli mesatar<br />
- Të radhisë karakteristikat jetësore të kurrizorëve.<br />
- Të identifikojë aparatet dhe sistemet që i përgjigjen proceseve jetësore.<br />
Niveli i lartë<br />
- Të argumentojë ndryshimet midis kurrizorëve dhe pakurrizorëve duke krahasuar:<br />
aparatin e frymëmarrjes, aparatin e të ushqyerit, sistemin e lëvizjes, koordinimit,<br />
riprodhimit, rritjen dhe zhvillimin.<br />
Struktura e orës mësimore: Të mësuarit global<br />
B<br />
Hapi i parë: Punë në grupe të vogla<br />
Japim disa emra kafshësh dhe u kërkojmë nxënësve të gjejnë tiparet e përbashkëta dhe<br />
tiparet dalluese: peshku, flutura, lepuri, gjarpri, bretkosa.<br />
98
B<br />
B<br />
Hapi i dytë: Japim njohuritë e reja duke u mbështetur edhe mbi njohuritë e nxënësve.<br />
- Pak histori mbi botën e kurrizorëve.<br />
- Karakteristikat e përgjithshme të tyre.<br />
a. kurrizi-shtylla kurrizore – vertebra;<br />
b. kanë skelet të brendshëm kockor - sistem kockor;<br />
c. kanë muskuj- sistem muskujsh;<br />
d. kanë sistem nervor - gradualisht të zhvilluar;<br />
e. sistemi kockor dhe sistemi muskulor ndihmojnë të realizojnë lëvizjen, ndërsa<br />
sistemi nervor rregullon dhe koordinon lëvizjen;<br />
f. aparati i frymëmarrjes - velëza – mushkëri;<br />
g. aparati i të ushqyerit - gojë - organe tretje;<br />
h. aparati i qarkullimit të gjakut i mbyllur në enë - zemra - enë gjaku;<br />
i. aparati i ekskretimit – veshkat;<br />
j. lëkura- mbulesë trupore - me luspa, e lagësht, me qime etj.;<br />
k. Aparati i riprodhimit seksual - riprodhim i jashtëm, i brendshëm, sekse të ndara.<br />
Hapi i tretë: Krahasojmë tiparet e kurrizorëve dhe pakurrizorëve. Veçojmë faktin qe<br />
kurrizorët janë:<br />
a. më të evoluar;<br />
b. me madhësi trupore më të madhe;<br />
c. kujdesen një pjesë për të vegjlit;<br />
d. kanë skelet të brendshëm;<br />
e. kanë temperaturë trupore të ftohtë, të ngrohtë.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Hapi i katërt : Rikujtojmë njohuritë e marra.<br />
a. Ç’janë kurrizorët<br />
b. Cilat ishin karakteristikat kryesore të kurrizorëve<br />
c. Cilat janë tiparet që tregojnë evoluimin<br />
B<br />
Vlerësojmë.<br />
Tema: Klasat e peshqve<br />
Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi duhet të jetë i aftë:<br />
Niveli minimal<br />
- Të përshkruajë disa nga tiparet dalluese të kafshëve që futen në klasën e peshqve.<br />
- Të radhisë disa lloje peshqish dhe vendbanimet e tyre.<br />
Niveli mesatar<br />
- Të grupojë llojet e peshqve sipas skeletit.<br />
- Të evidentojë karakteristikat kryesore të peshqve, si: simetri dyanësore, formë bishtore,<br />
frymëmarrje me velëza etj.<br />
- Të tregojë si riprodhohen peshqit, si ushqehen, si reflektojnë.<br />
Niveli i lartë<br />
- Të japë shembuj mbi peshqit dhe habitatet e tyre, duke evidentuar ndikimin e ambientit<br />
në tiparet e tyre.<br />
- Të argumentojë pse peshqit kanë një qarkullim gjaku dhe kanë gjak të ftohtë.<br />
Struktura e orës mësimore: E R R<br />
E<br />
R<br />
R<br />
kllaster<br />
di, dua të di, mësova<br />
rrjeti i diskutimit<br />
99
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Evokimi- Kllaster (Pema e mendimeve) (5’)<br />
Vendosim në mes të tabelës fjalën peshq.<br />
KËRCOR<br />
GOJË<br />
RRUMBULLAK<br />
PESHQ<br />
KOCKOR<br />
U drejtohemi nxënësve duke i nxitur ata të thonë ç’ju sjell në mendje ky emër.<br />
Më pas shtojmë koncepte, të cilat na ndihmojnë për të grupuar dhe nxjerrë më në pah ato<br />
koncepte që duam të fokusojmë mbi karakteristikat e përgjithshme të klasës së peshqve dhe<br />
njëkohësisht masim sasinë e njohurive që nxënësit kanë mbi klasën e peshqve (konceptet<br />
që shtojmë janë: gojërrumbullak, kërcor, kockor).<br />
Realizimi i kuptimit (10’) Di, dua të di, mësova<br />
Kjo teknikë mbështetet mbi njohuritë e dhëna në dërrasë.<br />
Klasës i thuhet të hapë librat dhe të lexohet mësimi në faqen 79 dhe në fletore apo në<br />
fletë format çdo nxënës të evidentojë me shokun e bankës (grupe të vogla):<br />
- karakteristikat e përgjithshme të peshqve,<br />
- shumëllojshmërinë e peshqve.<br />
Ato që dinë:<br />
- I thamë në kllaster, frymëmarrja me velëza, trupi me dhe pa luspa, shumëzohen me<br />
vezë, etj.<br />
Ato që mësuam:<br />
- Qarkullimi i gjakut: i mbyllur, me enë dhe zemër me dy dhoma, gjaku qarkullon<br />
vetëm në një rreth të qarkullimit të tij, skeleti kockor me hala, gojë e rrumbullakët<br />
e pa nofulla etj.<br />
Sipas prejardhjes dhe evoluimit ndahen në:<br />
a- Gojërrumbullakët- përfaqësuesit;<br />
b- peshqit kërcorë- përfaqësuesit;<br />
c- peshqit kockorë- përfaqësuesit.<br />
Reflektimi: Rrjeti i diskutimit<br />
Pse peshqit janë kafshë me gjak të ftohtë<br />
Pse kanë një rreth të qarkullimit të gjakut<br />
Nga se varet shumëllojshmëria e peshqve<br />
Vlerësojmë sipas njohurive, aktivizimit, detyrave të dhëna.<br />
100
Tema: Amfibët<br />
B<br />
Objektivat: Në fund të orës mësimore- nxënësi duhet të jetë i aftë:<br />
Niveli minimal: Të tregojë mbi:<br />
- karakteristikat e amfibëve;<br />
- disa shumëllojshmëri të amfibëve.<br />
Niveli mesatar:<br />
- të identifikojë karakteristikat e përgjithshme të amfibëve;<br />
- të krahasojë tiparet e peshqve me amfibët.<br />
Niveli i lartë:<br />
Të gjykojë mbi shkaqet që ndikojnë në:<br />
- tiparet e përgjithshme të amfibëve;<br />
- të shumëllojshmërisë së amfibëve dhe vendbanimeve të tyre.<br />
Struktura e orës mësimore: Të mësuarit global<br />
Hapi i parë: Përforcimi i njohurive të marra në temën mësimore “Peshqit”. Tiparet e<br />
përgjithshme, ndërtimi i trupit, mbulesa, skeleti, organet jetësore, të ushqyerit, aparati i tretjes,<br />
frymëmarrja-velëzat, qarkullimi i gjakut-zemra, enët e gjakut, sistemi nervor-truri etj.<br />
Tërheqim vëmendjen e nxënësve mbi një tabelë, likuid apo kafshë të gjallë të klasës së<br />
amfibëve që do të përdoren për orën mësimore.<br />
B<br />
Hapi i dytë: Dhënia e njohurive të reja.<br />
U kërkojmë nxënësve, të ndarë në grupe të vogla, të radhisin tiparet e pamjes së jashtme<br />
të amfibëve. Shkruajmë njohuritë që përcjellin nxënësit për kafshët amfibë.<br />
Evidentojmë tiparet e përgjithshme të tyre: kurrizore, me gjymtyrë, forma e ngjyra të<br />
ndryshme.<br />
Vëzhgojmë:<br />
- qarkullimin e gjakut;<br />
- frymëmarrja - rrugë frymore - mushkëritë, lëkurën me jargë;<br />
- te ushqyerit - ......- aparati më i zhvilluar;<br />
- sistemi nervor -truri-... –nervat;<br />
- organet e shqisave-sytë, hunda, veshët;<br />
- riprodhimi - seksual- pllenimi i jashtëm;<br />
- zhvillimi i larvave-me metamorfozë;<br />
- shumëllojshmëria - amfibë pa këmbë, amfibë me bisht, amfibë me katër gjymtyrë pa bisht.<br />
Hapi i tretë: Nxjerrim përfundime<br />
Teknika e diskutimit:<br />
Mendohuni për 2’ dhe përshkruani karakteristikat e veçanta të klasës së amfibëve:<br />
- kanë mushkëri;<br />
- zemra e ndërtuar në tri pjesë, (dy veshë dhe një barkushe);<br />
- kanë dy rrathë, qarkullim gjaku (rrethi i madh dhe rrethi i vogël);<br />
- sistemi nervor: truri dhe nervat;<br />
- organe shqisash, shumohen;<br />
- zhvillohen e jetojnë në ujë;<br />
- metamorfozë e plotë e larvës;<br />
- temperaturën e trupit e kanë të paqëndrueshme (të ftohtë);<br />
- përfaqësohen nga amfibët pa bisht, ka nga ata që kanë edhe gjëndra helmi mbrojtëse.<br />
B<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Vlerësojmë, japim detyra.<br />
101
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Tema: Zvarranikët<br />
B<br />
Objektivat: Në fund të orës mësimore-praktike nxënësi duhet të jetë i aftë:<br />
Niveli minimal:<br />
- të përshkruajë karakteristikat e përgjithshme të zvarranikëve.<br />
- të radhisë disa përfaqësues të kësaj klase.<br />
Niveli mesatar:<br />
- të listojë karakteristikat e zvarranikëve (pamjen, strukturën, shumëllojshmërinë, etj.);<br />
- të krahasojë nga pamja e jashtme lloje të ndryshme zvarranikësh.<br />
Niveli i lartë:<br />
Të krahasojë ndryshimet e :<br />
- skeleteve të amfibëve dhe zvarranikëve;<br />
- frymëmarrjes;<br />
- sistemit nervor;<br />
- të argumentojë ndryshimin.<br />
Struktura e orës mësimore: Të mësuarit global<br />
Hapi i parë: Rifreskojmë njohuritë e marra në temën “Amfibët”<br />
- Cilët quajmë amfibë<br />
- Cilat janë tiparet e veçanta të kësaj klase<br />
- Ç’dini për shumëllojshmërinë dhe a kanë ndryshime midis tyre<br />
- Cilat janë ndryshimet midis klasës së peshqve dhe amfibëve<br />
B<br />
Hapi i dytë: Dhënia e njohurive të reja.<br />
- Punë me grupe të vogla – Zvarranikët.<br />
- Kujtojmë njohuritë që kemi mbi zvarranikët dhe llojet qe ju mund të njihni, koha (10‘).<br />
- Njohuritë e nxënësve i dëgjojmë duke shkruar në dërrasën e zezë karakteristikat e<br />
përgjithshme të zvarranikëve.<br />
- Vendbanimi<br />
- Pamja e jashtme<br />
- Skeleti kockor<br />
- Skeleti muskulor<br />
- Aparatet e proceseve jetësore, si: aparati ushqimor, i frymëmarrjes, qarkullimi i gjakut,<br />
jashtëqitjes, riprodhimi, sistemi nervor dhe shqisat, shumëllojshmëria, gjarpërinj, hardhuca,<br />
breshka, krokodilë.<br />
Hapi i tretë:<br />
amfibët.<br />
janë veçoritë e klasës së zvarranikëve duke i krahasuar me peshqit,<br />
Hapi i katërt : Punë e pavarur - Përforcimi<br />
B<br />
B<br />
Tabela e koncepteve<br />
Emri Mbulesa Lëvizja Temperatura e trupit Qarkullimi i gjakut Riprodhimi seksual<br />
Peshqit<br />
Amfibët<br />
Zvarranikët<br />
me luspa<br />
me jargë<br />
............<br />
me pendë<br />
gjymtyrë<br />
zvarritje<br />
e ftohtë<br />
e ftohtë<br />
e ftohtë<br />
1 qarkullim<br />
2 rrathë<br />
2 rrathë<br />
me vezë<br />
me vezë<br />
me vezë<br />
Pse në grupin e zvarranikëve gjejmë shumëllojshmëri<br />
- ndikon mënyra e jetesës; - përshtatur për të gjetur ushqim, mbrojtje.<br />
Vlerësojmë nxënësit, japim detyra.<br />
102
Tema: Kurrizorët (përsëritje)<br />
Parashikimi:<br />
Përmbledhje e<br />
strukturuar<br />
Ndërtimi i njohurive:<br />
Përpunimi i përmbajtjes<br />
Përforcimi:<br />
Konsolidimi i të nxënit<br />
Objektivat: Në fund të orës mësimore, nxënësi duhet të jetë i aftë:<br />
• të përshkruajë tiparet e përgjithshme të kurrizorëve;<br />
• të riprodhojë tiparet e veçanta të çdo klase të kurrizorëve;<br />
• të dallojë veçoritë për çdo klasë;<br />
• të lidhë njohuritë e fituara me përvojat;<br />
• të kategorizojë kafshët kurrizore në bazë të karakteristikave.<br />
Konceptet kryesore: kurrizor, kordë kurrizore, skelet i brendshëm, qarkullim gjaku i<br />
mbyllur, sekse të ndara, pllenim i jashtëm dhe i brendshëm, vezëpjellës, vezëgjallëpjellës,<br />
gjallëpjellës, klasa e Peshqve, Amfibëve, Zvarranikëve, Shpendëve, Gjitarëve.<br />
STRUKTURA E MËSIMIT<br />
Fazat e strukturës Metodat mësimore Veprimtaritë e nxënësve<br />
Përmbledhje e strukturuar<br />
Mësimi i përqendruar mbi<br />
argumentet<br />
Ndërrim vendesh<br />
Marrje dhe dhënie mendimesh<br />
paraprake mbi informacionin<br />
Nxënësit argumentojnë njohuritë e<br />
marra në kapitullin kurrizorët duke<br />
nxënë në bashkëpunim (punë në<br />
grupe).<br />
Bashkëpunim midis nxënësve,<br />
vetinterpretime.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Parashikimi: Përmbledhje e strukturuar<br />
Mësuesja e fillon mësimin duke shkruar në tabelë fjalën “ Kurrizorët”. Më pas ajo nxit<br />
nxënësit të radhisin së bashku tiparet e përgjithshme të grupit të kurrizorëve, për të cilat ata<br />
kanë studiuar në kapitullin mësimor me të njëjtin titull.<br />
Kurrizorët:<br />
- Në fillim të jetës së tyre kanë kordë kurrizore,<br />
- Më pas skelet i brendshëm;<br />
- Qarkullim gjaku i mbyllur;<br />
- Sistemi nervor, përfaqësuar nga truri, palca kurrizore e nervore;<br />
- Sekse të ndara;<br />
- Pllenimi është i jashtëm ose\ i brendshëm, sipas klasave;<br />
- Sipas mënyrës së riprodhimit ndahen në vezëpjellës, vezëgjallëpjellës, gjallëpjellës;<br />
- Përfaqësohen nga klasa e Peshqve, Amfibëve, Zvarranikëve, Shpendëve dhe e Gjitarëve.<br />
Për të përfshirë në këtë veprimtari gjithë klasën mësuesja nxit duke pyetur:<br />
- Cilat janë tiparet<br />
- Kush e thotë më mirë <br />
- Kush e përkufizon më saktë<br />
Situata duhet menaxhuar duke tërhequr vëmendjen edhe të nxënësve më pak aktivë e<br />
të pa vendosur.<br />
Një teknikë e tillë fillon të aktivizojë nxënësit si një nxemje paraprake për fazën tjetër të<br />
mësimit.<br />
103
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Ndërtimi i njohurive: Mësimi i përqendruar mbi argumentin.<br />
Në tabelën ku është shkruar fjala kurrizorët mësuesja evidenton konceptet,<br />
Kurrizorët<br />
Kl. e Peshqve Kl. e Amfibëve Kl. e Zvarranikëve Kl. e Shpendëve Kl. e gjitarëve<br />
dhe u drejtohet nxënësve: mendohuni për disa minuta dhe formuloni një përmbledhje të<br />
shkurtër mbi përfaqësuesit e klasave të tipit të kurrizorëve.<br />
Koha e përgjigjeve të nxënësve duhet të jetë e kontrolluar, pasi i duhet lënë sa më<br />
shumë kohë fazës së përforcimit.<br />
Përforcimi: Ndërrim vendesh<br />
Klasës së ndarë në pesë grupe, mësuesja u jep nga një fishë. Çdo grup duhet t’i përgjigjet<br />
pyetjeve të shkruara në të.<br />
Fisha e parë:<br />
- tiparet dhe shumëllojshmëria e klasës së peshqve. - Si t’i mbrojmë ata nga zhdukja<br />
Fisha e dytë:<br />
- tiparet dhe shumëllojshmëria e klasës së amfibëve. - Si t’i mbrojmë ata nga zhdukja<br />
Fisha e tretë:<br />
- tiparet dhe shumëllojshmëria e klasës së zvarranikëve. - Si t’i mbrojmë ata nga zhdukja<br />
Fisha e katërt:<br />
- tiparet dhe shumëllojshmëria e klasës së shpendëve. - Si t’i mbrojmë ata nga zhdukja<br />
Fisha e pestë:<br />
- tiparet dhe shumëllojshmëria e klasës së gjitarëve. - Si t’i mbrojmë ata nga zhdukja<br />
Pasi lihen për disa minuta, përgjigjet e shkruara në një fletë qarkullojnë dhe lexohen<br />
grup pas grupi. Për çdo përgjigje të lexuar nga grupet e tjera, secilit grup i lejohet të shtojë<br />
sugjerimet e veta në fletën e përgjigjeve që i vjen nga një grup tjetër. Mësuesja ndjek dhe<br />
kujdeset që kjo teknikë të ketë sa më shumë efektivitet.<br />
Pas kohës së përcaktuar, çdo përfaqësues grupi lexon përgjigjet e tij, si dhe sugjerimet e<br />
grupeve të tjera, duke argumentuar pranimin ose mospranimin e sugjerimeve.<br />
Detyrë: Detyrë grupi ose individuale.<br />
Hulumtoni dhe mbani shënim llojet e kafshëve të zonës apo qytetit tuaj që janë në<br />
zhdukje.<br />
- A mbrohen me ligj nga shteti Në se jo, cila është detyra juaj si qytetarë për mbrojtjen e<br />
tyre Bëni një draft-projekt.<br />
Vlerësimi:<br />
Hapësirat për të vlerësuar nxënësit në këtë orë mësimore<br />
janë të shumta. Me këtë orë mësimore sipas sasisë dhe cilësisë<br />
së përgjigjeve mësuesit i është vlerësuar puna e bërë gjatë<br />
orëve të këtij kapitulli për qëndrueshmërinë e koncepteve dhe<br />
shprehive të nxëna, të cilat reflektohen në qëndrimet e tyre në<br />
lidhje me informacionin e ofruar.<br />
Vlerësimi i nxënësve bëhet gjatë gjithë etapës mësimore<br />
të cilën mësuesi e evidenton duke iu drejtuar nxënësit, si:<br />
mirë, më mirë duhej ta thoshe, formuloje, tregoje, pasqyroje...<br />
etj, shumë mirë, ke punuar sistematikisht, ke grumbulluar<br />
informacion shtesë, ke lexuar, hulumtuar, eksperimentuar... etj.<br />
Njëkohësisht bën dallime dhe për punën në grup.<br />
Nga përvoja<br />
Ora e përsëritjes është një orë e cila i lë<br />
mësuesit hapësira të përdorimit të shumë<br />
metodave dhe teknikave.<br />
Në lëndën e <strong>Biologji</strong>së dhe Edukimit<br />
Shëndetësor ora e përsëritjes mund të<br />
paraprihet dhe nga materiale filmike, vizive<br />
apo informative të grumbulluara më parë.<br />
Ajo është shumë produktive në realizimin<br />
e objektivave kur gërshetohet në mënyrë<br />
cilësore puna e mësuesit me punën në grup të<br />
nxënësve, mbështetur në materialet didaktike<br />
të përdorura në këtë orë mësimore.<br />
104
Materiale në ndihmë të mësuesit<br />
Studimi i gjallesave në mënyrë krahasuese<br />
ndihmon të kuptuarit e evolucionit të tyre<br />
Duke studiuar gjallesat në mënyrë krahasuese nga njëqelizorët deri te gjitarët, ne<br />
mendojmë t’ju ndihmojmë jo vetëm në evidentimin e koncepteve bazë të grup-gjallesave të<br />
ndryshme, ngjashmëritë dhe ndryshimet që ato kanë, por edhe për prejardhjen e tyre. Kjo<br />
do të ndihmojë në punën tuaj me nxënësit edhe në kuptimin e evolucionit të gjallesave nga<br />
më të thjeshtat deri te më të zhvilluarat.<br />
Konceptet filogjenetike, pa dyshim janë ndër më të vështirat në lëndën e biologjisë.<br />
Pikërisht për këtë në tekstin e biologjisë të klasës së tetë, në studimin e gjallesave vëmendja<br />
përqendrohet në dhënien e njohurive shkencore mbi ndërtimin e brendshëm, të jashtëm dhe<br />
të funksioneve të organeve të tyre. Kështu nxënësit krijojnë një tablo të qartë mbi botën e<br />
gjallë në tërësi dhe mbi zhvillimin gradual që pëson ajo gjatë zhvillimit historik.<br />
Ndërtimi i gjallesave në tërësi dhe i organeve të ndryshme në veçanti në tekstin biologjia<br />
tetë nuk studiohet i veçuar, por i lidhur ngushtë me funksionet që ato kryejnë. Dhe me të<br />
vërtetë a mund të studiohet një gjallesë menjëherë si një e tërë, pa analizuar një nga një<br />
pjesët e ndryshme të saj Për shembull, studimi i kafshëve fillon me pamjen e jashtme,<br />
vazhdon me ndjeshmërinë, me lëvizjen, pas kësaj kalohet në ndërtimin e organeve dhe<br />
të funksioneve të tyre dhe në fund në përgjithësimin e dijeve të veçanta morfologjike e<br />
fiziologjike, të cilat i japin nxënësit idenë e një organizmi të tërë.<br />
Gjatë këtij studimi, duhet të theksohet mirë se organet e brendshme kanë lidhje reciproke<br />
ndërmjet tyre si pjesë të veçanta të një të tëre. Gjithashtu, duhet të vihet në dukje se e<br />
gjithë veprimtaria e organeve, duke filluar që nga funksioni i organeve të frymëmarrjes, të<br />
ushqyerit, e gjer tek eliminimi i mbeturinave nga trupi, drejtohen nga sistemi nervor. Në këtë<br />
mënyrë nxënësit, gjatë këtij kursi, fillojnë gjithnjë e më shumë të kuptojnë tërësinë e çdo<br />
organizmi dhe rolin e sistemit nervor.<br />
Një çështje tjetër me rëndësi që duhet pasur parasysh është edhe fakti se gjallesat,<br />
gjatë studimit të tyre, nuk duhen marrë të veçuara e të pavarura, por të lidhura ngushtë me<br />
mjedisin që i rrethon.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Më poshtë po trajtojmë disa nga konceptet bazë në grupe të caktuara gjallesash.<br />
Njëqelizorët<br />
Duke studiuar këtë grup gjallesash, nxënësit formojnë konceptin se gjallesat njëqelizore<br />
përbëjnë etapën fillestare të zhvillimit të gjallesave shumëqelizore.<br />
Ameba përfaqëson një gjallesë të thjeshtë, si nga ndërtimi, funksioni jetësor, edhe nga<br />
mënyra e shumimit. Ajo ka një ndërtim të thjeshtë, gjë që duket në mungesën e një mbulese<br />
të fortë e për pasojë edhe të një forme të pacaktuar të trupit. Gjithashtu tek ameba vihet re<br />
mungesa e organeve të përhershme që nevojiten për të lëvizur dhe për të marrë ushqimin.<br />
Pikërisht për këtë, ajo lëviz duke u zvarritur me ndihmën e zgjatimeve që merr trupi i saj dhe bën<br />
një jetë normale në kushtet e mjedisit ujë. Kështu, dalëngadalë duke u njohur me ndërtimin e<br />
trupit dhe funksionet jetësore të gjallesës nuk është e vështirë të formohet te nxënësit koncepti<br />
se ajo, megjithëse ka një ndërtim shumë të thjeshtë dhe është e përbërë vetëm nga një qelizë,<br />
kryen të gjitha funksionet jetësore që karakterizojnë gjallesat e thjeshta.<br />
Në klasën e kamxhikorëve vëmendja përqendrohet në studimin e Euglenës, sidomos<br />
në funksionin jetësor më të rëndësishëm të saj, në mënyrën e të ushqyerit. Në dritë ajo<br />
105
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
ushqehet si bimë, pra përgatit vetë lëndët ushqimore, ndërsa në errësirë ushqehet si kafshë.<br />
Në këtë mënyrë euglena paraqitet si një urë kalimi, që lidh botën bimore me atë shtazore.<br />
Ky është një përfundim shumë i rëndësishëm, që tregon se bimët dhe kafshët kanë një<br />
prejardhje të përbashkët.<br />
Për ta bërë më të lehtë kalimin nga studimi i gjallesave njëqelizore në ato shumëqelizore,<br />
vëmendja e nxënësve përqendrohet në mënyrën e shumimit me anë të ndarjes së<br />
vazhdueshme, ku pas këtij procesi çdo individ vazhdon të jetojë, të zhvillohet dhe të rindahet.<br />
Duke vënë në dukje, gjithashtu, se pas ndarjes së parë, shpesh individët nuk largohen, por<br />
vazhdojnë të qëndrojnë aty duke u grumbulluar në qindra e mijëra organizma njëqelizorë<br />
në një vend të vetëm. Në këtë mënyrë formohen të ashtuquajturat koloni. Në këtë rast, si<br />
shembull përmenden algat njëqelizore, që bëjnë jetë në koloni. Në këtë koloni, individët që<br />
bashkohen bëjnë ndarje pune ndërmjet tyre.<br />
Studimi i paramecit përqendrohet në ndërtimin më të ndërlikuar të trupit të tij, p.sh.: në formën<br />
e qëndrueshme të trupit, në membranën me qerpikë të shumtë që ndihmojnë për lëvizje etj.<br />
Në studimin e njëqelizorëve rëndësi ka të theksohet lidhja që ekziston midis ndërtimit<br />
të trupit të njëqelizorëve dhe mjedisit ku ata jetojnë. Pra, vakuolat, qepallat dredhëse dhe<br />
veçoritë e shumimit tregojnë se këto gjallesa janë banorë të ujit.<br />
Në përfundim të studimit të veçorive të njëqelizorëve theksohet se të gjitha këto gjallesa<br />
të thjeshta, të cilat paraqesin edhe veçoritë tipike të çdo klase, janë formuar si rezultat i një<br />
evolucioni të gjatë, pra kanë lindur në kohëra të ndryshme.<br />
Sfungjerët<br />
Sfungjerët janë gjallesat e para shumëqelizore, që kanë rrjedhur nga njëqelizorët. Në<br />
këtë tip vëmendja e nxënësve duhet të përqendrohet në ndërtimin e trupit në dy shtresa,<br />
në shtresën e jashtme, me qeliza pak a shumë të shtypura, dhe në shtresën e brendshme,<br />
me qeliza të pajisura me nga një kamxhik. Gjithashtu, duhet të theksohet se te sfungjerët<br />
disa qeliza janë specializuar për të kryer funksione të caktuara, pra ndërmjet tyre është bërë<br />
ndarja e punës. Megjithatë, te këto gjallesa nuk ekzistojnë inde dhe organe, domethënë<br />
ndërtimi i trupit është shumë i thjeshtë edhe pse ato janë gjallesa shumëqelizore.<br />
Celenteratët<br />
Te celenteratët, përveç dy shtresave që i pamë te sfungjerët, gjejmë për herë të parë<br />
qelizat lëkurore-muskulore dhe qelizat nervore. Për këtë arsye, këto gjallesa kanë mundësi<br />
të lëvizin dhe t’u përgjigjen me lehtësi ngacmimeve të jashtme.<br />
Vëmendje i duhet kushtuar edhe mënyrës së tretjes të ushqimit. Te celenteratët, ushqimi<br />
vetëm sa copëtohet në zgavrën tretëse, ndërsa tretja përfundimtare e tij bëhet në brendësi<br />
të qelizave tretëse të shtresës së brendshme, të cilat kapin grimcat ushqimore nëpërmjet<br />
pseudopodeve, ashtu sikurse edhe ameba. Ky është një shembull me rëndësi për të arritur<br />
në përfundimin se celenteratët ngjajnë me gjallesat njëqelizore.<br />
Gjithashtu rëndësi për të treguar prejardhjen e celenteratëve paraqet edhe studimi i<br />
shumimit të tyre. Celenteratët shumohen në mënyrë joseksuale, me anë të bulave, dhe<br />
me shumim seksual. Shumimi seksual realizohet me anë të vezës: kështu, nga një qelizë<br />
e vetme, që është veza e pllenuar, me anë të ndarjes së njëpasnjëshme krijohet një kafshë<br />
shumëqelizore. Pra, në këtë rast nxirret përfundimi me rëndësi të madhe se gjallesat<br />
shumëqelizore e kanë prejardhjen e tyre të përbashkët nga ato njëqelizore.<br />
Krimbat<br />
Studimi i krimbave fillon me tipin e krimbave të shtypur, vazhdon me atë të rrumbullakët<br />
dhe përfundon me tipin e krimbave unazorë, gjë që pasqyron më mirë ndërlikimin e trupit,<br />
pra zhvillimin e tyre.<br />
106
Vëmendja në studimin e këtyre kafshëve duhet përqendruar sidomos në ndërtimin e<br />
trupit në tri shtresa. Kjo është e rëndësishme të nënvizohet, pasi krimbat në krahasim me<br />
celenteratët, përbëjnë një grup kafshësh më të evoluar. Veç kësaj, funksionet jetësore në<br />
këto kafshë nuk kryhen prej qelizave të veçanta, sikurse ndodh te hidra, por nga organe<br />
të veçanta. Pra, te krimbat nxënësit njihen për herë të parë me organet, si p.sh.: me ato të<br />
tretjes, të jashtëqitjes, shumimit dhe me sistemin nervor.<br />
Proceset jetësore të krimbave studiohen në lidhje të ngushtë me ndërtimin e organeve<br />
dhe mjedisit ku ata jetojnë. Në këtë mënyrë del edhe përshtatshmëria e tyre ndaj kushteve<br />
në të cilat jetojnë. Për shembull, te tenia e cila jeton në aparatin tretës të njeriut në mënyrë<br />
parazitare, ajo nuk ka aparat tretës apo organe të qarkullimit, por ka grepa dhe ventuza të cilat<br />
kapen në zorrët e organizmit në të cilin jeton. Kjo mënyrë jetese, gjatë shumë brezave, solli te<br />
kjo gjallesë zhdukjen e organeve të tretjes. Në këtë rast është e nevojshme të vihet në dukje<br />
se rruga e evolucionit është shumë e ndërlikuar, zakonisht gjallesat evoluojnë duke u zhvilluar,<br />
por ndodh, që për t’ju përshtatur më mirë kushteve të mjedisit, evoluojnë duke u thjeshtuar.<br />
Ndërsa në studimin e krimbave unazorë, është e rëndësishme të theksohet se ata janë<br />
grupi më i evoluar sepse kanë:<br />
• tub tretës që përshkon të gjithë trupin;<br />
• aparat qarkullimi me një zemër primitive;<br />
• sistem nervor me ganglione në çdo segment;<br />
• sistem jashtëqitjeje;<br />
• sistem muskulor.<br />
Më pas nxënësve u theksohet se i gjithë ky ndryshim dhe zhvillim te krimbat unazorë ka<br />
ardhur si rezultat i jetës së lirë në kushtet e mjedisit të jashtëm, pasi për shembull krimbi i<br />
tokës (shiut), për të kërkuar ushqimin dhe për t’u mbrojtur, duhet të lëvizë.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Butakët<br />
Në studimin e tipit të butakëve, në fillim theksi vihet se ata e kanë prejardhjen nga<br />
disa krimba unazorë. Këtë e vërteton ndërtimi i trupit dhe forma krimbore e disa butakëve<br />
primitivë të sotëm të detit, të cilët, deri në një farë shkalle, nga pamja e jashtme dhe renditja<br />
e organeve na kujtojnë krimbat.<br />
Afërsia e krimbave me butakët duket edhe në ndërtimin e sistemit nervor, i cili ashtu, si te<br />
krimbat, është i përbërë nga ganglione nervore. Këtu vlen të përmendim sidomos ganglionet<br />
e kokës që në të dy këto grupe kafshësh janë të vendosura mbi pjesën e përparme të<br />
aparatit tretës.<br />
Por te butakët janë të zhvilluara disa organe të reja, në bazë të të cilave ata dallohen nga<br />
të gjitha grupet e kafshëve të mësuara deri tani.<br />
Këto organe janë: shputa (këmba), e cila është një organ i specializuar për lëvizje;<br />
manteli, në të cilin janë përqendruar organet që kryejnë funksione<br />
të veçanta dhe guaska, e cila mbron trupin nga dëmtimet e jashtme.<br />
Në dhënien e njohurive mbi ndërtimin e brendshëm të butakëve është e nevojshme të vihet<br />
në dukje ndërlikimi i trupit të tyre në krahasim me atë të krimbave. Në këtë drejtim vëmendja<br />
duhet të përqendrohet në organet e frymëmarrjes, që përfaqësohen nga velëzat në të gjithë<br />
butakët që jetojnë në mjedise ujore dhe nga mushkëritë te butakët që jetojnë në tokë.<br />
Gjithashtu te butakët në një shkallë të lartë zhvillimi paraqitet edhe aparati tretës, këtu për<br />
herë të parë shfaqet mëlçia e zezë.<br />
Ndërsa gjatë shpjegimit të aparatit të qarkullimit nxënësit njihen për herë të parë me<br />
zemrën. Vëmendje të veçantë në këtë rast i duhet kushtuar formës së hapur të qarkullimit të<br />
gjakut, gjë që ndryshon në krahasim me krimbat, të cilët kanë qarkullim të mbyllur.<br />
Pra, nga ky këndvështrim, studimi i tipit të butakëve bën që nxënësit të kuptojnë se ata<br />
qëndrojnë në një nivel më të lartë zhvillimi në krahasim me krimbat unazorë.<br />
107
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Këmbënyjëtuarit<br />
Tipi i këmbënyjëtuarve përfshin më tepër se një milion lloj kafshësh, prandaj mund të<br />
konsiderohet si tipi më i madh i botës shtazore. Kafshët e këtij tipi janë të shumëllojshme nga<br />
forma, ndërtimi dhe mënyra e jetesës. Në lidhje me prejardhjen e këmbënyjëtuarve nxënësit<br />
duhet të kenë parasysh:<br />
• ata e kanë prejardhjen nga krimbat unazorë;<br />
• trupin e kanë të ndarë në pjesë të vendosura njëra pas tjetrës;<br />
• sistemi nervor është i tipit të ganglioneve;<br />
• organi i tretjes te këmbënyjëtuarit ka dy vrima: vrimën e gojës në pjesën e përparme<br />
të trupit dhe atë të pasdaljes në pjesën e prapme të trupit.<br />
Këto veçori të përbashkëta që i gjejmë te krimbat unazorë dhe te këmbënyjëtuarit,<br />
tregojnë se këta të fundit janë një grup gjallesash, që të parët e tyre janë ndarë nga krimbat<br />
unazorë të detit që në kohërat më të lashta.<br />
Por, për të vënë në dukje zhvillimin e këmbënyjëtuarve, mësuesi duhet të ndalet më<br />
shumë në tiparet dalluese të tyre, si: p.sh.: te mbulesa e jashtme e trupit, e cila në këto<br />
gjallesa është e fortë; te ndarja e trupit jo në segmente, por në tri pjesë kryesore: (kokë,<br />
kraharor dhe bark). Secila nga këto tri pjesë ka një funksion të veçantë, pasi në to grupohen<br />
organet e ndryshme.<br />
Këmbët janë të nyjëtuara, nuk shërbejnë për lëvizje, por për kapjen dhe thërrmimin<br />
e ushqimit. Shumica e organeve ndijore janë të përqendruara në kokë (sytë, antenat,<br />
këmbët).<br />
Zhvillimi i skeletit dhe i këmbëve të nyjëtuara, krahas veçorive të tjera, ndihmoi në<br />
evolucionin e mëtejshëm të këmbënyjëtuarve primitivë, të cilët u zhvilluan në dy drejtime:<br />
- Në organizmat që marrin frymë me velëza, p.sh.: gaforret.<br />
- Në organizmat që marrin frymë me trake. Të tilla janë format e ndryshme tokësore, si:<br />
kandrrat, merimangat etj.<br />
Në studimin e klasës së gaforreve vëmendja duhet të përqendrohet në këto çështje:<br />
• në këmbët e nyjëtuara, në këtë rast vëmendje e veçantë u kushtohet këmbëve<br />
të kraharorit;<br />
• në mbulesën e fortë që vesh gjithë trupin;<br />
• në ndarjen e trupit në dy pjesë: në kokëkraharorin dhe barkun;<br />
• në organet e ndjeshmërisë që janë antenat dhe sytë.<br />
Gjatë studimit të organeve të tretjes duhet përqendruar vëmendja te stomaku i ndërlikuar,<br />
i përbërë nga dy pjesë; te zemra dhe qarkullimi i hapur i gjakut; si dhe i velëzave që shërbejnë<br />
për frymëmarrje.<br />
Ndërsa në klasën e merimangave studimi duhet të bëhet gjithmonë duke e krahasuar<br />
merimangën me gaforren. Pikërisht nga ky krahasim vihen re ndryshimet të cilat i gjejmë në<br />
barkun e pasegmentuar, në mungesën e antenave, në praninë e grepave helmues, në sytë<br />
e thjeshtë, në këmbët e kraharorit, në trupin e mbuluar me push dhe në gjëndrat e pëlhurës.<br />
Ndërsa frymëmarrja realizohet me anë të trakeve dhe të mushkërive.<br />
Shumëllojshmëria e madhe në klasën e kandrrave shpjegohet me:<br />
• mënyrat e përshtatjes së tyre ndaj kushteve të mjedisit ku jetojnë;<br />
• mënyrat e ndërlikuara të zhvillimit;<br />
• në ndarjen e trupit në tri pjesë: kokë, kraharor, bark, antenave të përbëra nga një<br />
numër i madh segmentesh, këmbëve dhe flatrave të mashkullit;<br />
• zhvillimin e organeve të ndjeshmërisë që janë antenat dhe sytë;<br />
• aparati i tretjes është i ndërlikuar dhe gypi tretës ndahet në: zorrën e përparme, të<br />
mesme dhe të prapme;<br />
• frymëmarrja realizohet me një numër të madh trakesh, që lejojnë shpërndarjen e<br />
oksigjenit në çdo skaj të trupit;<br />
108
• zemra dhe qarkullimi i gjakut është i hapur.<br />
• studimi i sistemit nervor te kandrrat përbën një moment të veçantë, pasi, nëpërmjet<br />
krahasimit të sistemit nervor me ganglione të kandrrave me atë të krimbave unazorë,<br />
arrihet në përfundimin se kandrrat kanë rrjedhur prej krimbave unazorë.<br />
Në studimin e përfaqësuesve të rendeve të ndryshme vëmendja duhet të përqendrohet<br />
sidomos në aparatin e gojës dhe në shumimin e zhvillimin e kandrrave. Kështu, duhet të<br />
theksohet se, nën ndikimin e mjedisit të jashtëm dhe mënyrës së të ushqyerit aparati i gojës<br />
ka pësuar ndryshime. Pra kemi lloje të ndryshme të këtij aparati në kandrra të ndryshme, si:<br />
brejtës, thithës, shpues-thithës, lëpirës etj.<br />
Ndërsa në shumimin dhe zhvillimin e kandrrave vihen re ndryshimet që pasojnë në këto<br />
kandrra gjatë fazave të ndryshme duke përfunduar në atë që te një pjesë prej tyre, siç<br />
është p.sh.: miza, zhvillimi bëhet me ndryshim jo të plotë, ndërsa te flutura zhvillimi bëhet<br />
me ndryshim të plotë. Në këtë mënyrë, nxënësit shohin se si në një fazë të caktuar të<br />
zhvillimit, kandrrat ngjasojnë pothuaj me një krimb unazor, fakt ky që dëshmon për origjinën<br />
e kandrrave nga krimbat unazorë.<br />
Lëkurëgjemborët<br />
Duke studiuar këtë tip nxënësit mësojnë se kemi të bëjmë me një grup kafshësh me<br />
ndërtim dhe formë jetese të veçantë. Në këtë mënyrë studimi i këtij tipi zgjeron njohuritë e<br />
tyre lidhur me shumëllojshmërinë e botës shtazore.<br />
Në studimin e lëkurëgjemborëve, mësuesi vëmendjen duhet ta përqendrojë në simetrinë<br />
rrezore të trupit të tyre, duke e krahasuar këtë me simetrinë dyanësore të krimbave unazorë. Në<br />
këtë rast duhet të vihet në dukje dhe të demonstrohet konkretisht simetria e dyanshme e larvës<br />
së lëkurëgjemborëve, me qëllim që nxënësit të arrijnë vetë në përfundimin e origjinës së tyre.<br />
Përsa i përket ndërtimit të organeve, mënyrës së të ushqyerit dhe shumimit, mësuesi<br />
duhet të tregojë kujdes në shpjegimin e tyre, pasi këto janë diçka e veçantë që nxënësit nuk<br />
e kanë hasur më parë. Kështu, p.sh.: duhet vënë në dukje se skeleti i lëkurëgjemborëve<br />
është i fortë-gëlqeror, në skelet zhvillohen edhe gjembat. Skeleti, në kundërshtim me kafshët<br />
e tjera jokurrizore, (te të cilat skeleti zhvillohet nga shtresa e jashtme e trupit), zhvillohet nga<br />
shtresa e mesme. Në këtë mënyrë lëkurëgjemborët ndryshojnë nga kafshët jokurrizore dhe<br />
në këtë drejtim ngjasojnë me kurrizorët.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Kurrizorët (kordatët)<br />
Grupi i madh i kurrizorëve përfshin kafshë që ndryshojnë ndërmjet tyre për nga mënyra e<br />
jetesës, madhësia, forma dhe ndërtimi i trupit. Përfaqësuesit e këtij tipi janë të përhapur kudo<br />
në natyrë: në ujë, në tokë dhe në ajër. Pikërisht për këtë mënyrë jetese, kurrizorët ndryshojnë<br />
mjaft ndërmjet tyre. Megjithatë, ata karakterizohen nga disa veçori të përbashkëta, të cilat<br />
mësuesi duhet t’ua bëjë të njohur nxënësve. Këto veçori janë:<br />
• në brendësi të trupit kanë të paktën në fazat e para të zhvillimit një organ të formuar<br />
nga një kordon kërcor, korda kurrizore (prandaj kurrizorët quhen edhe kordatë), që në<br />
kurrizorët më të zhvilluar zëvendësohet nga shtylla kurrizore;<br />
• sistemi nervor është në formë tubi, i përbërë nga truri, palca e kurrizit dhe fijet nervore<br />
që dalin prej tyre. Sistemi nervor ndodhet mbi kordën;<br />
• në pjesën e përparme të aparatit tretës (në faring) ndodhen të çarat velëzore, të<br />
cilat vërehen te kurrizorët e thjeshtë si dhe te peshqit. Tek amfibët, të çarat velëzore<br />
zhduken gjatë kohës së ndryshimeve që pësojnë ata, ndërsa në kurrizorët e tjerë<br />
duken vetëm gjatë zhvillimit embrional.<br />
Mësuesi duke ua bërë të njohura nxënësve këto tipare, u vë në dukje atyre se në tipat e<br />
mësuar më parë, asnjëri prej tyre nuk kishte kordë. Te kurrizorët, pra, korda është diçka e<br />
re, e cila i jep fortësi trupit. Po kështu velëzat, ndonëse ekzistonin edhe në kafshë të tjera,<br />
asnjëherë nuk i gjetëm në faring.<br />
109
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Qelizat nervore deri tani i kemi ndeshur të grumbulluara në ganglione si te krimbat<br />
unazorë, te butakët dhe te këmbënyjëtuarit. Kurse te kurrizorët qelizat nervore grupohen<br />
dhe formojnë një organ në formë tubi.<br />
Pas njohjes me këto tipare mësuesi mund të përmendë amfioksin një kafshë primitive që jeton<br />
në detet e Mesdheut, i cili brenda trupit ka një kordon kërcor primitiv, në formë gypi dhe të çarat<br />
velëzore. Këto tipare i qëndrojnë gjatë gjithë jetës. Kështu mësuesi duhet të ndalet në këto tipare<br />
që e bëjnë amfioksin të jetë si një urë kalimi ndërmjet kafshëve pakurrizore dhe atyre kurrizore.<br />
Kordoni më pas shndërrohet në shtyllën kurrizore të kafshëve kurrizore.<br />
Në gjallesat kurrizore bëjnë pjesë: peshqit, amfibët, zvarranikët, shpendët dhe gjitarët.<br />
Klasa e peshqve<br />
Njohja me peshqit, kafshët e para kurrizore, përbën një çast të rëndësishëm, pasi<br />
përvetësimi i ndërgjegjshëm i ndërlikimit të peshqve dhe i proceseve jetësore të tyre bën që<br />
të kuptohen drejt ndërtimi dhe proceset jetësore të të gjithë kurrizorëve të tjerë.<br />
Studimi i proceseve jetësore të peshqve thellon edhe më tepër konceptin mbi shkëmbimin<br />
e lëndës, mbi mjedisin e jetesës, mbi lidhjet e kafshës me mjedisin e jashtëm dhe mbi<br />
përzgjedhjen natyrore dhe atë artificiale. Të gjitha këto koncepte, përvetësohen dhe më mirë<br />
nga nxënësit në qoftë se mësimi shoqërohet me vëzhgime dhe eksperimente mbi peshqit e<br />
gjallë në akuarium, në tabela dhe me mjete të tjera që ka mësuesi në dispozicion.<br />
Gjatë vëzhgimit të peshqve vëmendja duhet të përqendrohet në tiparet më të rëndësishme,<br />
si: në formën boshtore të trupit, në trupin e mbuluar me luspa, në pendët çift dhe tek, në vijën<br />
anësore, që është organ tipik i peshqve dhe u shërben atyre për t’u orientuar në ujë. Gjatë<br />
shpjegimit të pendëve çift vëmendja duhet të tërhiqet në faktin se këto pendë në grupet më<br />
të larta të kurrizorëve shndërrohen në gjymtyrë të përparme dhe në gjymtyrë të prapme.<br />
Përsa u përket muskujve, skeletit dhe ndërtimit të brendshëm, vihet në dukje roli i skeletit<br />
si një mbështetje e fortë për trupin, në të cilin fiksohen muskujt dhe mbrohen organet e<br />
brendshme. Gjithashtu, vihet në dukje se skeleti është i brendshëm dhe jo i jashtëm si ai i<br />
këmbënyjëtuarve. Në studimin e shtyllës kurrizore i kushtohet kujdes tubit që ndodhet në<br />
mes të trupit të kurrizorëve, në të cilin kalon korda.<br />
Gjatë studimit të kafshëve pakurrizore nxënësit janë njohur me proceset kryesore jetike:<br />
tretjen e ushqimit, frymëmarrjen, qarkullimin e gjakut dhe jashtëqitjen. Ndërsa njohja më me<br />
hollësi me ndërtimin e brendshëm të peshqve lejon që këto koncepte të thellohen edhe më<br />
tepër dhe të formohet një ide më e gjërë mbi shkëmbimin e lëndëve.<br />
Prandaj, gjatë përshkrimit të çdo organi, duhet pasur parasysh që të dalë edhe funksioni<br />
jetik që luan ai, p.sh.: si bëhet tretja, si thithet ushqimi në muret e zorrëve, si shkon në gjak<br />
dhe si shpërndahet ai në të gjithë trupin etj.<br />
Në studimin e frymëmarrjes vëmendja e nxënësve përqendrohet në hapjen e mbylljen<br />
e gojës dhe në kapakët velëzorë njëkohësisht. Është e rëndësishme që, gjatë shpjegimit<br />
të ndërtimit të velëzave, të dalë edhe mënyra e shkëmbimit të gazeve. Kjo lejon që të<br />
përvetësohet një hallkë e rëndësishme e shkëmbimit të lëndës dhe të kuptohet edhe më<br />
mirë përshtatja e peshkut në mjedisin ujë.<br />
Gjatë studimit të qarkullimit të gjakut, nxënësit vënë re se zemra është e ndarë në dy<br />
pjesë, me qëllim që, kur të kalohet në klasat e tjera të kurrizorëve, të bëhet krahasimi i<br />
zemrës dhe të nxirret evolucioni i sistemeve të qarkullimit të gjakut.<br />
Gjatë studimit të sistemit nervor, i kushtohet rëndësi faktit se ai përbëhet nga truri, palca<br />
dhe nervat. Truri i peshkut studiohet me hollësi, d.m.th. në të pesë pjesët e tij. Mësuesi në<br />
këtë rast u vë në dukje nxënësve se këtë ndarje e gjejmë në të gjithë kurrizorët e tjerë që<br />
studiohen më vonë.<br />
Edhe shumimi dhe zhvillimi i peshqve meriton vëmendje të veçantë. Pjelloria e madhe e<br />
peshqve si një përshtatshmëri për të siguruar vazhdimësinë e llojit dhe ndarja që ndodh në vezën<br />
e pllenuar tregon origjinën e peshqve prej kafshëve njëqelizore dhe unitetin e botës së gjallë.<br />
110
Klasa e amfibëve (ujëtokësorët)<br />
Nga të gjithë kurrizorët, amfibët janë kurrizorët e parë të cilët u janë përshtatur, ndonëse<br />
jo të gjithë, jetës në tokë. Për këtë arsye këto kafshë zënë një vend të veçantë në historinë<br />
e zhvillimit të kafshëve kurrizore.<br />
Në tekstin e biologjisë të klasës së tetë si përfaqësuese e klasës së amfibëve merret<br />
bretkosa e pellgjeve. Mësuesi, për të nxjerrë në pah ndërlikimin e trupit të tyre në krahasim<br />
me kafshët paraardhëse, duhet t’u bëjë të njohur nxënësve kushtet në të cilat kanë jetuar<br />
stërgjyshërit e tyre dhe ndikimin që patën ato kushte në ndërlikimin e trupit.<br />
Siç dihet amfibët e kanë origjinën e tyre nga peshqit e vjetër, të cilët kanë jetuar në ujë.<br />
Këtu nxënësve duhet t’u bëhet e qartë se kalimi i peshqve të vjetër nga uji në tokë erdhi si<br />
rezultat i ndryshimeve klimaterike: klima u bë e thatë dhe kjo shkaktoi tharjen e pellgjeve. Në<br />
këto kushte nga brezi në brez jetuan dhe u zhvilluan ata individë te të cilët u përkryen më<br />
mirë gjymtyrët, mushkëritë, zemra etj. Në këtë mënyrë nxënësit njihen kështu me veprimin e<br />
përzgjedhjes natyrore. Por, atyre duhet t’u theksohet se pas klimës së thatë filloi një periudhë<br />
mjaft e lagët e cila bëri që amfibët e porsakrijuar të mos shkëputnin lidhjet me ujin. Duke i<br />
njohur nxënësit me këto kushte nuk është e vështirë të bëhen disa krahasime dhe të nxirren<br />
disa përfundime se paraardhësit e amfibëve, peshqit e vjetër, tanimë të zhdukur, merrnin frymë<br />
me mushkëri dhe zvarriteshin me këmbë në tokë. Zhvillimi i embrionit të bretkosës dhe larva<br />
e saj janë të ngjashëm me atë të peshqve. Embrioni shumëqelizor i amfibëve e ka origjinën e<br />
vet nga një qelizë e vetme. Larva e bretkosës i ngjet në fillim më shumë një peshku, merr frymë<br />
me velëza dhe anash trupit ndodhet vija anësore. Me kalimin e kohës larva pëson ndryshime,<br />
zhvillohen mushkëritë, zhduket vija anësore, shfaqen gjymtyrët, zhduket bishti.<br />
Amfibët kanë shtyllë kurrizore sikurse peshqit dhe të gjithë kurrizorët e tjerë.<br />
Por mësuesi, krahas këtyre tipareve, duhet t’i njohë nxënësit edhe me ato karakteristika të<br />
cilat vënë në dukje ndërlikimin e trupit të amfibëve. Kjo realizohet mirë duke bërë krahasimin<br />
midis organeve të trupit të bretkosës me atë të peshqve. Nxënësit nga ky krahasim vënë në<br />
dukje ndryshimin e formës së trupit, dallojnë sytë e pajisur me dy kapakë, dallojnë vrimat e<br />
hundës dhe gojën e madhe etj., dhe me ndihmën e mësuesit ata mësojnë se të gjitha këto<br />
ndryshime janë të lidhura me mënyrën e jetesës në tokë.<br />
Më pas duke vëzhguar gjymtyrët, shohin cipën notuese midis gishtërinjve të këmbëve të prapme.<br />
Në këtë mënyrë nxënësit binden se këmbët e pasme luajnë rol të rëndësishëm gjatë notimit.<br />
Gjatë studimit të organeve të brendshme vihet në dukje se mëshikëza e notimit që u<br />
kthye në mushkëri nuk ka arritur zhvillim të plotë; pikërisht për këtë bretkosa merr frymë<br />
edhe me lëkurë. Lëkura përvetëson vetëm oksigjenin e tretur në ujë, prandaj ajo duhet të<br />
qëndrojë gjithmonë e lagur. Kjo është një veçori që tregon se amfibët nuk i kanë shkëputur<br />
lidhjet krejtësisht me ujin.<br />
Në këtë rast mësuesi duhet të theksojë se shfaqja e mushkërive solli si rezultat zhvillimin<br />
e qarkullimit të vogël të gjakut dhe zemra e bretkosës ndahet në tri pjesë; pra sollën një<br />
ndërlikim më të madh të qarkullimit të gjakut në tërësi.<br />
Në studimin e sistemit nervor duhet të dalë qartë zhvillimi më i madh i trurit të përparmë<br />
në krahasim me atë peshqve, ndërsa truri i vogël përkundrazi është më pak i zhvilluar.<br />
Kjo ndodh mbasi lëvizjet e bretkosës, të cilat përcaktohen nga truri i vogël, janë më të<br />
ngadalshme në krahasim me ato të peshqve.<br />
Si përfundim mund të themi se amfibët japin një material të pasur nëpërmjet të cilit<br />
nxënësit binden mbi ndërlikimin gradual të botës shtazore.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Klasa e zvarranikëve (Reptilët)<br />
Zvarranikët përfaqësojnë kafshët e para që jetojnë në tokë.<br />
Mësuesi, duke u folur nxënësve për kafshët që bëjnë pjesë në këtë klasë duhet t’u<br />
theksojë atyre zhvillimin e madh që kishin ato, sidomos në epokën e largët gjeologjike (në<br />
mesozoik), të cilët në këtë kohë, zunë vendin e parë kudo dhe u përhapën si në tokë, ashtu<br />
edhe në ujë dhe ajër. Njohja me zvarranikët e lashtë është shumë e rëndësishme jo vetëm<br />
111
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
për përcaktimin e origjinës së tyre, por edhe pse nga këto, u zhvilluan dy grupe të tjera<br />
vertebrorësh, shpendët dhe gjitarët.<br />
Zhvillimin e zvarranikëve nga amfibët, mësuesi duhet ta lidhë me ndryshimin e kushteve<br />
të mjedisit. Kështu klima nga e nxehtë dhe e lagët, që ishte në kohën që jetonin amfibët, u<br />
ndryshua dhe u bë e thatë dhe e nxehtë. Në këto kushte jetesa e amfibëve u bë e vështirë,<br />
prandaj ata filluan të pësojnë disa ndryshime.<br />
Mbi lëkurë u krijua një shtresë e brirtë me luspa, gjë që e mbron atë nga avullimi i tepërt<br />
dhe nga thatësia.<br />
Veza te zvarranikët është më e madhe se tek amfibët, kështu ajo përmban mjaft lëndë<br />
ushqimore. Gjithashtu te veza u formua një lëvozhgë e fortë. Këto veçori të vezës u dhanë<br />
mundësi zvarranikëve të zhvilloheshin në tokë.<br />
Më pas mësuesi kalon në studimin e pamjes së jashtme dhe të ndërtimit të brendshëm<br />
të zvarranikëve.<br />
Kur studiohet pamja e jashtme, vëmendja e nxënësve përqendrohet në formën e trupit,<br />
në lëkurën me luspa brinore, në pozicionin anësor të këmbëve, që ka rëndësi sidomos në<br />
mbrojtjen e ekuilibrit të kafshës, si dhe në rolin e bishtit, gjatë lëvizjeve të shpejta.<br />
Gjatë studimit të organeve të brendshme, mësuesi ndalet sidomos në ato organe, të<br />
cilat kanë pësuar ndryshime. Kështu p.sh. duhet të vihet në dukje zhvillimi i mushkërive që<br />
ka ardhur si rezultat i shfaqjes së lëkurës së thatë. Në këtë mënyrë u përballuan më mirë<br />
nevojat e trupit të hardhucës për oksigjen.<br />
Zemra, gjithashtu, pëson ndryshime, në barkushen e saj të vetme shfaqet një perde jo e<br />
plotë; në sistemin nervor zhvillohet, sidomos truri i përparmë dhe truri i vogël.<br />
Edhe shumimi i zvarranikëve qëndron në një shkallë më të lartë në krahasim me peshqit dhe<br />
amfibët, pasi këta të fundit shumohen në ujë, ndërsa zvarranikët në tokë. Kjo realizohet pasi<br />
veza, siç thamë është e madhe, e mbrojtur me lëvozhgë dhe përmban shumë lëndë ushqimore.<br />
Të gjitha këto tipare i bëjnë zvarranikët që t’i përshtaten më mirë kushteve të mjedisit.<br />
Klasa e shpendëve<br />
Studimi i shpendëve ndihmon mjaft në kuptimin e drejtë të zhvillimit të botës shtazore, pasi<br />
te shpendët shfaqen disa veçori të cilat vënë në dukje zhvillimin më të lartë të trupit të tyre.<br />
Në studimin e klasës së zvarranikëve pamë se shpendët e kishin origjinën nga këto kafshë,<br />
prandaj gjatë studimit të pëllumbit, mësuesi duhet të vërë në pah tiparet e përbashkëta të<br />
këtyre dy grupeve.<br />
Në radhë të parë ngjashmëria duket gjatë zhvillimit embrional.<br />
Veza e shpendëve ngjan shumë me atë të zvarranikëve, gjithashtu gjatë zhvillimit<br />
embrional duken të çarat velëzore. Pra, gjatë zhvillimit embrional të pëllumbit përsëriten në<br />
mënyrë të shkurtër dhe të shpejtë tiparet e paraardhësve të tij.<br />
Skeleti i pëllumbit ka të njëjtin plan ndërtimi dhe ngjashmëri në pjesë të veçanta me<br />
skeletin e bretkosës dhe të hardhucës.<br />
Në pjesën e zhveshur të këmbës së pëllumbit duken luspat, në gojë duket sqepi, të cilat së<br />
bashku me puplat kanë shumë ngjashmëri me zhvillimin e luspave brinore të zvarranikëve.<br />
Të dy grupet, si shpendët, ashtu edhe gjitarët, lëkurën e kanë pa gjëndra.<br />
Por, krahas këtyre, vëmendja e nxënësve duhet të përqendrohet edhe në ato veçori të trupit<br />
të pëllumbit që flasin për një zhvillim dhe përshtatshmëri më të lartë ndaj kushteve të mjedisit.<br />
Forma e trupit, eshtrat e mbushura me ajër, skeleti i kokës më i vogël, formimi i sqepit<br />
në vend të dhëmbëve, brinjët e zhvilluara dhe karena, janë veçori që i bëjnë shpendët t’i<br />
përshtaten jetesës në ajër.<br />
Kur mësuesi shpjegon organet e brendshme duhet të përqendrohet sidomos në këto çështje:<br />
• Në organet e tretjes vihet re mungesa e dhëmbëve, shfaqja e gushës, ndarja e<br />
stomakut në dy pjesë dhe zorra relativisht jo e gjatë.<br />
112
• Në organet e frymëmarrjes shpendët shfaqin disa veçori që nuk i kanë kurrizorët e<br />
tjerë. Te këto organe zhvillohet organi i zërit si dhe trastat ajrore. Të dyja këto organe<br />
janë zhvilluar për shkak të jetës në ajër dhe kanë rëndësi të madhe për evolucionin<br />
dhe jetën e shpendëve.<br />
• Në organet e qarkullimit të gjakut zemra është e ndarë në katër dhomëza, gjë që nuk<br />
lejon përzierjen e gjakut të papastër me atë të pastër.<br />
• Sistemi nervor dhe organet e shqisave janë mjaft të zhvilluara te shpendët; zhvillim<br />
më të madh marrin sidomos truri i përparmë dhe truri i vogël. Për këtë arsye, shpendët<br />
janë të afta për kryerjen e disa veprimeve të ndërlikuara, siç është kujdesi për<br />
pasardhësit, qëndrimi mbi vezë, shtegtimi etj. Por, në këtë rast mësuesi duhet t’u vërë<br />
në dukje nxënësve se sado të ndërlikuara që janë veprimet e shpendëve ato bazohen<br />
kryesisht në reflekset e lindura dhe në instinktet e tyre.<br />
• Për shkak të fluturimit, te shpendët është zhvilluar shumë shqisa e të parit, që është<br />
shumë e rëndësishme për orientimin e tyre në hapësirë. Shqisa e të nuhaturit nuk ka<br />
rëndësi të madhe, për këtë arsye ky organ është pak i zhvilluar.<br />
Klasa e gjitarëve<br />
Kafshët që bëjnë pjesë në klasën e gjitarëve kanë një organizim të trupit mjaft të ndërlikuar.<br />
Kjo u siguroi këtyre kafshëve një shumëllojshmëri dhe përhapje mjaft të madhe, duke i dhënë<br />
shkas lindjes së rendeve të ndryshme që nga gjitarët e thjeshtë që pjellin vezë, e deri te rendi<br />
i majmunëve, ku bën pjesë edhe vetë njeriu, që është qenia më e lartë.<br />
Gjitarët e kanë origjinën nga zvarranikët e lashtë. Në një kohë shumë të largët, kur klima<br />
u ftoh dhe zvarranikët nuk iu përshtatën dot kushteve të reja, lindën shpendët dhe gjitarët,<br />
kafshë këto me temperaturë të qëndrueshme.<br />
Origjina e gjitarëve nga zvarranikët duket si gjatë zhvillimit embrional të tyre, ashtu edhe<br />
në kafshën e rritur.<br />
Velëzat, korda, bishti dhe shumimi me anë të vezëve te disa gjitarë të thjeshtë, vërtetojnë<br />
këtë origjinë. Gjithashtu qimet e gjitarëve, që janë të ngjashme për nga origjina me luspat e<br />
zvarranikëve, si dhe disa veçori të organeve të brendshme, na kujtojnë përsëri zvarranikët.<br />
Por, mësuesi, gjatë shpjegimit të tipareve të gjitarëve, duhet të ndalet, sidomos, në ato<br />
veçori që kanë vënë në dukje epërsinë e këtyre kafshëve ndaj zvarranikëve. Në këtë drejtim<br />
meritojnë vëmendje zhvillimi i vezës në brendësi të organeve femërore, zhvillimi i placentës<br />
dhe të ushqyerit e të vegjëlve me qumësht. Të gjitha këto flasin për një zhvillim më të madh<br />
të embrionit. Gjithashtu vlen të theksohet se këmbët e vendosura në pjesën e poshtme<br />
të trungut, ndihmojnë trupin të ngrihet lart tokës. Sistemi nervor mjaft i zhvilluar, sidomos<br />
korja e hemisferave trunore, dhe organet e shqisave (të nuhaturit dhe të dëgjuarit), bëjnë<br />
që këto kafshë të kenë një sjellje mjaft të ndërlikuar dhe të formohen më lehtë reflekset e<br />
pakushtëzuara dhe ato të kushtëzuarat.<br />
Për evolucionin e gjitarëve dhe krijimin e grupeve të reja të rëndësishme janë tregues<br />
edhe ndryshimet që pësuan dhëmbët, ndarja e tyre në dhëmbë prerës, qezër (e qenit) dhe<br />
dhëmballë.<br />
Këto janë disa veçori që nxënësit duhet të përvetësojnë duke mësuar klasën e<br />
gjitarëve.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
113
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Pjesa 3. Edukim shëndetësor<br />
Edukimi mbi hiv / sidë-n<br />
Hyrje<br />
Nevoja për edukimin e të rinjve mbi SIDË-n po fiton një miratim të përgjithshëm që vjen<br />
duke u shtuar. Studimet tregojnë se edukimi mbi seksin dhe SIDË-n ka aftësinë të sjellë si<br />
rezultat vonimin e fillimit të marrëdhënieve seksuale e njëherazi edhe përdorimin e praktikave<br />
më të sigurta seksuale tek ata nxënës, që tashmë kanë filluar marrëdhënie të tilla. Ky material<br />
është hartuar për t’u ardhur në ndihmë mësuesve për të hartuar programe edukative mbi<br />
HIV-in, SIDË-n dhe SST (sëmundjet seksualisht të transmetueshme), që përfshijnë nxënësit<br />
e moshës nga 12 deri në 16 vjeç. Materiali që paraqitet mbështetet në metodat e aktivizimit<br />
të nxënësve, metoda që praktika i ka vërtetuar si veçanërisht të efektshme për edukimin e<br />
nxënësve me aftësitë e duhura të sjelljes.<br />
Konteksti i përshtatshëm për edukimin mbi HIV/ SIDA dhe SST<br />
Idetë dhe veprimtaritë që paraqiten në këtë material përqendrohen veçanërisht në<br />
veprimtaritë që lidhen me SIDË-n. Mirëpo SIDA nuk mund të shihet e shkëputur nga një<br />
gamë e gjerë problemesh, siç janë: alkooli dhe drogat e tjera, prostitucioni i moshave të<br />
vogla, shtatzënitë në moshat e adoleshencës, kushtet e një jetese në varfëri, dhuna dhe<br />
papunësia. Në të vërtetë shumë nga aftësitë dhe qëndrimet që u duhen të rinjve për të<br />
parandaluar infektimin nga SIDA dhe SST janë në vetvete aftësi jetike, pasi ato janë të<br />
domosdoshme për të përballuar me efektivitet një sërë problemesh të tjera, me të cilat ata<br />
do të ndeshen gjatë rritjes.<br />
Në veçanti programi edukativ që trajton SST, HIV-in dhe SIDË-n shtron si kërkesë, që<br />
nxënësit të kenë një kuptim të qartë për zhvillimin e tyre fizik, seksual dhe emocional gjatë<br />
adoleshencës, në mënyrë që të jenë të aftë të fitojnë edhe një kuptim të qartë për aspektin<br />
seksual te vetja e tyre dhe te të tjerët. Është e rëndësishme të mos harrojmë se rruga<br />
kryesore e tejçimit të HIV/SIDA janë marrëdhëniet seksuale, ku rreziku i infektimit bëhet<br />
edhe më i madh nga prania e SST. Nxënësit duhet të marrin njohuritë kryesore lidhur me<br />
menstruacionet, marrëdhëniet seksuale, mbetjen shtatzënë dhe kontracepsionin (shmangien<br />
e shtatzënisë).<br />
Dhënia e mësimeve të edukimit mbi HIV/SIDA dhe SST bëhet shumë më dobiprurëse kur<br />
ky edukim shihet si komponent i edukatës shëndetësore, i edukatës seksuale, i lëndës së<br />
biologjisë apo dhe i lëndës së sociologjisë.<br />
Tipi i programit për edukimin mbi HIV/SIDA dhe SST<br />
Shumë programe që trajtojnë parandalimin e SIDË-s dhe SST përqendrohen vetëm në<br />
të dhënat biomjekësore, në ato që kanë të bëjnë me virusin që shkakton SIDË-n, sistemin<br />
imunitar, shenjat dhe simptomat e SIDË-s dhe me trajtimin mjekësor përkatës. Tashmë dihet<br />
mirë se nuk është e mjaftueshme që vetëm t’i bindim të rinjtë që të edukohen me sjellje<br />
pozitive, të shëndetshme, për të parandaluar infektimin nga HIV/SIDA dhe SST. Ata kanë<br />
nevojë si për t’i motivuar veprimet e tyre, ashtu edhe për të qenë në gjendje që njohuritë e<br />
fituara t’i kthejnë në praktikë.<br />
Infeksioni nga HIV-i dhe nga sëmundjet SST ndodh në rrethana të veçanta, të mbarsura<br />
me rrezik: kur një vajze i imponohet kryerja e aktit seksual nga miku i saj ose nga një<br />
mashkull më i madh në moshë, kur një shiringë që përmban drogë i jepet një shoku etj.<br />
Në këto rrethana, për të ruajtur shëndetin e tyre, të rinjtë duhet patjetër të dinë dhe të kenë<br />
zotësinë…të thonë “jo”, të dinë se çfarë alternativash të propozojnë si dhe të vlerësojnë<br />
114
eziqet e mundshme. Në qoftë se nxënësit gjatë mësimit do të mësojnë vetëm të dhënat<br />
mbi sistemin imunitar, ata do të jenë të papërgatitur për të përballuar situatat reale me të<br />
cilat mund të ndeshen. Mos të harrojmë se qëllimi i edukimit për SIDË-n dhe SST është që<br />
nxënësit të fitojnë sjellje të cilat parandalojnë tejçimin e HIV/ SIDË-s dhe SST, dhe jo thjesht<br />
dhënia e sa më shumë njohurive rreth kësaj sëmundjeje.<br />
Prandaj programi që ne zhvillojmë synon shtimin e njohurive, zhvillimin e aftësive, nxitjen<br />
e qëndrimeve pozitive dhe të përgjegjshme të nxënësve.<br />
Njohuritë<br />
Informacioni i dobishëm për t’i ndihmuar nxënësit që të vendosin se cilat sjellje janë të<br />
përgjegjshme dhe në dobi të shëndetit janë:<br />
• Zhvillimi fizik dhe seksual i adoleshentëve.<br />
• Dallimi midis HIV-it dhe SIDË-s.<br />
• Rrugët në të cilat tejçohen HIV dhe SST.<br />
• Rrugët në të cilat nuk tejçohen HIV dhe SST.<br />
• Mjetet e mbrojtjes nga HIV / SST.<br />
• Si të sillemi me një njeri të sëmurë me SIDA.<br />
Zhvillimi i aftësive<br />
Aftësitë që lidhen me sjelljet mbrojtëse ndaj HIV/ AIDS dhe SST janë:<br />
• Marrja e vendimit.<br />
• Vendosmëria për t’i bërë ballë trysnive të bashkëmoshatarëve për të përdorur drogë<br />
ose për të kryer marrëdhënie seksuale.<br />
• Aftësitë komunikuese që mundësojnë një siguri më të madhe në marrëdhëniet<br />
seksuale.<br />
• Aftësitë praktike për përdorimin me efektivitet të prezervativëve.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Këto aftësi fitohen nëpërmjet mësimeve ushtrimore simulative ose nëpërmjet luajtjes së<br />
roleve të ndryshme (inskenimeve) të situatave të cilat, në jetën reale, do t’i kërcënonin të<br />
rinjtë me rrezikun e infektimit nga HIV/ SIDA dhe SST.<br />
Qëndrimet<br />
Qëndrimet rrjedhin nga bindjet, ndjenjat dhe nga vlerësimet. Edukimi mbi HIV/ SIDË-n<br />
dhe SST duhet të nxitë:<br />
• Qëndrimet pozitive kundrejt vonimit (shtyrjes) të kryerjes së marrëdhënieve<br />
seksuale.<br />
• Përgjegjshmërinë vetjake për kryerjen e marrëdhënieve seksuale.<br />
• Përdorimin e prezervativëve.<br />
• Kapërcimin e paragjykimeve të ndryshme.<br />
• Qëndrimet kundër marrëdhënieve seksuale me partnerë të shumtë apo marrëdhënie<br />
seksuale të dhunshme dhe jo normale.<br />
• Ndjenjën jo vetëm për të mos u kthyer krahët njerëzve seropozitivë (të infektuar nga<br />
HIV-i) ose të sëmurë nga AIDS, por përkundrazi, për t’u treguar të durueshëm dhe<br />
dashamirës me ata.<br />
Mbështetjet nxitëse<br />
Edhe një njeri i mirinformuar dhe me aftësi ka nevojë si për të ndërmarrë veprime<br />
të parrezikshme, ashtu edhe për t’ju përmbajtur kësaj praktike. Një kuptim realist nga<br />
ana e nxënësit për rrezikun të cilit ai i ekspozon vetvetes si dhe dobitë e përdorimit të<br />
shprehive parandaluese janë të lidhura ngushtë me nxitjen. Përforcimi dhe mbështetja që<br />
115
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
bashkëmoshatarët u japin shokëve të tyre në praktikimin e veprimtarive të dobishme për<br />
shëndetin ka rëndësi vendimtare, për arsye se normat që vendosin ata ndërmjet tyre janë<br />
nxitëse të fuqishme për sjelljet e të rinjve. Për shkak se bashkëmoshatarët e njohin më<br />
mirë mënyrën e të folurit dhe kulturën e njëri–tjetrit, programet që i kushtojnë vëmendje<br />
udhëheqësve të bashkëmoshatarëve janë mjaft të frytshme. Por objektivat e programit<br />
mund të motivohen dhe të përforcohen edhe nga prindërit dhe anëtarët e tjerë të familjes,<br />
ndaj edhe këta duhen inkurajuar për të luajtur rolin e tyre në edukimin seksual të fëmijës.<br />
Duke patur parsysh se çelësi i parandalimit të HIV/ SIDË- s dhe SST janë sjelljet<br />
(shprehitë) e përgjegjshme, objektivat që do të parashtrojmë më poshtë konsiderohen si<br />
kërkesa minimale për cilindo program që ka të bëjë me to.<br />
Objektivat:<br />
Në fund të realizimit të programit nxënësit do të kenë fituar këto aftësi:<br />
1) Të bëjnë dallimin midis HIV/ SIDË-s dhe SST.<br />
2) Të përcaktojnë se me cilat rrugë mund të tejçohet HIV/ SIDA dhe SST.<br />
3) Të përcaktojnë se me cilat rrugë nuk mund të tejçohet HIV/ SIDA dhe SST.<br />
4) Të renditin metodat e parandalimit të HIV/ SIDË-s dhe SST në bazë të efektshmërisë<br />
së tyre.<br />
5) Të përvetësojnë arsyet pse duhen vonuar në kohë marrëdhëniet seksuale.<br />
6) T’u përgjigjen në mënyrë të prerë trysnive për marrëdhënie seksuale.<br />
7) Të diskutojnë rreth arsyeve dhe metodave se pse dhe si duhen vonuar në kohë<br />
marrëdhëniet seksuale.<br />
8) Të diskutojnë rreth arsyeve dhe metodave se pse dhe si duhen kryer marrëdhëniet seksuale<br />
me mjete mbrojtëse në rastet kur nuk janë në gjendje të shmangin kryerjen e tyre.<br />
9) T’u përgjigjen në mënyrë të prerë trysnive për të kryer marrëdhënie seksuale pa<br />
mjete mbrojtëse.<br />
10) Të përcaktojnë se në ç’mënyrë mund të shprehin dashamirësi dhe solidaritet ndaj<br />
njerëzve seropozitivë ose të sëmurë me SIDË.<br />
Njësitë e programit<br />
Programi që paraqitet në këtë material përbëhet nga katër njësi, ku për secilën propozohen<br />
një numër veprimtarish për t’u zhvilluar brenda klasës (që shoqërohen me udhëzues për<br />
mësuesit për secilën prej tyre). Njësitë janë hartuar në përshtatje me nivele të ndryshme<br />
njohurish, qëndrimesh, aftësish dhe stadesh të zhvillimit të nxitjeve.<br />
B<br />
Njësia 1 – Njohuritë bazë mbi HIV/ SIDË-n dhe SST<br />
Në këtë njësi theksi vihet më shumë mbi: ç’janë HIV/ SIDA dhe SST, tejçimi i tyre, mbrojtja<br />
prej tyre. Në këtë njësi trajtohen objektivat 1– 4.<br />
B<br />
Njësia 2 – Sjelljet e përgjegjshme: vonimi i marrëdhënieve seksuale<br />
Nxënësit, veçanërisht në moshat e hershme duhet të nxiten të mos kryejnë marrëdhënie<br />
seksuale. Shtyrja e tyre për deri në një moshë më të rritur zakonisht jep si përfundim marrjen<br />
e vendimeve më të pjekura në lidhje me kontracepsionin dhe me mjetet e tjera të mbrojtjes<br />
seksuale. Nxënësit duhet t’i kenë të qarta arsyet pse duhet t’i vonojnë marrëdhëniet<br />
seksuale, si dhe të mësojnë sesi t’i bëjnë ballë trysnive për kryerjen e aktit seksual pa mjete<br />
mbrojtëse. Aftësitë që lidhen me një mënyrë të qartë dhe të prerë komunikimi duhet të<br />
mësohen nëpërmjet inskenimeve të situatave jetësore me të cilat mund të ndeshen të rinjtë.<br />
Ata gjithashtu mund të mësojnë se dashuria mund të shprehet edhe me mënyra të tjera,<br />
përveç atyre seksuale. Në këtë njësi trajtohen objektivat 5, 6, 7.<br />
116
B<br />
Njësia 3 – Sjelljet e përgjegjshme: marrëdhëniet seksuale me mjete mbrojtëse<br />
Në kohën që nxënësit marrin mësimet për SIDË-n që përfshin ky program, ka mundësi<br />
që disa prej tyre, mbase tashmë kanë hyrë në rrugën e kryerjes së marrëdhënieve seksuale.<br />
Të tjerët kanë nevojë të dinë se si mund të mbrojnë veten në të ardhmen, kur edhe ata do<br />
të hyjnë në këto marrëdhënie. Përdorimi i prezervativëve në çdo kryerje të aktit seksual<br />
është një mënyrë mjaft e efektshme për të shmangur infektimin nga HIV/ SIDË-n dhe SST.<br />
T’u japësh nxënësve njohuri për kontracepsionin dhe prezervativët nuk do të thotë aspak se<br />
i nxit për të kryer aktin seksual; të rinjtë i marrin të dhënat për prezervativët nëpërmjet një<br />
larmie burimesh (nga miqtë, media, reklamat etj.), kështu që dhënia e këtyre njohurive është<br />
e nevojshme që ata të fitojnë aftësitë e duhura për t’i përdorur prezervativët siç duhet. Në<br />
këtë njësi mbulohen objektivat 8 dhe 9.<br />
Njësive 2 dhe 3, të cilat trajtojnë sjelljet e përgjithshme, duhet t’u kushtohet afro 50% e<br />
të gjithë kohës mësimore brenda klasës që mund të parashikohet për të gjithë programin<br />
mbi HIV/SIDË-n dhe SST. Kjo kërkesë shtrohet për arsye se të dyja këto njësi shtjellojnë<br />
kryesisht zhvillimin e aftësive dhe se ky proces kërkon më shumë kohë mësimore, se sa<br />
mësimi i fakteve.<br />
B<br />
Njësia 4- Kujdesi dhe mbështetja e njerëzve të sëmurë nga HIV/ SIDA<br />
Shumë të rinj do të bien në kontakt me njerëz seropotivë dhe të sëmurë me SIDË, të cilët<br />
ka të ngjarë të jenë edhe brenda familjeve apo dhe të lagjes së tyre. Është e nevojshme që<br />
këtyre të rinjve t’u mësohet të jenë të durueshëm me ta, të jenë dashamirës dhe të gjejnë<br />
mënyrat e duhura për të qenë krah tyre. Kjo njësi mbulon objektivin e10-të.<br />
Për çdo njësi propozohet të kryhen një numër veprimtarish me nxënësit. Më poshtë po<br />
japim sipas objektivave informacione për mësuesit dhe veprimtari për nxënësit.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Ka një sërë çështjesh lidhur me infektimin nga HIV-i dhe SIDA për të cilat nxënësit mund<br />
të bëjnë pyetje nga më të ndryshmet. Më poshtë po japim disa nga pyetjet që zakonisht<br />
bëhen më shpesh. Mësuesi duhet të ketë kujdes që para se të zhvillojë mësime mbi SIDËn<br />
duhet të përgatitet për t’u dhënë përgjigje këtyre pyetjeve. Përgjigjet e këtyre pyetjeve<br />
gjenden në mësimet që trajtojnë SIDË-n, por më poshtë po japim në mënyrë të përmbledhur<br />
disa nga pyetjet më pikante si dhe përgjigjet e tyre.<br />
SIDA. Unë mbrohem... Po ti<br />
1. Çfarë është SIDA<br />
• SIDA është forma më e rëndë e infeksionit HIV, që,<br />
duke dëmtuar sistemin imunitar të organizmit, e ekspozon<br />
atë ndaj infeksioneve të rënda me natyrë bakteriale, virale,<br />
parazitare, mykotike si dhe ndaj formave të kancerit.<br />
2. Çfarë janë SST<br />
• SST janë sëmundje që transmetohen me rrugë<br />
seksuale. Ato përhapen kur kryhet kontakt seksual<br />
me dikë që është i infektuar. Të tilla janë: sifilizi,<br />
gonorea, klamidia, herpesi vaginal.<br />
3. Nga se shkaktohen SIDA dhe SST<br />
• Ato shkaktohen nga viruse apo mikrobe. SIDA<br />
shkaktohet nga HIV-i, një virus i cili shkatërron<br />
sistemin imunitar.<br />
4. Kush mund të preket nga HIV/SIDA apo SST<br />
• Të gjithë mund të prekemi nga HIV/SIDA apo<br />
nga SST, të rinj, të vjetër, të pasur apo të varfër, të<br />
mëdhenj apo të vegjël.<br />
5. Përse SIDA dhe SST janë kaq të rrezikshëm<br />
për jetën<br />
• Sepse nuk është gjetur ende mjekimi për kurimin<br />
e tyre. Nuk ka vaksinë për të parandaluar SIDA-n.<br />
SIDA të çon drejt vdekjes.<br />
6. Përse duhet të bëj kujdes<br />
• Mund të prekemi nga SST nëse kemi sjellje<br />
seksuale me rrezik. Në qoftë se kemi SST mund të<br />
infektojmë të tjerët.<br />
7. Si mund ta mësoj nëse jam seropozitiv<br />
• Një provë gjaku mund të tregojë nëse jemi pozitiv.<br />
Zakonisht simptomat nuk shfaqen për vite të tëra.<br />
8. Çfarë duhet të bëj<br />
• Është e lehtë të mbrosh veten tënde nga SIDA dhe SST.<br />
117
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Thirrje për solidaritet<br />
Njerëzit me virusin e HIV-it e SIDA-s dhe familjet e tyre kanë nevojë për mbështetje. Le t’i<br />
japim fund diskriminimit të personave të prekur me HIV/SIDA.<br />
Si mund të infektohesh nga HIV-i (virusi që shkakton SIDA-n)<br />
1. Përmes marrëdhënieve seksuale<br />
• SIDA është një sëmundje seksualisht e transmetueshme (SST).<br />
• Shumë njerëz janë infektuar me HIV pasi kanë kryer marrëdhënie seksuale të<br />
pambrojtura (pa prezervativ).<br />
• Çdokush mund të preket nga HIV nëse kryen seks të pasigurt (pa prezervativ).<br />
2. Përmes gjakut të infektuar<br />
• Kur shiringa është e pasterilizuar.<br />
• Kur mjetet për shpimin e veshëve, vizatimin e tatuazheve, furçat e dhëmbëve,<br />
makinat e rrojës janë të pasterilizuara.<br />
3. Përmes nënës së infektuar te foshnja që lind<br />
• Nënat e infektuara, në 1/3 e rasteve, lindin fëmijë të infektuar.<br />
• Shumica e foshnjave të infektuara vdesin brenda pak viteve.<br />
Si nuk transmetohet SIDA<br />
• HIV-i nuk merret përmes ajrit, ushqimit apo ujit, sikurse ndodh rëndom me sëmundjet e<br />
tjera. Virusi HIV nuk mund të jetojë jashtë trupit tonë dhe ai duhet të hyjë në të, në mënyrë<br />
të drejtpërdrejtë. Kërkimet e deritanishme rezultojnë se tri mënyrat e mësipërme janë rrugët<br />
e vetme të infektimit.<br />
• HIV-i nuk transmetohet nga përqafimet, dhënia e dorës, kontakti i zakonshëm i përditshëm,<br />
përdorimi i pishinave, i banjës, fjetja në të njëjtët çarçafë, përdorimi i përbashkët i enëve të<br />
kuzhinës, ushqimit, pickimet e mushkonjave apo të insekteve të tjera, kolla, teshtitja.<br />
1. Provoni njohuritë dhe aftësitë tuaja për HIV/SIDA<br />
B<br />
Për secilën prej thënieve të mëposhtme vendosni “V” në qoftë se është e vërtetë<br />
dhe “G” në qoftë se është e gabuar.<br />
Njësia 1 e programit - Njohuritë bazë mbi HIV/ SIDË-n<br />
1. Meshkujt mund t’ia transmetojnë HIV-in të tjerëve me anë të spermës. V<br />
2. Ju mund ta merrni HIV-in duke u ulur në ndenjësen e banjës ku ka qenë i ulur një person me SIDË. G<br />
3. Ju mund ta merrni HIV-in duke pirë nga e njëjta gotë ose nga e njëjta çezmë ku ka pirë edhe një njeri me<br />
SIDË. G<br />
4. HIV-i gjendet në spermë, në lëngjet vaginore dhe në gjak. V<br />
5. Një njeri mund ta marrë HIV-in duke përdorur gjilpëra droge që i kanë përdorur të tjerët. V<br />
6. Njerëzit seropozitivë zakonisht janë të dobët dhe me pamje të sëmurë. G<br />
7. Po u infektove nga HIV-i, je infektuar për jetë. V<br />
8. Disa njerëz janë infektuar nga HIV-i duke u larë në të njënjtin vend ku është larë dhe një i prekur nga<br />
SIDA. G<br />
9. Ju mund ta merrni HIV-in nga pickimi i një mushkonje. G<br />
10. Një njeri i sëmurë nga SIDA mund ta përhapë virusin edhe duke kollitur ose pështyrë. G<br />
11. Gratë mund t’ua ngjisin HIV-in të tjerëve me anë të lëngjeve vaginore. V<br />
12. Nuk ka asnjë mënyrë për të zbuluar nëse jeni apo nuk jeni i infektuar nga HIV-i. G<br />
13. Ju mund të infektoheni nga HIV-i duke kryer marrëdhënie seksuale me një njeri që ka përdorur të njëjtën<br />
gjilpërë droge që ka përdorur edhe një tjetër. V<br />
14. Seropozitivët jo doemos kanë pamjen e njeriut të sëmurë. V<br />
118
15. Ju mund të shëroheni nga SIDA në qoftë se i merrni rregullisht ilaçet që ju ka dhënë mjeku. G<br />
16. Duke bërë tatuazhe, shpim veshi ose hunde, ju nuk mund të infektoheni nga HIV-i duke përdorur<br />
gjilpëra të përdorura nga të tjerët. G<br />
17. Njerëzit me SIDA vdesin nga sëmundje serioze. V<br />
18. Gratë preken me vështirësi nga SIDA. G<br />
19. HIV-i mund të kalojë nga nëna te fëmija i palindur ose te fëmija i porsalindur. V<br />
20. HIV-i mund të ngjitet edhe duke veshur rrobat e një njeriu me AIDS. G<br />
21. Kryerja e marrëdhënieve seksuale gjatë menstruacioneve e shton rrezikun e marrjes së HIV-it. V<br />
22. Ju mund ta merrni HIV-in duke u prerë ndërsa ruheni me briskun e përdorur nga një seropozitiv. V<br />
23. Koha, që kur njeriu e merr HIV-in deri sa sëmuret nga SIDA, mund të jetë më e pakta 6 muaj dhe më e<br />
shumta 10 vjet e më shumë. V<br />
24. Një njeri me AIDS zakonisht vdes pas 6 muajve deri në 2 vjet. V<br />
25. Një njeri është i aftë të infektojë të tjerët vetëm kur është i sëmurë me SIDË. G<br />
26. Tashmë ekziston një vaksinë, e cila është e aftë t’i mbrojë njerëzit nga infeksioni i HIV-it. G<br />
27. Në qoftë se një njeri është i sëmurë nga SST, rreziqet e tij për t’u prekur nga HIV-i janë më të mëdha. V<br />
28. SIDA shkaktohet nga HIV-i. V<br />
29. Janë njoftuar raste kur HIV-i është përhapur edhe nga të puthurat. G<br />
30. Gjatë veprimtarive të përditshme HIV-i nuk mund të përhapet nga një njeri te tjetri. V<br />
31. Ka prova të sigurta sipas të cilave disa insekte mund të përhapin HIV-in. G<br />
32. HIV-i mund të ngjitet nga kontakte të tilla, si: përqafimet, puthjet, shtrëngimet e duarve. G<br />
33. Një njeri mund ta përhapë HIV-in edhe kur ai nuk ka asnjë shenjë ose simptomë të SIDË-s. V<br />
34. Sa më shumë partnerë të ketë një njeri, aq më të shumta janë mundësitë e infektimit të tij nga HIV-i. V<br />
35. Çdo seropozitiv, pavarësisht nëse i ka apo jo simptomat e SIDË-s, mund t’ua ngjitë HIV-in të tjerëve. V<br />
36. Një njeri mund ta mbajë HIV-in në trupin e tij për vite pa u sëmurur nga SIDA. V<br />
37. Njeriu mund të dallohet nga pamja e jashtme nëse është apo jo sepozitiv. G<br />
38. Një test negativ për praninë e HIV-it do të thotë se në gjak nuk ka antitrupa. V<br />
39. Ju mund ta merrni HIV-in nga ndenjëset e banjove. G<br />
40. Ata që janë të martuar nuk mund të preken nga HIV-i. G<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
2. Sjellje të përgjegjshme. Vonimi i marrëdhënieve seksuale<br />
B<br />
1. Vonimi i marrëdhënieve seksuale dhe mospërdorimi i gjilpërave të drogës janë<br />
mënyra shumë të mira që adoleshentët të shmangin marrjen e HIV-it.<br />
2. Një mënyrë për të mos u infektuar nga HIV-i është shmangia e kontaktit seksual.<br />
3. Nuk ka asnjë mënyrë, nga e cila njeriu mund të ruhet nga infektimi i HIV/ SIDË-s.<br />
4. Moskryerja e marrëdhënieve seksuale është rruga më e efektshme për të shmangur<br />
infektimin nga HIV-i.<br />
5. Njerëzit e vendosur i arrijnë qëllimet e tyre duke iu imponuar të tjerëve.<br />
6. Një njeri pasiv zakonisht u dorëzohet të tjerëve.<br />
7. Në qoftë se një njeri përpiqet të të bindë të bësh diçka që ti nuk do që ta bësh, ti<br />
ose duhet të kundërshtosh, ose të bisedosh për zgjidhje më të sigurta, ose ta vonosh<br />
marrjen e vendimit.<br />
8. Në qoftë se qëndron gjithmonë me një partner, ti nuk infektohesh nga HIV-i.<br />
Njësia 3- Sjellje të përgjegjshme: marrëdhëniet seksuale me mjete mbrojtëse<br />
B<br />
1. Ju nuk mund të infektoheni nga HIV-i në qoftë se kryeni marrëdhënie seksuale një<br />
herë apo dy herë pa prezervativë.<br />
2. Prezervativët sigurojnë mbrojtje të plotë nga HIV-i.<br />
3. Prezervativët që përdoren si duhet dhe sa herë që kryhet kontakti seksual sigurojnë<br />
mbrojte nga HIV-i, AIDS-i dhe shmangin shtatzëninë.<br />
4. Një prezervativ mund të ripërdoret përsëri dhe të jetë i sigurt.<br />
5. Ka rëndësi që prezervativët të ruhen në një vend të ngrohtë dhe me lagështi.<br />
V<br />
V<br />
G<br />
V<br />
V<br />
V<br />
V<br />
G<br />
G<br />
G<br />
V<br />
G<br />
G<br />
119
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Njësia 4- Kujdesi dhe mbështetja e njerëzve të sëmurë nga HIV/ SIDA<br />
B<br />
1. Njeriu mund ta marrë HIV-in duke ngrënë ushqime nga një seropozitiv.<br />
2. Një njeri i sëmurë nga AIDS, i cili djersin, vjell apo ka diarre, ka nevojë për lëngje suplementare.<br />
3. Njerëzit me AIDS duhet të rrinë gjatë gjithë kohës në spital, jo në shtëpi.<br />
4. Njerëzit me AIDS duhen inkurajuar të bëjnë gjithçka që munden për veten e tyre.<br />
5. Nuk janë vërtetuar raste të infektimit nga HIV-i kur një njeri ka jetuar bashkë me një seropozitiv<br />
ose me AIDS.<br />
6. Kur një seropozitiv nuk lejohet të vazhdojë shkollën, kemi të bëjmë me një rast diskriminimi.<br />
Model mësimi: Sida - Sëmundje seksualisht e transmetueshme<br />
Tema: SIDA-Sëmundje seksualisht e transmetueshme.<br />
Koha: 45min.<br />
Objektivat : Në fund të orës së mësimit nxënësit të jenë të aftë:<br />
• të njohin kuptimin e termave HIV dhe SIDA;<br />
• të përshkruajnë si merret dhe nuk merret virusi HIV;<br />
• të listojnë pasojat që sjell për organizmin SIDA;<br />
• të vlerësojnë domosdoshmërinë e marrjes së informacionit<br />
Fjalë kyç:<br />
Mjetet:<br />
SIDA, Seropozitiv, Virusi HIV<br />
teksti mësimor, fletë pune të përgatitura për të gjithë nxënësit ose për sasinë<br />
e grupeve të formuara. Tabela, CD, fletë të mëdha letre etj.<br />
G<br />
V<br />
G<br />
V<br />
V<br />
V<br />
B<br />
Zhvillimi i mësimit<br />
Hapi i parë<br />
Pyeten nxënësit se çfarë informacioni kanë rreth SIDA-s dhe virusit HIV<br />
Kërkohet më tepër informacion duke bërë pyetjet e mëposhtme<br />
• Çfarë kuptimi kanë termat HIV dhe SIDA<br />
• Si transmetohet virusi<br />
• Si mund ta zbulojmë që jemi të prekur prej tij<br />
• A mund të parandalohet marrja e tij<br />
Përgjigjet e seleksionuara nga mësuesi shkruhen në dërrasën e zezë.<br />
B<br />
Hapi i dytë<br />
Jepen njohuritë e reja duke u mbështetur në njohuritë e nxënësve dhe duke u plotësuar<br />
me informacion të ri, sipas katër çështjeve në të cilat është e mbështetur tema mësimore ose<br />
mund të përdoret teknika INSERT, ku nxënësit i kërkohet që gjatë leximit të temës mësimore<br />
të vendosë shenja +, , -, √, në çdo çështje që përfshihet në temën mësimore.<br />
• Disa të dhëna mbi SIDA-n.<br />
• Si merret HIV-i<br />
• Si nuk merret HIV-i <br />
• Disa pyetje rreth virusit HIV.<br />
Shenjat e mëposhtme nënkuptojnë:<br />
(√) kontrolloni atë që po lexoni, a e dini apo mendoni se e dini.<br />
(+ ) që një pjesë e informacionit që lexoni është i ri për ju.<br />
(-) një ose disa nga informacionet që ju dini është i ndryshëm nga ajo që dini ose mendoni se dini.<br />
( ) informacioni që keni është i paqartë për ju ose ka diçka që ju duhet të dini më<br />
shumë rreth këtij informacioni.<br />
120
B<br />
Më pas evidentojmë, se cilin informacion nxënësit e njihnin më mirë dhe cili është i ri për ta.<br />
Hapi i tretë<br />
(Një mënyrë)<br />
I ndajmë nxënësit në dy grupe të mëdha. Pjesëmarrësit e grupit të parë u drejtojnë pyetje<br />
rreth temës së re pjesëmarrësve të grupit tjetër, të cilët janë të detyruar t’i përgjigjen për 15<br />
sekonda çdo pyetjeje të bërë. Ai që pyet mund dhe ta rrëzojë përgjigjen deri sa të marrë<br />
përgjigjen, që i duket e saktë. Në fund mësuesi diskuton rastet, ku ka më shumë se një<br />
përgjigje dhe duhet të formulojë një përgjigje të përbashkët.<br />
(Mënyra e dytë)<br />
I njohim nxënësit me pesë fazat e ndërgjegjësimit për shmangien e marrjes së sëmundjes.<br />
• Shmangia.<br />
• Kërkesat për të jetuar në një mjedis pa rreziqe.<br />
• Kuptimi se SIDA është një realitet.<br />
• Interes për t’u informuar.<br />
• Interes dhe ndjenjë ndaj të tjerëve.<br />
B<br />
Hapi i katërt<br />
Rishikimi i përvetësimit të njohurive të marra, sipas testimit të librit ose sipas një flete<br />
vlerësimi, që mësuesi mund ta përgatisë standard për shumë tema mësimore.<br />
Bën vlerësimin e nxënësve.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Fletë pune vlerësimi standard nr. __<br />
Tema: ____________________________________<br />
Klasa: ____________________________________<br />
Emri: ____________________________________<br />
• Cila ishte tema për të cilën diskutuam<br />
• Cilat objektiva realizuam në këtë orë mësimore<br />
• Çfarë mësuat nga kjo temë mësimore<br />
• Si do të mund ta praktikoni, atë çfarë mësuat në jetën tuaj të përditshme<br />
• Cilat nga metodat që përdorëm ju pëlqyen më shumë dhe ju bënë të ndiheni i<br />
përfshirë në orën e mësimit<br />
Çështje për diskutim<br />
Mësuesit mund t’i ndihmojnë shumë nxënësit në formimin pozitiv për veten.<br />
Një nga mënyrat dhe mundësitë më të mundshme për marrjen e HIV-it në këtë moshë të<br />
nxënësve është nëpërmjet drogës intravenoze.<br />
Si mund të diskutojmë me një njeri që ka frikë nga kontakti me një të sëmurë me SIDA që<br />
jeton në të njëjtën banesë, klasë apo lagje.<br />
Për këtë mund të shfrytëzojmë dhe orët edukative apo ato me zgjedhje.<br />
Model mësimi: Sida - Faji i askujt, problemi i gjithkujt<br />
Tema:<br />
Objektivat:<br />
SIDA - Faji i askujt, problemi i gjithkujt<br />
Në fund të orës së mësimit nxënësit duhet të jenë të aftë:<br />
• të shprehin mendimet e veta për temën e mësimit<br />
“SIDA - faji i askujt, problemi i gjithkujt”;<br />
• të identifikojnë elementet e domosdoshme për përmirësimin<br />
e jetës së njerëzve të prekur nga SIDA;<br />
121
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Fjalë kyç:<br />
Mjetet:<br />
B<br />
Zhvillimi i mësimit<br />
• të radhisin praktikat që zbusin problemet ekonomike dhe sociale<br />
të të prekurve;<br />
• të kuptojnë thelbin e diskriminimit dhe të pasojave që mbart ky<br />
diskriminim për të sëmurin me SIDA;<br />
• të shfaqin mbështetjen ndaj njerëzve që diskriminohen dhe t’i<br />
shohin gjërat në një perspektivë të re.<br />
diskriminim, mbështetje, i sëmurë me SIDA, shprehi qytetare.<br />
tabak i madh letre, lapsa me ngjyra, dërrasë e zezë dhe shkumës.<br />
Hapi i parë (10’)<br />
Pjesëmarrësve u kërkohet të japin ide rreth qëndrimeve ndaj të sëmurëve me SIDA<br />
nëpërmjet metodës brainstorming.<br />
Shkruhen idetë në tabelë ose në tabakun e letrës për të krijuar ide mbi informacionin që<br />
kanë nxënësit mbi SIDËN.<br />
Pjesëmarrësit testohen nëpërmjet disa pyetjeve të përgatitura më parë për lirshmërinë e<br />
komunikimit për:<br />
1. problemet seksuale me nxënësit dhe kolegët;<br />
2. sjelljet e tyre me nxënës ose kolegë, të cilët janë të prekur nga virusi HIV dhe të<br />
sëmurë me SIDA.<br />
B<br />
SIDA<br />
Hapi i dytë (15’)<br />
Pjesëmarrësve të ndarë në 5 grupe u jepet nga një fishë me një nga pyetjet më poshtë:<br />
1. Jepni shembuj diskriminimi ndaj të prekurve nga HIV/SIDA.<br />
2. Cilat janë katër mënyrat për t’i shprehur dhembshuri një njeriu të prekur nga<br />
SIDA<br />
3. Ç’mund të bëjë një njeri për t’i dhënë përkrahje një njeriu me SIDA, që ka<br />
probleme me shëndetin<br />
4. Jepni tri mënyra se si të ruani veten kur jeni duke u kujdesur për një njeri të<br />
sëmurë me SIDA.<br />
5. Përmendni disa mënyra sesi mund t’i japësh mbështetje morale e materiale një<br />
njeriu të sëmurë nga SIDA.<br />
U kërkohet nxënësve të zgjedhin një përfaqësues grupi dhe përgjigjet e tyre t’i shkruajnë<br />
në dërrasën e zezë.<br />
B<br />
Hapi i tretë (10’)<br />
Përfaqësuesit e grupit lexojnë me radhë përgjigjet e tyre.<br />
Lejohen sugjerime apo shtesa nga pjesëmarrësit e grupeve të tjera.<br />
B<br />
Hapi katërt (10’)<br />
Bëjmë një përmbledhje për të gjitha etapat mësimore që ndoqëm për këtë temë mësimore<br />
dhe nxjerrim përfundime.<br />
U sugjerojmë nxënësve që të bëjnë projekte për ndërgjegjshmin e shoqërisë, familjarëve<br />
122
si dhe të komunitetit ku ata jetojnë, për pasojat që sjell mungesa e informimit dhe kujdesi që<br />
duhet treguar për veten dhe bartësit e virusit HIV e të sëmurët me SIDA.<br />
Duke u nisur nga rezultatet e zhvillimit të kësaj ore mësimore të veçantë, arrijmë në<br />
përfundimin mbi domosdoshmërinë e përdorimit të teknikave të ndryshme mësimore, në<br />
të cilën ndërthuren një sërë faktorësh: fizik, psikologjik, pedagogjik dhe social. Në këto orë<br />
mësimore të këtij karakteri është e rëndësishme të harmonizohen: njohuritë, teknikat dhe<br />
qëndrimet.<br />
Veprimtari - Klasifikimi i sjelljeve që rrezikojnë për HIV-in<br />
Tema:<br />
Materialet:<br />
Koha:<br />
Qëllimi:<br />
Plani i veprimtarisë:<br />
Klasifikimi i sjelljeve që rrezikojnë për HIV-in<br />
Materiali ndihmës për mësuesin “Përgjigje për renditjen e<br />
sjelljeve që rrezikojnë për HIV”, tabakë letre ose tabela e zezë<br />
dhe shkumës, ngjitës, pjesë letre.<br />
30 minuta.<br />
Të identifikohen sjelljet seksuale që transmetojnë HIV-in dhe ato<br />
që nuk e transmetojnë atë.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
• Përgatisni katër tabela ku të shkruhet “Rrezik i sigurt”, “Ndoshta rrezik”, “Ndoshta<br />
s’ka rrezik” dhe “Nuk ka fare rrezik”. Vendosini tabelat në mur radhazi.<br />
• Kopjoni në rripa letre të 17 sjelljet e materialit ndihmës për mësuesin, për t’i përdorur<br />
në hapin 2.<br />
• Duhet të dini se kur “puthjet” të futen në kategorinë “Ndoshta s’ka rrezik”, mund të<br />
dalin pyetje. Përgatituni t’u jepni përgjigje shqetësimeve të nxënësve, duke shpjeguar<br />
se puthjet, të cilat realizohen thellë në gojë, e cila ka gjak, si rezultat i mishrave të<br />
dhëmbëve të sëmura apo të plagëve ose çarjeve, nuk janë të sigurta. Shpjegoni se<br />
asnjë rast i HIV-it nuk është zbuluar si pasojë e puthjeve, por shkencëtarët nuk thonë<br />
se është krejtësisht e pamundur.<br />
• Duhet ditur se prezervativët prej lateksi ndihmojnë në parandalimin dhe përhapjen<br />
e infeksionit HIV. Kërkuesit shkencorë kanë studiuar çifte ku njëri nga partnerët<br />
ishte i infektuar dhe tjetri jo. Çiftet përdornin, vazhdimisht dhe në mënyrë korrekte,<br />
prezervativë me spermicide dhe partneri i shëndoshë nuk u infektua me HIV.<br />
Hapat:<br />
1. Shpjegoni se kjo veprimtari do të identifikojë se cilat sjellje rrezikojnë për HIV dhe<br />
cilat jo. Për të testuar njohuritë mbi sjellje të rrezikshme, ata do t’i rendisin sjelljet sipas<br />
shkallës së rrezikshmërisë, nga “Rrezik i sigurt” në “Nuk ka fare rrezik”. Tregojuni<br />
tabelat në mur.<br />
2. Formoni grupe me dy nxënës dhe nëqoftëse keni më shumë se 34 nxënës formoni<br />
grupe me nga tre nxënës. Shpërndajuni nxënësve rripat e letrës.<br />
3. U thoni nxënësve të diskutojnë për atë që është shkruar në letër dhe më pas njëri<br />
nga nxënësit e çdo grupi të afrohet pranë tabelave, me radhë. Pasi ta lexojnë atë që<br />
është shkruar në letrën e tyre me zë, duhet ta ngjisin atë nën një nga kategoritë.<br />
4. Pasi të jenë ngjitur të gjitha pjesët e letrës, pyesni nxënësin pse e zgjodhi atë<br />
kategori. Pyesni nxënësit nëse janë dakord. Duke përdorur materialin ndihmës për<br />
123
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
mësuesin, korrigjoni ndonjë informacion të gabuar dhe sigurohuni që pjesët e letrës të<br />
vendosen në kategorinë e duhur.<br />
5. Rikujtojini nxënësve se sjelljet që rrezikojnë më shumë infeksionin HIV janë<br />
kryerja e marrëdhënieve seksuale pa përdorur prezervativë si dhe bashkëpërdorimi i<br />
gjilpërave.<br />
6. Përfundoni veprimtarinë me çështjet për diskutim.<br />
Çështje për diskutim:<br />
1. Si ndiheni kur shikoni tabelat A ju shqetëson fakti se disa sjellje përbëjnë rrezik të<br />
sigurt ose janë ndoshta të rrezikshme<br />
2. Mësuat ndonjë informacion të ri Cili ishte ai Keni pyetje për ndonjë sjellje që ne<br />
nuk e trajtuam sot<br />
3. Po t’ia shpjegonit këtë informacion një shoku/shoqeje, çfarë do t’i thoni si fillim<br />
Material ndihmës për mësuesin<br />
Sjellja<br />
Moskryerja e marrëdhënieve seksuale.<br />
Përgjigje për klasifikimin e sjelljeve që rrezikojnë për HIV<br />
Rrezik i<br />
sigurt<br />
Ndoshta<br />
rrezik<br />
Ndoshta<br />
s‘ka rrezik<br />
Nuk ka fare<br />
rrezik<br />
Përdorimi i përbashkët i gjilpërave për përdorim droge.<br />
Bashkëpërdorimi i gjilpërave për vathë, tatuazhe etj.<br />
Marrëdhënie seksuale pa përdorur prezervativ.<br />
Puthje.<br />
Transfuzion gjaku.<br />
X<br />
X<br />
X<br />
X<br />
X<br />
Dhurim gjaku.<br />
Përdorimi i telefonave publikë.<br />
Dhënia e dorës një personi me SIDA.<br />
Përqafimi i një personi me SIDA.<br />
Kollitja afër jush e një personi me SIDA.<br />
Të kesh në klasë një person me SIDA.<br />
X<br />
X<br />
X<br />
X<br />
X<br />
X<br />
Të lindësh nga një nënë me SIDA.<br />
X<br />
Të pickohesh nga mushkonja.<br />
X<br />
Bashkëpërdorimi i një furçe dhëmbësh apo brisku.<br />
X<br />
Marrëdhënie seksuale me prezervativ.<br />
X<br />
Larje në pishinë.<br />
X<br />
124
1<br />
Pyetje që kanë të bëjnë me situata jetësore<br />
Miri dhe Agroni janë shokë të ngushtë, por jetojnë në qytete të ndryshme. Shpesh i bëjnë<br />
vizita njëri-tjetrit. Në njërën nga vizitat Miri e pyet Agronin se si mund të parandalohet SIDA.<br />
Agroni ka bërë disa mësime për SIDË-n në shkollë, po shumë pak gjëra mban mend nga<br />
ato që ka mësuar. Megjithatë, ai i thotë shokut gjithçka që di për parandalimin. Një pjesë e<br />
atyre që thotë nuk janë të vërteta. Thëniet e tilla shënojini me “G”(Gabim), thëniet e vërteta<br />
shënojini me “V” (Vërtet).<br />
a) HIV-i gjendet në disa lëngje të trupit, kryesisht në spermën e mashkullit, në<br />
sekrecionet vaginore dhe në gjak. Prandaj mos kryej kurrë marrëdhënie seksuale<br />
pa prezervativë dhe mos përdor gjilpëra ose mjete të tjera të mprehta që mund të<br />
përmbajnë gjakun e një tjetri. “V” (Vërtet)<br />
b) Hap sytë nga mushkonjat dhe nga pickimi i insekteve të tjera, se ato e përhapin HIV-in.<br />
“G”(Gabim)<br />
c) E vetmja mënyrë e sigurt për t’u mbrojtur është të vonosh marrëdhëniet seksuale<br />
deri sa ta kuptosh mirë se duhet përdorur prezervativi. “V” (Vërtet)<br />
d) Analiza e gjakut për praninë e HIV-it është e vetmja mënyrë që tregon nëse je i<br />
infektuar prej tij apo jo. “V” (Vërtet)<br />
f) Është fare e lehtë të dallosh se kush është i infektuar nga HIV-i dhe kush jo, kështu<br />
që nuk ke pse të shqetësohesh të përdorësh prezervativë për të shmangur infeksionin.<br />
“G”(Gabim)<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
2<br />
Miri dhe Vera kanë vendosur të kryejnë marrëdhënie seksuale. Më parë që të dy kanë<br />
kryer marrëdhënie seksuale pa përdorur prezervativë dhe janë të sigurt se asnjë prej<br />
partnerëve të mëparshëm nuk ka pasur ndonjë sëmundje. Shëno me “V” thëniet që janë të<br />
vërteta (të sakta) dhe “G” (gabuar) thënat që nuk janë të sakta.<br />
a) Në qoftë se kryejnë marrëdhënie seksuale nuk ka asgjë të keqe, sepse HIV-i nuk<br />
mund të ngjitet nëse njeriu nuk është me SIDA. “G”(Gabim)<br />
b) Në qoftë se kryejnë marrëdhënie seksuale, Miri duhet të verë prezervativë në çdo<br />
kontakt seksual. “V” (Vërtet)<br />
c) Duhet të dinë nëse partneri i mëparshëm ka qenë seropozitiv apo jo. “V”<br />
(Vërtet)<br />
d) Do të ishin më të sigurt po ta shtynin kryerjen e marrëdhënieve seksuale deri sa të<br />
bënin të dy analizat e duhura. “V” (Vërtet)<br />
Arsyet për t’u thënë jo marrëdhënieve seksuale<br />
Mësuesi sqaron si më poshtë:<br />
Është mirë të mos kryeni marrëdhënie seksuale deri sa:<br />
• Të jesh më i përgjegjshëm.<br />
• Të jesh më i pjekur.<br />
• Të kesh një lidhje të sigurt me një njeri.<br />
• Të jesh i martuar.<br />
Pse<br />
Ka shumë arsye të forta për të refuzuar një kërkesë për marrëdhënie seksuale, të cilat<br />
po i rreshtojmë më poshtë:<br />
1. Frikë nga shtatzënia<br />
Nëse nuk kryen marrëdhënie seksuale je 100% i sigurt.<br />
125
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
2. Frikë nga SST dhe HIV-i, të cilat mund të merren gjatë një raporti seksual.<br />
3. Dëshirat dhe besimi i prindërve.<br />
Ata nuk dëshirojnë që ju të kryeni marrëdhënie seksuale kaq të rinj.<br />
4. Frikë nga dhuna.<br />
Ekziston gjithmonë mundësia e dhunës.<br />
5. Miqësia.<br />
Kështu i jepni kohë vetes dhe partnerit të krijoni miqësi në fillim.<br />
6. Ju ose partneri mund të jeni të pirë.<br />
Alkooli ju bën të merrni vendime të pamenduara.<br />
7. Nuk jeni gati.<br />
Tepër të rinj ose thjesht nuk jeni gati.<br />
8. Vetëm me njeriun e duhur<br />
Ndjeni nevojën t’ju duan.<br />
9. Jo para martesës.<br />
Nuk mund t’i besoni partnerit.<br />
Më pas zhvilloni me nxënësit një diskutim, duke iu kërkuar nxënësve:<br />
• Zgjidhni katër nga arsyet e mësipërme për të cilat ju mendoni se të rinjtë refuzojnë më<br />
shpesh të kryejnë marrëdhënie seksuale.<br />
Arsye dhe justifikime<br />
Mësuesi sqaron se:<br />
Për çdo arsye për të thënë “jo”, dikush ka gjetur një justifikim për t’ju bindur që të thoni<br />
“po” . Ky mësim do t’i mësojë nxënësit se si mund t’u përgjigjen këtyre justifikimeve.<br />
Si<br />
Lexoni secilin nga justifikimet.<br />
Pasi të keni lexuar rubrikën “Përgjigje të mundshme për justifikimet”, zgjidhni përgjigjen<br />
që i përshtatet më mirë secilës nga situatat e mëposhtme.<br />
1. Frikë nga shtatzënia.<br />
Justifikimi (J): S’mund të ngelesh shtatzënë që herën e parë.<br />
Përgjigje (P):…………………………………………………<br />
2. Frikë nga SST.<br />
J. Vërtet mendon se mund të kem ndonjë sëmundje<br />
P:…………………………………………………………<br />
3. Besimi i prindërve.<br />
J: Lëri tani këto, se nuk je më fëmijë.<br />
P:……………………………………….<br />
4. Frikë nga dhuna.<br />
J: Unë e di që ty të pëlqen, po thjesht ke frikë.<br />
P:…………………………………………………<br />
5. Miqësia.<br />
J: Po ne jemi më tepër se shokë, unë të dua.<br />
P:……………………………………………..<br />
6. Alkooli<br />
J: Hajde, ktheje një gotë se të sjell në qejf.<br />
J:……………………………………………<br />
126
7. Besimi fetar.<br />
J: Askush s’do ta marrë vesh.<br />
P:……………...................…………………………….<br />
8. Nuk jam gati.<br />
J: Unë jam i eksituar. Ti duhet të bësh diçka.<br />
P:…………………….............…………………………<br />
9. Vetëm me njeriun e duhur.<br />
J: S’do ta gjesh më një rast si ky.<br />
P:………………................................………………..<br />
10. Jo para martesës.<br />
J: Të gjithë po e bëjnë.<br />
P:……………………………………..............…………<br />
Përgjigje të mundshme për justifikimet<br />
A. Mund të marrësh sëmundje ose të mbetesh shtatzënë që herën e parë.<br />
B. Kjo nuk është lojë. Unë nuk dua të mbetem shtatzënë apo të marr një sëmundje.<br />
C. Ndoshta nuk jemi gati.<br />
D. Nuk më pëlqen ta bëj tani.<br />
E. Nuk dua të bëj seks kaq i ri, më vonë ndoshta.<br />
F. Po ne mund të puthemi ose thjesht të përkëdhelemi.<br />
G. Nuk është e vërtetë që të gjithë e bëjnë.<br />
H. Nuk e di, por megjithatë nuk dua të rrezikoj.<br />
I. Nuk më pëlqen që dikush më detyron për diçka, prandaj po iki më mirë.<br />
J. S’e di, por do ta marr vesh.<br />
K. E ndjej veten mjaft mirë edhe pa bërë seks.<br />
L. Edhe unë, por preferoj të pres.<br />
M. S’kam nevojë të pi, thjesht nuk dua të bëj seks.<br />
N. Unë i besoj vetes dhe unë nuk e dëshiroj seksin.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
A të refuzoj apo jo Pse<br />
Mësuesi sqaron.<br />
Shpesh vendimet për të kryer marrëdhënie seksuale merren pa u menduar mirë dhe<br />
ndonjëherë edhe nën ndikimin e alkoolit, presionit, drogës, ndërkohë që ato duhen peshuar<br />
mirë. Nëse një vendim të tillë e merrni kur jeni të qetë e aspak të ndikuar, ka shumë të ngjarë<br />
që sjellja juaj e mëvonshme t’ju mbrojë prej SIDA-s apo shtatzënia.<br />
Si<br />
Lexoni historinë e mëposhtme. Nga lista e arsyeve për të pranuar marrëdhëniet seksuale<br />
zgjidhni ato që mund t’u përshtaten personazheve. Vlerësoni me një pikë arsyet e forta dhe<br />
0 ato të dobëtat. Diskutoni zgjedhjen tuaj me shokët e klasës.<br />
Nga lista e arsyeve për të thënë “jo” zgjidhni tre që janë të rëndësishme për Vinin dhe<br />
shënoni “V” dhe tre të tjera që vlejnë për Zanën dhe shënoni “Z”.<br />
Historia e Zanës dhe e Vinit<br />
Vini është 7 vjeç dhe ndihmon xhaxhanë në dyqanin e tij. Prindërit e tij janë punëtorë të thjeshtë<br />
dhe besojnë e respektojnë vlerat tradicionale.<br />
Ata mendojnë se të rinjtë nuk duhet të kryejnë marrëdhënie seksuale para martesës.<br />
7
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Vini është tepër i turpshëm, por do t’i pëlqente ta provonte seksin, pasi disa nga shokët i kanë thënë<br />
se është shumë i këndshëm.<br />
Zana është vjeç, por duket dhe sillet sikur të ishte e madhe.<br />
Motra e saj mbeti shtatzënë kur ishte 5 vjeç dhe prindërit e saj u shqetësuan shumë.<br />
Ajo s’ka shumë që e njeh Vinin e sapo ka mësuar në shkollë për AIDS-in dhe natyrisht që nuk do të marrë<br />
HIV-in. Megjithatë ka frikë se mund të humbë të dashurin e saj, nëse nuk pranon të bëjë seks me të.<br />
1. Arsyet për të thënë PO<br />
• T’i provojnë dashurinë e tyre njëri –tjetrit.<br />
• Frikë se mos prishet lidhja e tyre.<br />
• Kurioziteti për seksin.<br />
• Besimi se të gjithë bëjnë seks.<br />
• Sepse e ndjejnë si diçka të drejtë.<br />
• Për të pasur sukses në shoqëri.<br />
• Sepse nuk kanë frikë nga shtatzënia apo SST.<br />
• Sepse që të dy janë dakord dhe e ndjejnë veten mirë.<br />
• Paratë dhe dhuratat.<br />
• Frikë se mos e dashura apo i dashuri të le.<br />
• Sepse partneri të bind që s’do të ketë asnjë problem.<br />
2. Arsyet për të thënë JO<br />
• Frikë nga shtatzënia.<br />
• Frikë nga SST.<br />
• Dëshirat dhe besimet e prindërve.<br />
• Frikë nga kanceri (në qafën e mitrës).<br />
• Miqësia.<br />
• Ka forma të tjera për të shprehur dashurinë.<br />
• Besimi fetar.<br />
• Nuk jam gati.<br />
• Nuk është njeriu i duhur.<br />
• Do të pres deri sa të martohem.<br />
Mësuesi pyet:<br />
. Sa nga arsyet për të thënë “po” i keni vlerësuar si të forta (pra, i keni shënuar me )<br />
Sa janë të dobëta Ç’mendon klasa për zgjedhjen tuaj<br />
. A ndryshojnë arsyet e Zanës për të thënë “jo” me ato të Vinit Nëse po, pse<br />
. Cilat mendoni ju, se janë arsyet më të rëndësishme për të refuzuar një raport seksual<br />
për Zanën dhe Vinin<br />
. Cilat do të ishin arsye të forta që t’ju bënin të ndërprisni seksin, nëse ju tashmë kryeni<br />
marrëdhënie seksuale.<br />
A jam këmbëngulës<br />
Mësuesi sqaron nxënësit se:<br />
Ju jeni këmbëngulës nëse luftoni për të drejtat tuaja, por kujdes pa shkelur të drejtat e të<br />
tjerëve. Nëse ju arrini këtë, ju mund:<br />
A. Të thoni “jo” pa u ndjerë fajtor.<br />
B. Të kundërshtoni pa u nevrikosur.<br />
C. Të kërkoni ndihmë, kur keni nevojë.<br />
Si rezultat, ju vetë do të ndjeheni mirë dhe do të arrini të keni një lidhje apo miqësi akoma<br />
më të sinqertë, në qoftë se do të njihni këto tipa sjelljesh:<br />
Njeriu pasiv<br />
• Nuk mbron dot të drejtat e veta.<br />
• Ve të tjerët përpara vetes në dëm të tij.<br />
• U lëshon pe të tjerëve.<br />
• S’bën zë nëse dikush e bezdis.<br />
• Kërkon shumë herë falje.<br />
8
Njeriu këmbëngulës<br />
• Respekton veten dhe të tjerët.<br />
• Dëgjon, por edhe fl et.<br />
• Shpreh si ndjenjat pozitive edhe ato negative.<br />
• Ka vetëbesim, por nuk përpiqet “të çajë me bërryla”.<br />
• Mbron të drejtat e veta pa i shpërfi llur të tjerët.<br />
• Kur arsyeton thotë “Si mendoj unë……”.<br />
Njeriu agresiv<br />
• Nuk i vlerëson të tjerët.<br />
• Ve veten në plan të parë, në dëm të të tjerëve.<br />
• U imponohet të tjerëve.<br />
• Debaton ashpër.<br />
• Arrin atë që do në dëm të të tjerëve.<br />
Kush është këmbëngulës<br />
Mbasi mësuesi ka sqaruar me nxënësit ndryshimin midis tre tipave të njerëzve: pasivit,<br />
këmbëngulësit dhe agresivit, është e rëndësishme, që nëpërmjet situatave reale të diskutohet<br />
me nxënësit nëse ata mund të bëjnë dallimin e këtyre tre tipave të njerëzve.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Zhvillimi i veprimtarisë<br />
Mbasi nxënësit lexojnë dy minitregimet e mëposhtme, mësuesi kërkon që nxënësit të:<br />
. Përcaktojnë tipin e çdo personazhi (pasiv, këmbëngulës, agresiv).<br />
2. Shpjegojnë nga u nisën në përcaktimin e tipave: nga çfarë thanë; mënyra si fl asin apo<br />
thjesht nga ilustrimet.<br />
Mini - tregimi 1.<br />
Suzana njihet me Ilirin prej një muaji. Meqë prindërit e saj nuk janë në shtëpi, ajo e fton shokun<br />
e saj në shtëpi.<br />
Disa herë ai përpiqet t’i shpjegojë Suzanës ndjenjat e tij, por ajo e ndërpret. Më në fund<br />
kokulur e me gjysmë zëri, ai mund të thotë:<br />
“E di që do të mendosh se s’jam në vete, por……”<br />
Suzana e ndërpret përsëri, i afrohet e me dorën në mes i ulërin:<br />
“Je i çmendur dhe budalla”.<br />
“Mirë, po vij” thotë Iliri kokëvarur.<br />
Sjellja e Ilirit është ...........................................................……………<br />
Pse<br />
Çfarë tha ........................................................................................<br />
Sjellja e Suzanës është …..................................................…………<br />
Pse<br />
Çfarë tha .........................................................................................<br />
Si e tha ...........................................................................................<br />
9
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Kërcënimet dhe dhuna<br />
Vajzat duhen ndërgjegjësuar për situatat që janë kërcënuese dhe për njerëzit që mund<br />
të provokojnë situata të tilla.<br />
Është e rëndësishme që nxënësit të njohin mënyrat sesi mund t’i evitojnë këto situata.<br />
Zhvillimi i veprimtarisë<br />
. Nxënësit lexojnë historinë e mëposhtme.<br />
. Organizohet diskutimi rreth pyetjeve në rubrikën “Mësuesi pyet”.<br />
Historia e Sandrës<br />
Sandra e pranoi ftesën e Ladit për të bërë një shëtitje.<br />
Pasi ecën ca, Ladi fi lloi të fl irtonte dhe të fl iste për seksin.<br />
Sandra u gjend e papërgatitur për këtë bisedë dhe e turpëruar, ajo heshte. Kjo gjë i pëlqeu<br />
Ladit, pasi e mori si shenjë pranimi.<br />
Kur arritën te një shtëpi e braktisur, ai e futi Sandrën brenda dhe fi lloi ta prekte. Përreth nuk<br />
kishte asnjë njeri dhe Sandra u tremb.<br />
Ajo përsëriste “jo”, “jo”, por Ladi e shtriu Sandrën në tokë dhe megjithëse ajo luftoi nuk e mundi<br />
dot forcën e burrit.<br />
Pasi mbaroi aktin, Ladi iku duke e lënë Sandrën me lotët e saj.<br />
Mësuesi pyet:<br />
. A mendoni se Sandra mund ta kishte parashikuar atë çka ndodhi Cilat ishin shenjat<br />
2. E turpëruar, Sandra heshti kur Ladi fliste për seksin. Në fakt ç’duhet të kishte bërë<br />
. Po tani çfarë duhet të bëjë ajo Ta mbajë sekret Nëse po, ç’mund të ndodhë<br />
Të shkojë të bisedojë me Ladin apo t’i tregojë një personi që ka besimin e saj<br />
. Thoni, çfarë mund të bëni që të parandaloni kërcënimet dhe dhunën:<br />
a) Kur një person ju sugjeron të bëni seks e ju nuk doni.<br />
b) Kur dikush përdor forcën fi zike për t’ju detyruar.<br />
5. Çfarë mendoni për Ladin Janë meshkujt e tjerë si ai Si duhet të ishte sjellë ai<br />
Si mendoni, pse e bëri<br />
Nxënësit lihen që të shprehin mendimin e tyre lirshëm, mësuesi duhet të jetë i kujdesshëm,<br />
që të mos jetë imponues me mendimet e tij.<br />
Përfundime:<br />
• Të mësosh të rinjtë për HIV/AIDS-in është një sfi dë profesionale e personale.<br />
• Në momentin kur nuk ka një kurë shërimi, informimi dhe edukimi është shumë i<br />
rëndësishëm.<br />
• Nxënësit kanë nevojë për informim të qartë rreth sjelljeve që rrezikojnë infektimin me HIV.<br />
• Përderisa shumica e adoleshentëve eksperimentojnë me disa lloj sjelljesh të rrezikshme<br />
për shëndetin, si: pirja e duhanit, alkoolit, përdorimi i drogave të ndryshme, përdorimi i<br />
formave të ndryshme të dhunës fi zike etj. Mësuesit mund t’i ndihmojnë ata, të kuptojnë, se<br />
cilat sjellje janë të shëndetshme për të shmangur apo për të eliminuar sjelljet me risk.<br />
• Infeksioni HIV/SIDA nuk është vetëm një problem i madh mjekësor, por shihet si një<br />
problem i madh social, ku një vend të rëndësishëm luajnë mënyrat e sjelljes.<br />
• Informimi dhe edukimi i nxënësve mund të realizohet nga mësuesit, që japin lëndët e<br />
shkencave biologjike e sociale dhe nga mësuesit e lëndëve të tjera në orët edukative, madje<br />
është e domosdoshme që tema të tilla të planifi kohen e të gjejnë zbatim në planet e punës<br />
ekstrakurrikulare gjatë gjithë vitit në shkollë.<br />
0
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
<strong>Biologji</strong> dhe<br />
edukim shëndetësor<br />
9<br />
131
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
H Y R J E<br />
<strong>Biologji</strong>a në klasën e nëntë do të zhvillohet në 35 javë mësimore me nga dy orë në javë,<br />
gjithsej me 70 orë gjatë vitit shkollor në të cilat përfshihen orët e teorisë, të ushtrimeve, punëve<br />
të laboratorit dhe orët në dispozicion për mësuesin.<br />
Në dispozicion të mësuesit lihen 15 % të orëve (10 orë) për të organizuar ekskursionet,<br />
vlerësimin e nxënësve ose për qëllime të tjera të vlerësuara të nevojshme për mbarëvajtjen e<br />
procesit mësimor.<br />
Lënda e biologjisë në klasën e nëntë synon të përshkruajë veçoritë e së gjallës, të shpjegojë<br />
strukturën dhe funksionin e qelizës si njësia bazë e ndërtimit dhe e funksionit të organizmave<br />
të gjallë. Ajo gjithashtu synon të shpjegojë organizimin e qelizave në inde, organe dhe sisteme<br />
organesh, krahasimin e proceseve që ato kryejnë te bimët, kafshët dhe njeriu si dhe me<br />
problemet e trashëgimisë së tipareve te këto gjallesa. Synon gjithashtu të zhvillojnë njohuritë<br />
për sjelljen e kafshëve si një seri veprimesh gjatë të cilave kafsha paraqet gjendjen emocionale,<br />
nevojat fiziologjike ose shpreh nevojën për të komunikuar me individët e tjerë të të njëjtit lloj<br />
apo të llojeve të tjera. Ajo synon përfshirjen e nxënësve në veprime për mbrojtjen e vlerave të<br />
botës që na rrethon, si dhe aftësimin e tyre për një jetë të shëndetshme, duke marrë njohuri<br />
dhe fituar aftësi për problemet e stresit.<br />
Për të ndihmuar mësuesin në realizimin sa më mirë të synimeve të kësaj lënde kemi<br />
bërë përpjekje që të zbërthejmë metodikisht disa nga çështjet që ne mendojmë se janë të<br />
nevojshme e të domosdoshme. Kështu për zbërthimin e këtij teksti kemi realizuar:<br />
• Zgjidhjen e ushtrimeve të çdo teme mësimi dhe të ushtrimeve në fund të krerëve:<br />
“Në brendësi të qelizës”, “Qelizat dhe sistemet qelizore”, “Gjenetika” dhe “Gjenetika e<br />
njeriut”.<br />
• Ushtrime shtesë dhe të zgjidhura në kreun “Gjenetika”.<br />
• Modele mësimi.<br />
• Modele të orëve të përsëritjes.<br />
• Modele të punëve praktike të planifikuara.<br />
• Trajtime teorike në ndihmë të mësuesit për çështje si te kreu “Gjenetika, mitoza,<br />
mejoza”.<br />
• Udhëzime se si përgatitet “Raporti për veprimtarinë praktike” etj.<br />
<strong>Biologji</strong> dhe Edukim shëndetësor - Klasa e 9-të<br />
35 javë x 2 orë = 70 orë<br />
Teori = 45 orë Teori<br />
Punë praktike dhe veprimtari = 8 orë<br />
Ushtrime = 5 orë<br />
Përsëritje = 4 orë<br />
Testim = 2 orë<br />
Të lira = 6 orë<br />
132
133<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
134
135<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
136
137<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Kreu 1. Veçoritë e së gjallës<br />
Tema: Jemi të gjithë organizma të gjallë<br />
Objektivat: Në fund të orës mësimore, nxënësi duhet të jetë i aftë:<br />
Niveli minimal:<br />
- Të tregojë disa lloje përfaqësuesish të së gjallës.<br />
Niveli i mesëm:<br />
- Të radhisë tiparet e përbashkëta dhe të veçanta të:<br />
a- strukturës ndërtimore të përfaqësueseve të gjallesave<br />
b- proceseve jetësore të gjallesave<br />
Niveli i larte:<br />
- Të argumentojë, pse midis gjallesave një e shumëqelizore-bimore dhe shtazore<br />
ka ndryshime të dukshme.<br />
Struktura e orës mësimore E R R<br />
Evokim - Kllaster<br />
Shkruajmë në dërrasën e zezë shprehjen “Organizma të gjallë”.<br />
E<br />
R<br />
R<br />
kllaster, pema e koncepteve<br />
Diagrami i Venit<br />
rrjeti i diskutimit<br />
Organizma të gjalla<br />
njëqelizorë shumëqelizorë bimë kafshë<br />
U kërkojmë nxënësve të thonë karakteristikat e çdo përfaqësuesi: (njëqelizorë,<br />
shumëqelizorë, bimë kafshë)<br />
Realizimi i kuptimit: Diagram i Venit.<br />
njëqelizorë<br />
shumëqelizorë<br />
kafshë<br />
U kërkojmë nxënësve të thonë karakteristikat e përbashkëta që bashkon grupet e<br />
gjallesave: (njëqelizorëve, shumëqelizorëve, kafshëve).<br />
Reflektimi - Rrjeti i diskutimit<br />
bimë<br />
PO<br />
- A hyjnë bakteret, diatometë, kërpudhat, dushku e njeriu tek e gjalla Pse<br />
- A ndryshojnë këto gjallesa nga njëra tjetra Pse<br />
JO<br />
Vlerësojmë.<br />
138
<strong>Biologji</strong>a - Shkenca e jetës<br />
Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi duhet të jetë i aftë:<br />
Niveli minimal; -Të përshkruajë objektin e biologjisë si shkencë me vlera njohëse e praktike.<br />
- Të radhisë disa nga disiplinat e tjera të biologjisë.<br />
Niveli mesatar - Të thotë disa nga sukseset që janë arritur në këto fusha, si rezultat i<br />
zhvillimit të biologjisë moderne.<br />
Niveli i lartë - Të argumentojë, pse shumë organizata qeveritare dhe jo qeveritare janë<br />
kundër organizmave të modifikuara gjenetikisht.<br />
Struktura e orës mësimore E R R<br />
Evokim - Brainstorming<br />
E<br />
R<br />
R<br />
Brainstorming<br />
INSERT<br />
Kubimi<br />
Shkruajmë në dërrasën e zezë shprehjen: Ç’është biologjia<br />
Nxënësit mund të punojnë në mënyrë individuale ose në grup, pasi teknika e përdorur<br />
(stuhi mendimesh) është një teknikë që u kërkon nxënësve të tregojnë gjithçka që dinë rreth<br />
biologjisë, njohuri të cilat i kanë marrë pjesë-pjesë në klasa të ndryshme, nga klasa e 3-8-ën.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Ç’është biologjia<br />
Pasi ka hedhur të gjitha idetë e nxënësve në dërrasën e zezë mësuesi nxit nxënësit<br />
të shtojnë idetë e tyre ose ndihmon me shtim informacioni për t’i paraprirë pjesës tjetër të<br />
strukturës mësimore.<br />
Realizimi i kuptimit – INSERT<br />
U thuhet nxënësve të hapin librat në faqen përkatëse të temës dhe udhëzohen që gjatë<br />
leximit të temës mësimore “ biologjia – shkenca e jetës” të vendosin shenjat si më poshtë:<br />
“√ “ shenjë që pohon atë që dinë ose mendojnë se dinë nxënësit.<br />
“ + “ shenjë që tregon se materiali i lexuar në tekst është i ri për nxënësin.<br />
“ – “ shenjë që tregon se informacioni që lexohet nga nxënësi është i ndryshëm nga<br />
ai që nxënësi di apo ka informacion.<br />
“ “ shenjë për informacionin e paqartë nga ana e nxënësit apo që ky i fundit kërkon<br />
më shumë rreth informacionit që po lexon në libër.<br />
139
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Pas leximit grupohen informacionet që nxënësit mendojnë se:<br />
a- dinë mbi temën e dhënë.<br />
b- është i ri.<br />
c- është i ndryshëm nga ai që janë të informuar.<br />
d- Për një koncept apo dukuri duan të kenë më shumë informacion.<br />
Reflektimi - Kubimi<br />
Në këtë fazë kontrollojmë të kuptuarit dhe qëndrueshmërinë e njohurive të marra nga<br />
nxënësit.<br />
Analizo: - Përse lindi nevoja që biologjia të ndahej në shumë disiplina të tjera biologjike<br />
Zbato: - Çfarë të mirash sollën zbatimet praktike të biologjisë në bujqësi e blegtori<br />
Argumento: - Pse shkenca e biologjisë është vënë më shumë se kurrë sot në qendër të<br />
studimeve bashkëkohore<br />
Japim detyra mbështetur edhe në libër.<br />
Vlerësojmë.<br />
Proceset jetësore, karakteristikë e gjallesave<br />
Objektivat: Në fund të orës mësimore, nxënësi duhet të jetë i aftë:<br />
Niveli minimal: - Të përshkruajë proceset jetësore të së gjallës.<br />
Niveli i mesëm: - Të radhisë karakteristikat e së gjallës.<br />
- Të krahasojë të gjallën me jo të gjallën dhe të gjejë se çfarë<br />
kanë të përbashkët.<br />
Niveli i lartë: - Të argumentojë pse proceset e metabolizmit, vetërregullimit,<br />
aftësisë për t’iu përgjigjur ngacmimeve janë karakteristikë e së gjallës.<br />
Struktura e orës mësimore E R R<br />
Evokim - Rrjeti i diskutimit<br />
E<br />
R<br />
R<br />
Rrjeti i diskutimit<br />
Mësim i përqendruar mbi argument<br />
Kubizimi<br />
Ndajmë klasën në grupe në përshtatje me numrin e nxënësve.<br />
Çdo grupi i kërkohet të bëjë një listë me gjithçka që gjendet në klasë duke përshirë dhe ata vetë.<br />
T’i grupojnë ato sipas karakteristikave të përbashkëta që kanë dhe mbi bazën e tyre të<br />
nxjerrin përfundime, si:<br />
1- Tavolinë, murr, tabelë e zezë... etj. - jo e gjallë sepse...<br />
2- Nxënës, lule... etj. - e gjallë sepse...<br />
Gjatë kësaj kohe shkruhen në dërrasën e zezë përgjigjet e përzgjedhura të nxënësve.<br />
E gjallë<br />
Jo e gjallë<br />
Nxënësit<br />
Mësuesja<br />
Lulet<br />
...etj.<br />
Llojet e<br />
objekteve në<br />
klasë<br />
Bankat<br />
Tabela e zezë<br />
Neonët<br />
...etj.<br />
Lidhen me shkumës kutitë dhe u kërkohet nxënësve se ku u mbështetën për këto përfundime:<br />
Realizimi i kuptimit: Mësim i përqendruar mbi argument.<br />
Pas përgjigjeve të nxënësve shkruajmë në tabelë:<br />
E gjalla lind, merr frymë, ushqehet, lëviz, riprodhohet, rritet, zhvillohet dhe vdes.<br />
Gjatë këtij cikli tek e gjalla dallohen procese jetësore që e specifikojnë atë, si:<br />
1. Organizmi. - I ndërtuar nga shumë organe që bashkëveprojnë për të realizuar një<br />
funksion të caktuar.<br />
140
2. Vetërregullimi - Aftësia për të vetërregulluar veprimtaritë e tyre jetësore, si: të ushqyerit etj.<br />
3. Përbërja kimike - Organizmat e gjallë janë të ndërtuar nga: qeliza – molekula – atome<br />
të përbëra nga lënda organike dhe jo organike.<br />
4. Metabolizmi - Merr lëndë ushqimore + O 2<br />
- nxjerr - energji+ lëndë të panevojshme + CO 2<br />
5. Aftësia e organizmit për ta shndërruar e përdorur energjinë:<br />
Energjia diellore shndërrohet në energji kimike nga bimët, shndërrohet në energji të<br />
dobishme biologjike nga kafshët.<br />
6. Aftësia për t’iu përgjigjur ngacmimeve – reagon ndaj sinjaleve të mjedisit ku jeton,<br />
orientohet, bashkëpunon.<br />
Reflektimi: kubizmi<br />
Arsyetoni: - Pse një makinë megjithëse “ ushqehet”, lëviz, nuk klasifikohet e gjallë<br />
Zbatoni. Zgjidhni një gjallesë dhe përshkruani si i realizon ajo proceset për të cilat folëm<br />
në mësim.<br />
Japim detyra.<br />
Vlerësojmë.<br />
Përbërësit organikë të së gjallës<br />
Objektivat: Në fund të orës mësimore, nxënësi duhet të jetë i aftë:<br />
Niveli minimal - Të përshkruajë:<br />
a) nga se është e ndërtuar e gjalla<br />
b) përbërësit joorganikë dhe organikë të saj dhe acidet nukleike.<br />
Niveli i mesëm<br />
- Të përshkruajë rolin biologjik të proteinave, sheqernave, lyrave dhe acideve nukleike.<br />
Niveli i lartë:<br />
Të argumentojë: - A mund të kishim gjallesa pa acide nukleike<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Struktura e orës mësimore PNP<br />
Parashikimi: Parashikim nga termat<br />
P<br />
N<br />
P<br />
Parashikim nga termat<br />
Dëgjim, mendim të drejtuar<br />
Hulumtim i përbashkët<br />
Para fillimit të mësimit klasa ndahet në grupe të vogla 2-3 anëtarë.<br />
Zgjidhen termat apo fjalët kyç për të cilat do të flitet në orën e mësimit të cilat i shkruajmë<br />
në dërrasën e zezë.<br />
- Qeliza - molekula - atome<br />
- proteina – sheqerna – lyra ; ujë – kripëra minerale – vitamina<br />
- kromozome – ADN<br />
U drejtohemi grupeve të nxënësve me pyetjet se:<br />
- Çfarë dini mbi termat e shkruar<br />
- A ka ndonjë lidhje midis këtyre termave dhe cila është ajo<br />
I lëmë për 5’ dhe më pas dëgjojmë përgjigjet e tyre, të cilat i shkruajmë në dërrasë.<br />
Ndërtimi njohurive: Dëgjim-mendim i drejtuar<br />
Në këtë fazë mësuesi drejton vëmendjen e tyre në dërrasën e zezë ku ka shkruar<br />
përgjigjet e nxënësve, për t’i njohur ata me temën e re, e cila ndërtohet mbi njohuri të marra<br />
nga lëndët e tjera, si: fizika, kimia dhe biologjia.<br />
- Molekulat janë në bazë të “jetës“.<br />
Atome Molekula Qeliza<br />
141
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
- Përbërësit joorganikë:<br />
Uji - Kripëra minerale, si: P, Na, Ca, Mg, K etj. Rëndësia e tyre në jetën e qelizës.<br />
- Përbërësit organikë:<br />
sheqernat, lyrat, proteinat dhe shumëllojshmëria e funksionit të tyre në qelizë.<br />
- Acidet nukleike: ADN-ja dhe ARN-ja dhe rëndësia e tyre për të gjallën.<br />
Çdo gjallesë i ka të përcaktuara sasinë e lëndëve organike dhe joorganike (fig, f. 12).<br />
Pasi nxënësit marrin njohuritë e reja në temën mësimore kalojnë në etapën tjetër të mësimit.<br />
Përforcimi: Hulumtim i përbashkët.<br />
Në këtë fazë mësuesi përgatit pyetjet, të cilat mund të jenë interpretuese me një ose me<br />
më shumë përgjigje, si:<br />
- Atomet, molekulat i gjejmë te qelizat, qelizat i gjejmë tek atomet dhe molekulat Pse<br />
- Cilët janë përbërësit organikë dhe jo organikë të së gjallës<br />
- Ç’është ADN-ja dhe ARN- ja<br />
- Cili është roli i tyre në qelizë<br />
Vlerësojmë.<br />
Kur vlerësojmë gjithmonë duhet të kemi parasysh elementet si më poshtë:<br />
Sa i gatshëm është nxënësi të marrë pjesë<br />
A arrin nxënësi te një pyetje e menduar mirë<br />
A mundet nxënësi të argumentojë pyetjen<br />
me prova nga teksti<br />
Pak Mesatarisht Shumë<br />
Metodat e studimit në biologji<br />
Objektivat: Në fund të orës mësimore, nxënësi duhet të jetë i aftë:<br />
Niveli minimal: 1. Të tregojë ç’është shkenca she shkencëtari.<br />
2. Të përshkruajë metodën shkencore të studimit në biologji.<br />
Niveli i mesëm: Të radhisë dhe komentojë çdo fazë të metodës eksperimentale.<br />
Niveli i lartë: Të argumentojë pse janë të domosdoshme të gjitha fazat përbërëse<br />
të eksperimentit<br />
Pse midis gjallesave bimore dhe shtazore ka ndryshime të dukshme<br />
B<br />
Struktura e orës mësimore: Mësimdhënia me në qendër nxënësin.<br />
B<br />
Hapi i parë: Debat<br />
U kërkohet nxënësve të ndarë në grupe të demonstrojnë veprimet e bëra për eksperimentin<br />
e kryer në shtëpi një javë më parë.<br />
Eksperimenti: Vazot e mëllagës (shih librin f. 14).<br />
Pasi përshkruajnë mënyrën e bërjes së eksperimentit, nxënësve u kërkohet të tregojnë<br />
se ç’veprime të tjera kanë bërë për të arritur në përfundimin e eksperimentit.<br />
Gjatë kësaj faze nxënësit përballen me bindjet dhe përvojat e tyre dhe me argumente të<br />
kundërta.<br />
Hapi i dytë: kërkim- hulumtim i përbashkët<br />
Mësuesja shkruan në dërrasën e zezë të gjitha etapat që grupet kanë zbatuar gjatë<br />
eksperimentit:<br />
I krahason dhe i evidenton etapat e përbashkëta dhe i bën ato objekt diskutimi, për të<br />
kaluar në temën e re, të cilën e shkruan në këtë moment në dërrasën e zezë.<br />
hipoteza<br />
Metodat e studimit në biologji – metoda eksperimentale vëzhgimi<br />
përfundimi<br />
142
B<br />
Hapi i tretë – Pyet sërish.<br />
Pasi kemi ballafaquar dhe arritur në përfundim të etapave që ndiqen në metodën<br />
eksperimentale, u kërkojmë nxënësve nëse ata mendojnë se veprojnë dhe shkencëtarët<br />
kështu Pse <br />
E kthejmë në një rrjet diskutimesh me pyete-përgjigje.<br />
- Ç’është shkenca e biologjisë - Cila është puna e një shkencëtari<br />
- A është e nevojshme që shkencëtari të njihet me rezultatet e shkencave të tjera, pse<br />
- A ishit ju për pak kohë shkencëtarë të vegjël Kur Pse<br />
B<br />
Hapi i katërt: testoni veten.<br />
Kontrollojmë njohuritë duke evidentuar dhe etapat mësimore.<br />
Arsyetojmë mbi shkencën dhe shkencëtarin.<br />
Zbatojmë etapat e mësuara për një eksperiment me anë të një detyre të thjeshtë.<br />
Vlerësojmë.<br />
Japim detyra.<br />
1. Qeliza e parë në mikroskopin elektronik<br />
Zgjidhja e ushtrimeve në kreun “Në brendësi të qelizës”<br />
Të kuptuarit e koncepteve<br />
1. Çfarë janë organelat<br />
Përgjigje: Organelat janë struktura që ndodhen në brendësi të qelizave bimore e<br />
shtazore. Ato shihen vetëm me mikroskopin elektronik. Secila nga këto struktura<br />
ka një formë të caktuar dhe kryen një funksion të caktuar. Në të gjitha llojet e<br />
qelizave të organizmave të ndryshme, secila organela ka të njëjtën formë dhe<br />
kryen të njëjtin funksion.<br />
2. Vizatoni një qelizë, që i ka të gjitha organelat, që shihen me mikroskopin me dritë dhe<br />
me mikroskopin elektronik.<br />
Përgjigje: Vizatimi i mundshëm që mund të bëjnë nxënësit duhet të përmbajë<br />
këto elemente: qeliza e parë me mikroskopin me dritë ka membranën qelizore,<br />
bërthamën dhe citoplazmën. Ndërsa qeliza e parë me mikroskop elektronik duhet të<br />
përmbajë edhe organelat: mitokondritë, ribozomet, rrjetin endoplazmatik, aparatin<br />
e Golxhit, lisozomet. Në qoftë se nxënësit vendosin të vizatojnë një qelizë bimore,<br />
atëherë ata duhet të paraqesin në qelizën e tyre edhe murin qelizor, kloroplastet<br />
(me klorofilin me ngjyrë të gjelbër) dhe vakuolat.<br />
3. Parashikoni, se çfarë ndodh në një qelizë, në qoftë se mitokondritë pushojnë së punuari.<br />
Përgjigje: Qelizës do t’i mungojë energjia për të kryer veprimtarinë e saj normale,<br />
kështu qeliza mund të vdesë. Sepse në mitokondri ndodh procesi i frymëmarrjes<br />
qelizore, gjatë të cilit ndodh bashkimi i lëndëve me oksigjenin që ndodhet në qelizë<br />
duke çliruar dyoksid karboni, ujë dhe një sasi të madhe energjie.<br />
Arsyetoni<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
4. Qelizat që ndodhen në stomak çlirojnë enzima që ndihmojnë tretjen. Këto enzima janë molekula<br />
proteinash. Shpjegoni, pse shumë pjesë të aparatit të Golxhit janë gjetur në qelizat e stomakut<br />
Përgjigje: Sepse aparati i Golxhit është “impianti i paketimit”, në të cilin proteinat<br />
para se të shpërndahen “paketohen në ambalazhe” që quhen qeska dhe më pas<br />
transportohen në sipërfaqe të qelizës, nga ku dalin jashtë.<br />
Sfida e një vizatimi<br />
5. Ju keni mësuar se organelat ndodhen brenda në qelizë. Kur ju vizatoni një qelizë të<br />
specializuar, a do t’i përmbajë vizatimi juaj disa nga këto organela Për shembull.<br />
Përgjigje: Çfarëdo qelize të specializuar që të vizatojnë nxënësit, si p.sh., qelizë muskulore,<br />
epiteliale, nervore etj., duhet pa tjetër që të ketë të gjitha organelat e qelizës.<br />
143
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
2. Qeliza në mjedisin e saj<br />
Të kuptuarit e koncepteve<br />
1. Përshkruani me fjalët tuaja procesin e difuzionit.<br />
Përgjigje: Difuzioni ose shpërhapja është dukuri fizike gjatë të cilit lëvizja e<br />
molekulave apo e pjesëzave bëhet nga një zonë me përqendrim më të lartë në një<br />
zonë me përqendrim më të ulët.<br />
2. Përshkruani se çfarë do të thotë material i përshkueshëm, i papërshkueshëm dhe<br />
material me përshkueshmëri përzgjedhëse.<br />
Përgjigje: Material i përshkueshëm do të thotë se, nëpërmjet tij mund të kalojë<br />
çdo lëndë. Material i papërshkueshëm do të thotë se, nëpërmjet tij nuk mund<br />
të kalojë asnjë lëndë. Materiali me përshkueshmëri përzgjedhëse ose gjysmë i<br />
përshkueshëm do të thotë se disa lëndë i lejon të kalojnë dhe disa të tjera jo.<br />
3. Çfarë tipi membranash kanë qelizat dhe pse<br />
Përgjigje: Qelizat kanë membrana gjysmë të përshkueshme, sepse ajo lejon disa<br />
lëndë të hyjnë e të dalin dhe të papërshkueshme nga disa lëndë të tjera.<br />
4. Pse poret e membranës qelizore kanë dimensione të ndryshme<br />
Përgjigje: Sepse dhe dimensionet e molekulave, që përbëjnë lëndët që hyjnë<br />
dhe dalin nga qeliza, janë të ndryshme. Në përgjithësi nëpër membranat qelizore<br />
kalojnë lehtë molekulat e vogla, më pak molekulat mesatare, kurse molekulat e<br />
mëdha nuk mund të kalojnë pa u ndihmuar nga qeliza. Kalimi i lëndëve të ndryshme<br />
nëpër membranë bëhet përmes poreve të saj, në mënyrë pasive apo me ndihmën<br />
e molekulave të tjera transportuese.<br />
Arsyetoni<br />
5. Poret e qelizave nuk janë gjithmonë të hapura. Te njerëzit dhe te shumë kafshë, insulina<br />
shërben si një çelës për hapjen e tyre. Insulina është një proteinë që prodhohet nga tërmishëza<br />
(pankreasi), e cila më pas kalon në gjak. Sapo futet në gjak, molekulat e insulinës shpërndahen<br />
në të gjitha qelizat e trupit. Molekula e insulinës është e aftë të ngjitet te membrana e qelizave.<br />
Kur kjo gjë ndodh, atëherë poret hapen dhe lejojnë hyrjen e sheqerit në qelizë.<br />
a) Njerëzit, në organizmin e të cilëve nuk prodhohet insulinë, sëmuren nga diabeti. Çfarë<br />
problemi mund të shkaktohet nga mosprodhimi i insulinës<br />
Përgjigje: Dimë se insulina shërben për futjen e sheqerit në qelizat e trupit.<br />
Gjithashtu dimë se sheqeri është lëndë ushqyese, që nga zbërthimi i tij në qelizë në<br />
prani të oksigjenit formohet përveç dyoksidit të karbonit dhe ujit dhe mjaft energji.<br />
Kjo energji përdoret nga qeliza dhe vetë organizmi për të kryer të gjitha veprimtaritë<br />
jetësore. Mungesa e insulinës ose pamjaftueshmëria e saj bën që të grumbullohet<br />
shumë sheqer në gjak (pra sheqeri nuk zbërthehet dhe nuk prodhohet energji), në<br />
këtë rast themi se njeriu sëmuret nga diabeti (sasia e sheqerit në gjak).<br />
b) Cilat organela brenda qelizës ndikohen më shumë nga mungesa e insulinës Shpjegoni<br />
zgjedhjen tuaj.<br />
Përgjigje: Nga mungesa e insulinës ndikohen më shumë mitokondritë, sepse në<br />
këto organela dimë se realizohet frymëmarrja qelizore, sipas barazimit:<br />
sheqer (lëndë ushqyese) + O 2<br />
= CO 2<br />
+ H 2<br />
O + energji.<br />
Mungesa e insulinës siç thamë bën që sheqeri të mos futet në qelizë por të qëndrojë në<br />
gjak, kështu mitokondrive që ndodhen brenda në qelizë në këtë rast u mungon sheqeri për<br />
të bërë frymëmarrjen qelizore.<br />
144
3. Osmoza<br />
Të kuptuarit e koncepteve<br />
1. Çfarë ngjashmërish dhe ndryshimesh ka midis difuzionit dhe osmozës<br />
Përgjigje: Ngjashmëria midis tyre është:<br />
• Të dyja dukuritë janë dukuri fizike;<br />
• Lëvizja e grimcave gjatë dukurisë së difuzionit dhe lëvizja e ujit gjatë dukurisë së osmozës<br />
bëhen nga zona me përqendrim më të lartë në një zonë me përqendrim më të ulët.<br />
Ndryshimi midis tyre është:<br />
• Difuzioni është dukuria e lëvizjes së molekulave apo pjesëzave të lëndës;<br />
• Osmoza është difuzioni i ujit nëpër një membranë gjysmëpërshkuese.<br />
2. Çfarë e përcakton drejtimin e lëvizjes së ujit nga brenda-jashtë qelizës dhe e kundërta<br />
Përgjigje: Drejtimi i lëvizjes së ujit nga brenda-jashtë qelizës ndodh kur përqendrimi<br />
i lëndëve jashtë qelizës është më i madh se sa brenda qelizës. Kjo tregon se<br />
përqendrimi i ujit në qelizë është më i madh se jashtë saj, prandaj ai del jashtë.<br />
Ndërsa drejtimi i lëvizjes nga jashtë-brenda ndodh kur përqendrimi i lëndëve jashtë<br />
qelizës është më i vogël se sa brenda saj. Kjo tregon se përqendrimi i molekulave të ujit<br />
është më i vogël brenda qelizës se sa jashtë saj. Kështu në qelizë do të hyjnë më shumë<br />
molekula uji se sa do të dalin.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Arsyetoni<br />
3. Duke u bazuar në atë që keni mësuar rreth osmozës, shpjegoni pse tregtarët e<br />
perimeve i spërkasin ato me ujë<br />
Përgjigje: Sepse perimet duke ndenjur për një farë kohë në mjedis humbasin ujë,<br />
kështu përqendrimi i lëndëve të tretura brenda qelizave të perimeve rritet, qelizat<br />
rrudhosen, si rezultat perimet vyshken. Prandaj spërkatja me ujë të pastër bën që<br />
qelizat e perimeve të marrin ujë dhe në këtë mënyrë normalizohet sasia e ujit që<br />
hyn në qelizë me atë që del jashtë saj. Perimet qëndrojnë të freskëta.<br />
4. Gjatë djersitjes humbasim tretësira të kripërave dhe ujë. Në ditët e nxehta të verës<br />
nëse një person pi vetëm ujë për të zëvendësuar lëngjet e humbura, ai mund të sëmuret.<br />
Nga analiza e gjakut të këtij personi vihet re se shumë rruaza të kuqe të gjakut janë fryrë e<br />
disa janë shkatërruar. Përse qelizat e rruazave të gjakut janë çarë<br />
Përgjigje: Sepse përqendrimi i lëndëve të tretura në rruazat e tyre të gjakut, si<br />
rezultat i djersitjes është zvogëluar, pra ato kanë më shumë ujë se lëndë të tretura.<br />
Marrja e ujit të pastër pa kripëra bën që qelizat e rruazave të kuqe të gjakut të<br />
tyre të fryhen dhe mund edhe të çahen. Për të kompensuar humbjen e kripërave,<br />
njerëzit duhet të marrin ujë të pasur me kripëra, siç mund të jetë uji mineral natyror,<br />
ujë i pasur me kripëra minerale.<br />
Sfida e një vizatimi<br />
5. Qelizat në qoftë se futen në ujë të pastër janë objekt i osmozës. Duke njohur procesin<br />
e osmozës vizatoni një qelizë në të cilën ruhet forma dhe dimensioni, pra nuk ka ndodhur<br />
çarja ose vyshkja e saj.<br />
Bëni një listë me çështje që duhet të zgjidhni, për të parandaluar çarjen ose vyshkjen e qelizës.<br />
Përgjigje: Nxënësit për të bërë vizatimin duhet të kenë parasysh këto çështje:<br />
145
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
• Përqendrimi i lëndëve të tretura jashtë qelizës është i njëjtë me përqendrimin e<br />
këtyre lëndëve brenda qelizës.<br />
• Përqendrimi i molekulave të ujit brenda dhe jashtë qelizës është i barabartë;<br />
• Lëvizja e ujit nga brenda-jashtë qelizës dhe e kundërta nuk është shumë e<br />
dukshme, por e barabartë.<br />
• Ruhen përmasat dhe forma e qelizës.<br />
Shënim: figura është e ngjashme si në rastin a të mësimit.<br />
4. Transporti nëpërmjet membranës qelizore<br />
Të kuptuarit e koncepteve<br />
1. Përshkruani presionin turgor me fjalët tuaja.<br />
Përgjigje: Kur uji futet nga jashtë në qelizat bimore, mbush vakuolat dhe citoplazmën<br />
e qelizës, duke shkaktuar fryrjen dhe shtyrjen e tyre drejt membranës qelizore.<br />
Pikërisht presioni që shtyn membranën qelizore quhet presion turgor.<br />
2. Çfarë e pengon qelizën bimore të shkatërrohet, kur ajo mbushet plot me ujë<br />
Përgjigje: Muri qelizor e pengon qelizën bimore të shkatërrohet, kur ajo mbushet<br />
plot me ujë.<br />
3. Çfarë ndryshimi ka ndërmjet transportit pasiv dhe atij aktiv<br />
Përgjigje: Ndryshimi është se transporti pasiv është thjesht difuzion që realizohet pa<br />
shpenzim energjie. Ndërsa ai aktiv realizohet me shpenzim energjie, sepse lëndët<br />
kalojnë nga zona me përqendrim më të vogël në zonën me përqendrim më të lartë.<br />
Arsyetoni<br />
4. Shpjegoni, pse qeliza shtazore çahet më lehtë se sa qeliza bimore, kur ato vendosen<br />
në ujë të distiluar<br />
Përgjigje: Sepse qeliza shtazore nuk ka mur qelizor që ta mbrojë.<br />
Kërkim - Hulumtim Si ndikon përqendrimi i tretësirave në procesin e osmozës<br />
Arsyetoni<br />
1. Pse ujitja e bimëve me ujin e detit është e dëmshme<br />
Përgjigje: Sepse përqendrimi i kripërave në mjedisin jashtë bimës është më i lartë<br />
se sa në brendësi të qelizave bimore, kështu uji i qelizave bimore do të dalë jashtë<br />
qelizës. Qelizat e bimëve do të rrudhoseshin dhe bimët do të thaheshin.<br />
Verifikoni njohuritë tuaja<br />
146<br />
2. Në tabelën e mëposhtme vendosni shenjën X para tiparit që i përket qelizave bimore<br />
dhe atyre shtazore.<br />
Tipari Funksioni Qeliza bimore Qeliza shtazore<br />
Membrana qelizore<br />
Muri qelizor<br />
Bërthama<br />
Kloroplastet<br />
Vakuolat e mëdha<br />
Mitokondritë<br />
rregullon fluksin e hyrjes dhe daljes së<br />
lëndëve<br />
mbështetje, mbrojtje<br />
dyfishimi i ADN-së<br />
marrin pjesë në procesin e fotosintezës<br />
ruajnë sasinë e ujit<br />
prodhimi i energjisë<br />
X<br />
X<br />
X<br />
X<br />
X<br />
X<br />
X<br />
X<br />
X
3. Cila nga thëniet e mëposhtme nuk është e saktë<br />
a) lisozome: sintezë e proteinave<br />
b) bërthamë: dyfishim i ADN-së<br />
c) membranë qelizore: shtresë e dyfishtë me lyra<br />
d) aparati i Golxhit: paketimi i proteinave e transporti i tyre.<br />
4. Në pohimet e mëposhtme, për ato që janë të vërteta vendosni germën V, ndërsa për<br />
ato që nuk janë të sakta korrigjojini në fletoren tuaj.<br />
a) Të gjitha qeniet e gjalla përbëhen nga qeliza. (V)<br />
b) Mikroskopi me dritë i lejon shkencëtarët që të shohin qelizën me të gjitha<br />
organelat. (G e gabuar, sepse vetëm mikroskopi elektronik i lejon shkencëtarët<br />
që të shohin qelizën me të gjitha organelat).<br />
c) Është e lehtë të dallosh qelizat bimore nga ato shtazore, pasi qelizat shtazore<br />
janë gjithnjë më të mëdha. (G, sepse qelizat bimore dallohen nga ato shtazore nga<br />
prania e murit qelizor, kloroplasteve dhe vakuolave të mëdha.)<br />
d) Të gjitha qelizat janë të rrethuara nga muri qelizor. (G, sepse vetëm qelizat bimore<br />
janë të rrethuara nga muri qelizor)<br />
e) Bërthama është qendra e kontrollit të qelizës. (V)<br />
f) Kloroplastet janë gjetur në qelizat bimore dhe jo në ato shtazore. (V)<br />
g) Një grup qelizash që janë të ngjashme nga forma e funksioni formojnë inde. (V)<br />
h) Difuzioni ndodh kur qelizat lëvizin nga një zonë me përqendrim më të vogël në një<br />
zonë me përqendrim më të madh. (G, sepse, nuk lëvizin qelizat por lëndët)<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
5. Cila strukturë është e përbashkët si për qelizën bimore dhe për atë shtazore<br />
a. muri qelizor<br />
b. vakuolat e mëdha<br />
c. mitokondritë<br />
d. kloroplastet<br />
6) Cila nga thëniet e mëposhtme ndërmjet strukturës qelizore dhe funksionit të saj<br />
përkatës nuk është e saktë<br />
a. Kloroplaste: sinteza e proteinave.<br />
b. Mitokondritë: prodhimi i energjisë.<br />
c. Muri qelizor: mbështetje, mbrojtje.<br />
d. Bërthamë: dyfishimi i ADN-së.<br />
7) Paketimi i proteinave dhe transportimi për në membranën e qelizës dhe për nxjerrjen<br />
jashtë është funksion i:<br />
a. rrjetit endoplazmatik<br />
b. lisozomeve<br />
c. aparatit të Golxhit<br />
d. bërthamës<br />
8. Rruazat e kuqe të gjakut, kur vendosen në një mjedis me përqendrim më të vogël se<br />
sa lëngu brenda rruazave të kuqe, atëherë ato do të:<br />
a. humbasin ujin dhe do të rrudhosen,<br />
b. thithin ujë dhe do të tendoset membrana e tyre,<br />
c. bëhen të papërshkueshme dhe do të pengojnë humbjen e ujit,<br />
d. transportojnë aktivisht ujin jashtë qelizës,<br />
e. thithin ujë, do të fryhen dhe mund të pëlcasin.<br />
147
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Aftësia për të vëzhguar<br />
9. Në figurën në f. 30 të tekstit është treguar reagimi i qelizave shtazore dhe bimore në<br />
tretësira me përqendrime të ndryshme.<br />
Komentoni:<br />
a) Çfarë ndodh me qelizat në rastin A<br />
b) Çfarë ndodh me qelizat në rastin B<br />
c) Çfarë ndodh me qelizat në rastin C<br />
Përgjigje:<br />
a. Në rastin A: te qeliza shtazore ndodhin këto procese: përmasat e qelizës rriten,<br />
membrana e saj mund të çahet, ndërsa edhe te qeliza bimore përmasat rriten, por<br />
muri qelizor që ajo ka, e mbron qelizën nga çarja. Si në qelizën shtazore dhe në<br />
atë bimore, e gjithë kjo ndodh se përqendrimi i ujit jashtë këtyre qelizave është<br />
më i lartë se brenda tyre. Atëherë do të lëvizin më shumë molekula uji nga jashtë<br />
– brenda qelizës.<br />
b. Në rastin B: qeliza shtazore dhe ajo bimore ruajnë përmasat dhe formën, sepse<br />
nuk ka lëvizje të dukshme të ujit nga brenda-jashtë qelizës dhe e kundërta. Kjo<br />
ndodh sepse përqendrimi i lëndëve të tretura jashtë qelizës është i njëjtë me<br />
përqendrimin e këtyre lëndëve brenda qelizës.<br />
c. Në rastin C: qeliza shtazore është zvogëluar, sepse uji ka dalë nga qeliza.<br />
Edhe në qelizën bimore uji ka dalë nga qeliza, kështu ajo është rrudhosur dhe<br />
citoplazma është shkëputur nga muri qelizor, qeliza edhe mund të vdesë, në qoftë<br />
se nuk vjen uji në mënyrë normale. Si në qelizën shtazore edhe në atë bimore, kjo<br />
ka ndodhur se, brenda në këto qeliza përqendrimi i lëndëve të tretura në qelizë<br />
është më i vogël se në mjedisin ku jetojnë qelizat, pra brenda në qeliza ka sasi<br />
më të mëdha uji se në mjedisin jashtë dhe si rezultat i dukurisë së osmozës ai del<br />
jashtë qelizës.<br />
10. Shihni figurën në f.31 të tekstit: një rruazë e kuqe e gjakut pasi është futur në ujë të<br />
distiluar ka ndryshuar formën. Shpjegoni këtë ndryshim të formës së saj.<br />
Përgjigje: Ju e dini se uji i distiluar është ujë kimikisht i pastër, pra ai nuk përmban<br />
asnjë lloj kripe apo lënde tjetër të tretshme, ndryshe në kimi mund ta shënojmë me<br />
formulën H 2<br />
O. Atëherë futja e këtij uji në qelizat e rruazave të kuqe të gjakut, bën<br />
që përmasat e tyre të rriten dhe membrana e tyre të çahet.<br />
11. Atletët gjatë stërvitjeve apo garave humbasin shumë ujë dhe kripëra. Ata djersijnë<br />
më shumë kur është nxehtë. Në qoftë se në këtë rast ata pinë vetëm ujë të pastër, rruazat e<br />
kuqe të gjakut të tyre do të fryhen. Në qoftë se ata stërviten në këto kushte për një kohë të<br />
gjatë, disa nga rruazat e kuqe të gjakut edhe mund të çahen.<br />
a) Pse rruazat e kuqe fryhen<br />
b) Si duhet të veprojnë atletët që të mos ndodhë fryrja apo aq më keq çarja e rruazave<br />
të kuqe të gjakut<br />
Përgjigje:<br />
a) Sepse përqendrimi i lëndëve të tretura në rruazat e tyre të gjakut, si rezultat i djersitjes<br />
është zvogëluar, pra ato kanë më shumë ujë se lëndë të tretura. Marrja e ujit të pastër pa<br />
kripëra bën që qeliza e rruazave të kuqe të gjakut të tyre të fryhet dhe mund edhe të çahet<br />
.<br />
148
) Për të kompensuar humbjen e kripërave, atletët duhet të marrin ujë të pasur me kripëra,<br />
siç mund të jetë uji mineral natyror, ujë i pasur me kripëra minerale.<br />
12. Në figurën e f. 31 të tekstit, gjeni:<br />
a) Cila nga strukturat e mëposhtme është membrana qelizore:<br />
a. V; b) V; c) X; d) V dhe X; e) Z dhe X<br />
b) Cila nga strukturat e mëposhtme është bërthama:<br />
c) Qeliza bimore është tipi:<br />
a) V; b) X; c) Y; d) V dhe X; e) Z dhe X<br />
a) A, sepse ka kromozome e bërthamë.<br />
b) B, sepse ka citoplazmë dhe bërthamë.<br />
c) A, sepse ka bërthamë dhe membranë qelizore.<br />
d) B, sepse ka kloroplaste e mur qelizor.<br />
Model mësimi: Qeliza e parë në mikroskopin elektronik<br />
Objektivat:<br />
Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:<br />
. Të përshkruajë e diskutojë për ndërtimin dhe funksionin e<br />
organaleve të qelizës, të parë me mikroskop elektronik, si: membrana,<br />
bërthama, mitokondria ribozomet, rrjeti endoplazmatik,<br />
aparati i Golxhit, lisozomet.<br />
. Të vizatojë një qelizë me të gjitha organelat që shihen me<br />
mikroskop me dritë dhe elektronik.<br />
. Të kuptojë se në të gjitha llojet e qelizave të specializuara<br />
ndodhen organelat e mësipërme.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Konceptet kryesore: organela, bërthama, citoplazma, mitokondritë, ribozomet,<br />
rrjeti endoplazmatik, aparati i Golxhit, lisozomet.<br />
Mjetet:<br />
Tabelë, ku paraqitet ndërtimi i qelizës i parë në mikroskop<br />
elektronik, fletë të mëdha për të shkruar ose dërrasë.<br />
Procedurat:<br />
B<br />
Vendi i zhvillimit të mësimit: klasa<br />
Hapi i parë (5’)<br />
Aplikoni me nxënësit teknikën e brainstorming-ut (stuhinë e mendimeve). Shkruani në<br />
dërrasën e zezë fjalën “Qeliza” dhe kërkoni nga nxënësit të shprehen se çfarë dinë ata për<br />
qelizën. I shkruani të gjitha mendimet e nxënësve në dërrasë. Mendimet e mundshme që<br />
prisni nga nxënësit duhet të jenë:<br />
prokarite<br />
citoplazma<br />
membrana<br />
qelizore<br />
eukariote<br />
qeliza<br />
bërthama<br />
qeliza<br />
bimore<br />
qeliza<br />
shtazore<br />
149
B<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Hapi i dytë (25’)<br />
Mësuesi duke iu referuar tabelës që tregon qelizën të parë në mikroskopin elektronik,<br />
shpjegon një nga një të gjitha organelat e qelizës. Mësuesi duhet të bëjë kujdes që gjatë<br />
shpjegimit të funksionit të tyre të tërheqë vëmendjen e nxënësve dhe në ndërtim. Kështu, ai<br />
vizaton në dërrasën e zezë organelat. Mësuesi bën kujdes duke theksuar se këto organela<br />
ndodhen në të gjitha llojet e qelizave të specializuara, si: muskulore, nervore, epiteliale, të<br />
gjakut, të qelizave bimore të rrënjëve, të gjetheve të kërcellit etj.<br />
Ndërkohë në fund të këtij shpjegimi u bën nxënësve pyetjen:<br />
Çfarë ndryshimi ka midis qelizës bimore dhe asaj shtazore<br />
B<br />
Qeliza shtazore<br />
Qeliza bimore<br />
Hapi i tretë (10’)<br />
Nxënësit ndahen në grupe (4-6 nxënës). U jepet detyrë që në fletoren e punës të<br />
plotësojnë ditarin dypjesësh. Udhëzohen, fillimisht, të punojnë në mënyrë të pavarur në<br />
fletore dhe, më pas, të diskutojnë në grup e të hedhin përgjigjet e sakta.<br />
Orgnelat e qelizës<br />
Funksioni<br />
Citoplazma<br />
Mitokondritë<br />
Ribozomet<br />
Rrjeti endoplazmatik<br />
Aparati i Golxhit<br />
Lisozomet<br />
Bërthama<br />
Hapi i katërt (5’)<br />
Fillon në shkollë dhe vazhdon në shtëpi. Mësuesi u jep nxënësve detyrë shtëpie<br />
ushtrimet në fund të mësimit.<br />
B<br />
Potenciali<br />
Nxënësit binden se të gjitha llojet e qelizave kanë të njëjtat organela.<br />
Nxitet fantazia e tyre duke punuar me grupe.<br />
Nxënësit do të kuptojnë se sa i rëndësishëm është për biologjinë e aplikuar në mjekësi,<br />
bujqësi dhe blegtori, studimi i qelizës me anë të mikroskopit elektronik.<br />
Zgjidhja e ushtrimeve në kreun “Qeliza dhe sistemet e organeve”<br />
1. Organizimi i qelizave<br />
Të kuptuarit<br />
1. Përkufizoni: indin, organin dhe sistemin e organeve. Përshkruani tri nivelet e organizimit<br />
të organizmave shumëqelizorë. Jepni nga një shembull për secilin nivel.<br />
Përgjigje: Një grup qelizash me formë e funksion të njëjtë quhen inde. P.sh., indi<br />
nervor, muskulor, epitelial dhe lidhor. Çdo ind përbëhet nga qeliza të njëjta, p.sh.:<br />
qelizat epiteliale janë të gjata e të sheshta. Qelizat e indeve të ndryshme janë të<br />
ndryshme, p.sh qelizat e indit nervor ndryshojnë nga qelizat e indit muskulor etj.<br />
150
Indet shpesh organizohen në struktura më të mëdha që quhen organe. Çdo organ<br />
ka së paku një funksion. P.sh., zemra është një organ. Ajo pompon gjakun në të<br />
gjithë trupin tonë. Shumë organe ndërtohen nga disa lloje të ndryshme indesh.<br />
Zemra juaj është një organ, i cili ndërtohet nga disa inde të ndryshme, p.sh., indi<br />
nervor, lidhor (gjak), epitelial e muskulor.<br />
Ndërsa sistemet e organeve janë grupe organesh që për të kryer një funksion<br />
më tërësor bashkëveprojnë me njëri-tjetrin. P.sh.: sistemi i qarkullimit të gjakut<br />
përfshin zemrën që luan rolin e një pompe që ve në lëvizje qarkullimin e gjakut;<br />
enët e gjakut si: arteriet që transportojnë gjakun nga zemra në inde; kapilarët ku<br />
shkëmbehen lëndët ushqyese e mbetjet dhe venat që kthejnë gjakun në zemër.<br />
2. Vendosini strukturat e mëposhtme, nga njësia më e vogël te më e madhja dhe jepni<br />
nga një shembull për secilën: sistem organesh, ind, qelizë, organ dhe molekulë.<br />
Përgjigje: Molekulë, qelizë, ind, organ dhe sistem organesh.<br />
Arsyetoni<br />
3. Duke krahasuar nivelet e organizimit të qelizave, bëni një skicë të niveleve të organizimit<br />
të një skuadre sporti, që ju njihni më mirë.<br />
Përgjigje: Në qoftë se do të analizonim një skuadër futbolli, do të fillonim nga niveli<br />
më i ulët i organizimit, p.sh.: lojtari (do ta quanim “qeliza e skuadrës”), atëherë do<br />
të vazhdonim me mesfushorët, sulmuesit, portieri, trajneri etj. (këta do t’i quanim<br />
“indet e skuadrës”), vetë skuadrën e futbollit p.sh., të shkollës, qytetit, kombëtare<br />
(këto do t’i quanim “organet”) dhe së fundi federatën e futbollit (do ta quanim<br />
“organizmi”).<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
4. Në qoftë se qeliza është njësia bazë e jetës, pse në organizmat shumëqelizorë janë të<br />
domosdoshme indet, organet e sistemet e organeve<br />
Përgjigje: Për të kryer më mirë punën e saj qeliza specializohet. Kjo ka sjellë rritjen<br />
e aftësisë për ndarje të punës tek organizmat shumëqelizorë. Kështu ju e dini se<br />
çdo sistem organesh është i përbërë nga një grup organesh që bashkëveprojnë<br />
dhe këto nga inde të njëjta apo të ndryshme. Atëherë çdo ind i këtyre organeve<br />
plotëson funksionin e vet, por të gjithë së bashku sillen si njësi e vetme dhe kryejnë<br />
funksione tipike për organin ku bëjnë pjesë.<br />
2. Organizmat njëqelizorë - Përsëritje<br />
Të kuptuarit e koncepteve<br />
1. Pse mendoni se bakteret janë më primitive se qelizat e tjera që ju keni mësuar<br />
Përgjigje: Sepse bakteret janë qeliza prokariote, pra ato nuk kanë një bërthamë të<br />
vërtetë, por materialin bërthamor e kanë të shpërndarë në citoplazmë. Kështu ato<br />
nuk kanë as membranë bërthamore.<br />
2. Pse diatometë quhen protistë të ngjashëm me bimët<br />
Përgjigje: Ato janë alga njëqelizore që përmbajnë pigmente me ngjyra të ndryshme<br />
dhe klorofil. Ato mund ta përgatisin vetë ushqimin e tyre.<br />
3. Krahasoni euglenën me një qelizë bimore. Listoni ngjashmëritë dhe ndryshimet.<br />
Përgjigje: Euglena është e ngjashme me qelizën bimore dhe atë shtazore. Nëse<br />
ndodhet në një mjedis me shumë dritë dielli, euglena vepron si bimë dhe e prodhon<br />
151
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Arsyetoni<br />
vetë ushqimin e saj, sepse ajo përmban klorofil dhe bën fotosintezë. Ndërsa në një<br />
mjedis me ndriçim diellor të reduktuar, ajo vepron si kafshë dhe fillon të ushqehet<br />
me qeliza më të vogla. Gjithashtu, ajo ka një kamxhik me anë të të cilit lëviz si<br />
kafshë për të gjetur ushqim.<br />
4. Pse shumë njerëz i lidhin sëmundjet me mikrogjallesat<br />
Përgjigje: Sepse dihet se shumë sëmundje shkaktohen nga bakteret, viruset,<br />
myqet etj., të cilat janë mikrogjallesa.<br />
5. Duke përdorur njohuritë që ju keni për osmozën, pse euglena, parameci dhe ameba<br />
kanë nevojë për vakuolat tkurrëse<br />
Përgjigje: Vakuolat tkurrëse të euglenës, paramecit dhe amebës pompojnë dhe<br />
nxjerrin jashtë tepricën e ujit duke parandaluar kështu çarjen e qelizës së këtyre<br />
gjallesave.<br />
6. Penicilina është një antibiotik që dobëson murin qelizor të baktereve. Sheqernat dhe<br />
proteinat janë me përqendrim më të madh në citoplazmën e baktereve se sa në mjedisin<br />
rrethues. Vizatoni skicën se si penicilina vret bakteret.<br />
Përgjigje: Teorikisht problemi shpjegohet kështu: meqenëse përqendrimi i lëndëve<br />
brenda qelizës së bakterit është më i madh se në mjedisin rrethues, atëherë<br />
sasia e ujit brenda në qelizë është e vogël, kështu me dobësimin e murit qelizor<br />
të bakterit nga penicilina, uji do të hyjë brenda nga mjedisi i jashtëm në qelizën e<br />
bakterit dhe do ta çajë atë. (Kujtojmë se dukuria e osmozës është kalimi i ujit nga<br />
mjedisi me përqendrim më të vogël të lëndëve në mjedisin me përqendrimin më të<br />
madh të lëndëve).<br />
3. Nevoja për ndarjen e qelizave<br />
Të kuptuarit<br />
1. Cila përmasë e qelizës është më efikase në transmetimin e mesazheve nga mjedisi<br />
rrethues në bërthamë, e vogla apo e madhja Shpjegoni, pse<br />
Përgjigje: Në transmetimin e mesazheve nga mjedisi rrethues në bërthamë më<br />
efikase është qeliza e vogël se sa e madhja. Kjo sepse, sa më e vogël të jetë<br />
qeliza aq më shpejt udhëtojnë mesazhet kimike që vijnë nga mjedisi rrethues në<br />
bërthamë dhe nga bërthama në pjesët e tjera të qelizës.<br />
2. Cila qelizë do të ishte më efikase në shkëmbimin e lëndëve, e madhja apo e vogla<br />
Përgjigje: Në shkëmbimin e lëndëve më efikase janë qelizat e vogla. Sepse shumë<br />
qeliza të vogla kanë më shumë membranë qelizore se sa një qelizë e madhe.<br />
Kështu sa më shumë membranë të ketë, krahasuar me vëllimin e qelizës, aq më<br />
efikase është qeliza në marrjen e lëndëve dhe nxjerrjen jashtë të mbetjeve.<br />
3. Shpjegoni, pse qelizat shumë aktive, si ato të muskujve, janë të vogla<br />
Përgjigje: Sepse shumë qeliza të vogla së bashku janë më efikase në shkëmbimin<br />
e lëndëve dhe në nxjerrjen e mbetjeve se sa një qelizë e vetme e madhe.<br />
Arsyetoni<br />
4. Cila qelizë ka sipërfaqe më të madhe, në qoftë se vëllimet janë të njëjta:<br />
a) Qeliza në formë sfere apo në formë kubi<br />
Përgjigje: Më e madhe është ajo në formë kubi, sepse ju e dini se sipërfaqja e kubit<br />
është më madhe se e sferës. Në qoftë se do të bëjmë raportin e sipërfaqes me<br />
152
vëllimin (kur dimë se ai është i njëjtë për të dyja qelizat), më i madh ky raport del te<br />
qeliza që ka sipërfaqe më të vogël. Qeliza më e vogël është më aktive në thithjen<br />
e lëndëve ushqyese dhe largimin e mbetjeve, sepse raporti i sipërfaqes së saj me<br />
vëllimin është më i madh se sa te qeliza e madhe.<br />
b) Qeliza me sipërfaqe të lëmuar apo ajo e rrudhosur<br />
Përgjigje: Më e madhe është ajo e rrudhosur sepse ka më shumë sipërfaqe se ajo<br />
e lëmuar.<br />
4. Specializimi qelizor<br />
Të kuptuarit e koncepteve<br />
1. Cila është përparësia e specializimit qelizor<br />
Përgjigje: Përparësia e specializimit qelizor është se qelizat kanë forma e përmasa<br />
të ndryshme, secila e përcaktuar për të kryer një funksion të caktuar.<br />
2. Cila është përparësia e membranave të shumëfishta.<br />
Përgjigje: Rrudhosja e membranave rrit sipërfaqen e thithjes së lëndëve.<br />
3. Cila është përparësia e një muri qelizor të trashë e elastik në krahasim me një mur<br />
qelizor të trashë dhe të fortë.<br />
Përgjigje: Sepse muri i trashë është një strukturë që i jep bimës forcë, ndërsa<br />
elasticiteti i lejon bimës futjen e lëndëve ushqyese në qelizë.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Arsyetoni<br />
4. Pse qelizat e specializuara janë të varura nga qeliza të tjera të specializuara<br />
Përgjigje: Sepse qeliza të ndryshme kanë forma të ndryshme e kryejnë funksione<br />
të ndryshme, që nuk zëvendësojnë njëra–tjetrën, por përkundrazi bashkërendojnë<br />
punën me njëra-tjetrën.<br />
Sfida e një vizatimi<br />
5. Vizatoni një qelizë. A është struktura e qelizës që ju po ndërtoni për një funksion të<br />
specializuar Çfarë ndryshimesh duhet t’i bëni vizatimit tuaj, tani që ju mësuat më shumë<br />
për qelizat e specializuara<br />
Përgjigje: Vizatimi është një formë pune mjaft e frytshme për ta bërë të menduarit<br />
të dukshëm. Nxënësit me shumë kënaqësi riprojektojnë trupin njerëzor, bimën,<br />
organe të ndryshme, qelizën etj.<br />
Nxënësit duhet të vizatojnë skicën e një qelize që të ketë të gjitha organelat, si:<br />
membranën qelizore, bërthamën, citoplazmën, mitokondritë, aparatin e Golxhit, lisozomet,<br />
rrjetin endoplazmatik dhe ribozomet, në qoftë se qeliza është shtazore dhe duhet të shtojë<br />
murin qelizor, vakuolat e mëdha dhe kloroplastet për qelizën bimore. Por për t’i dhënë formën<br />
e një qelize të specializuar, nxënësi duhet t’i japë asaj një formë të caktuar në përputhje<br />
me funksionin që qeliza kryen, p.sh.: qeliza nervore, dhjamore, muskulore, epiteliale, qeliza<br />
bimore me mure të holla, qeliza bimore me mure të trasha etj., ose qeliza të pajisura me cilie<br />
që ndodhen në mukozën e rrugëve të frymëmarrjes etj.<br />
153
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Punë praktike - Vëzhgimi i lëvizjes së ujit te bimët<br />
Për realizimin e kësaj pune praktike është e domosdoshme që të përdoret metoda<br />
eksperimentale. Ajo përfaqëson një përsëritje, në kushte laboratorike të kontrolluara, të<br />
dukurive natyrore. Metoda eksperimentale përdoret për të parë ndikimin e faktorëve të<br />
ndryshëm në zhvillimin e këtyre dukurive apo për të përcaktuar një rrugë të re për realizimin<br />
e diçkaje.<br />
Kjo metodë është shumë e rëndësishme në lëndën e biologjisë. Gjatë zbatimit të saj<br />
synohet që, nëpërmjet veprimtarive praktike, nxënësi të nxitet për të vëzhguar, për të<br />
mbledhur të dhëna, për interpretimin e tyre, si edhe për nxjerrjen e përfundimeve.<br />
Eksperimenti është më i pasur se vrojtimi. Ai ka për detyrë:<br />
• Të vërtetojë ose të hedhë poshtë hipotezat e ngritura.<br />
• Të përcaktojë mënyrën se si kushtet e ndryshme ndikojnë procesin.<br />
• Të nxjerrë ligjësi apo përfundime.<br />
• Të gjejë rrugë të reja implementimi.<br />
• Të tregojë në mënyrë praktike dukuri, duke përmirësuar në maksimum shkallën<br />
e të nxënit.<br />
Përparësitë e përdorimit të kësaj metode janë të shumta, këtu po përmendim më kryesoret:<br />
• Me anë të eksperimentit nxënësi kupton thelbin e dukurisë apo të ligjësisë.<br />
• Nxjerr në pah lidhjet pozitive dhe negative.<br />
• Sqaron dhe vërteton ligjësitë biologjike.<br />
• Zhvillon aftësitë për punë të pavarur.<br />
• Nxit të menduarit aktiv, sintetik dhe analitik.<br />
• Krijon shprehi për përdorimin e aparaturave, aparateve të ndryshme etj.<br />
Me gjithë këto përparësi, kjo metodë paraqet edhe kufizime, të cilat lidhen sidomos me faktin<br />
që për aplikimin e suksesshëm të saj nevojiten aparatura dhe mjete që jo gjithmonë mund të jenë<br />
në dispozicion, por edhe kur janë, për t’i vënë ato në përdorim kërkohet mbështetje financiare<br />
për sigurimin e reagjentëve dhe të lëndës së parë për eksperimentin. Duke pasur parasysh këto<br />
vështirësi, jemi munduar që në programin e biologjisë në përgjithësi dhe në atë të biologjisë 9-të<br />
në veçanti të planifikojmë punë eksperimentale, që realizohen me mjete të thjeshta.<br />
Për realizimin me sukses të kësaj metode ndiqet një procedurë, që bazohet në rregullat<br />
e përgjithshme të përbashkëta, por që për çdo rast shoqërohen edhe nga një protokoll i<br />
caktuar, në varësi të eksperimentit që do të kryhet. Për organizimin metodik të kësaj metode<br />
përmendim këto hapa:<br />
1. Në rastet kur eksperimenti realizohet, kur nxënësit i kanë përvetësuar mirë konceptet<br />
që do të vëzhgojnë gjatë punës eksperimentale.<br />
• Para dhënies së detyrës mësuesi sigurohet se nxënësit i kanë përvetësuar mirë<br />
konceptet që do të vëzhgojnë gjatë punës eksperimentale.<br />
• Dhënia e detyrës.<br />
• Paraqitja teorike e koncepteve, njohurive, aftësive dhe e shprehive që duhet të<br />
njihen.<br />
• Përcaktimi i mjeteve dhe i metodave.<br />
2. Në rastet kur eksperimenti realizohet si burim i njohurive të reja.<br />
Kjo mënyrë bën që nxënësi me anë të eksperimentit të zbulojë vetë konceptet e reja,<br />
gjë që ngjall tek ata kureshtjen, aktivizon të menduarin, lindin kështu tek ata supozime të<br />
ndryshme, lind dëshira për të shprehur mendimet e tyre etj. E thënë më thjesht, ne krijojmë<br />
154
esimin te nxënësit se ata po luajnë rolin e një “shkencëtari” (duke ndjekur procedurën e një<br />
njohje shkencore, si: shtrimi i problemit, formulimi i një hipoteze, planifikimi i eksperimentit,<br />
nxjerrja e përfundimeve, analiza e tyre dhe më pas referimi i rezultateve).<br />
Në të dyja rastet mësuesi e fillon punën me demonstrimin e metodikës se si do të<br />
realizohet eksperimenti. Shumë e rëndësishme është që nxënësit të kuptojnë se suksesi i<br />
tyre në eksperiment varet nga rigoroziteti i zbatimit të procedurës eksperimentale.<br />
Ndarja e materialeve dhe sqarimi për mënyrën e përdorimit të tyre.<br />
Kujtesa për rregullat e sigurimit teknik në punën laboratorike, për përdorimin e mjeteve<br />
dhe të reagjentëve.<br />
Fillimi i punës<br />
Vëzhgime sistematike, skicime, shënime në një fletore laboratorike. Mësuesi duhet të<br />
kërkojë që në fletoren laboratorike të ketë edhe shënime apo gjykime të nxënësve për ato<br />
që do të vëzhgojnë.<br />
Nxjerrja e përfundimeve dhe diskutimi i tyre.<br />
Roli i mësuesit gjatë zbatimit të kësaj metode është:<br />
• Të japë udhëzime për ecurinë metodike dhe për përdorimin e pajisjeve<br />
eksperimentale.<br />
• Të kontrollojë parapërgatitjen teorike të nxënësve para eksperimentit. Të ndjekë<br />
vazhdimisht ecurinë e punës.<br />
• Të tentojë drejt formimit të aftësive dhe të shprehive të punës eksperimentale.<br />
• Të ndihmojë në nxjerrjen e përfundimeve.<br />
• Të bëjë vlerësimin e punës së kryer.<br />
• Të kontrollojë përdorimin e pajisjeve dhe dorëzimin e tyre pas përfundimit të<br />
eksperimentit.<br />
Eksperimenti është shumë i rëndësishëm në çdo etapë të mësimdhënies, pasi ai mund<br />
të shërbejë si burim njohurish, për përvetësimin e njohurive, si dhe për zbatimin praktik të<br />
tyre në jetën e përditshme.<br />
Le t’i kthehemi eksperimentit tonë dhe të analizojmë si do të vepronin nxënësit.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Analiza (po japim disa nga përgjigjet që mund të prisni nga nxënësit).<br />
Analizoni rezultatet tuaja duke iu përgjigjur pyetjeve, si:<br />
a) Çfarë efekti kanë gjethet në lëvizjen e ujit<br />
Përgjigje: Nga eksperimenti zbuluam se kërcelli i selinos që ka gjethe e ngjit ujin<br />
më lart se sa kërcelli i selinos pa gjethe, atëherë gjethet ndihmojnë në transportin<br />
e ujit në bimë.<br />
b) Si lëviz uji nga rrënja deri te gjethet<br />
Përgjigje: Uji lëviz nga rrënja deri te gjethet me anë të gypave që ndodhen në<br />
rrënjët, kërcellin dhe gjethet e bimës.<br />
c) Shpjegoni pse ju e filluat eksperimentin me dy kërcej që kishin të njëjtën gjatësi<br />
Përgjigje: Kjo do të na krijojë mundësi që krahasimin e lëvizjes së lëngjeve midis<br />
dy kërcejve ta bëjmë më të thjeshtë.<br />
d) Pse është e nevojshme që ta llogaritni në % lëvizjen e ngjyrës<br />
Përgjigje: Për ta kuptuar më mirë përgjigjen po japim një shembull: supozojmë se<br />
të dy kërcejtë i kemi prerë në gjatësinë 10 cm (sepse në udhëzime kjo gjë është vënë<br />
si kusht, që kërcejtë duhet të kenë gjatësi të njëjtë). Nga eksperimenti do të dalë se<br />
te kërcelli i selinos me gjethe lëngjet janë ngjitur më lart, p.sh., deri në 8 cm. Ndërsa<br />
te kërcelli pa gjethe është ngjitur p.sh., 6 cm.<br />
155
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Llogaritim lëvizjen e lëngjeve në %, te kërcelli me gjethe: 80%<br />
Llogaritim lëvizjen e lëngjeve në %, te kërcelli pa gjethe: 60%<br />
Tani përgjigjja është e thjeshtë, sepse kështu del më qartë se te kërcelli me gjethe lëngjet<br />
ngjiten më shumë.<br />
E domosdoshme do të ishte llogaritja me % e lëvizjes së lëngjeve në qoftë se, kërcejtë<br />
do të kishin gjatësi të ndryshme.<br />
Arsyetoni<br />
1. Në një libër kopshtarie rekomandohet se, kur një bimë zhvendoset në një vazo të re,<br />
duhet që t’i hiqen disa gjethe. Ideja është që të ndihmohet bima që të ruajë ujin derisa të ketë<br />
nxjerrë rrënjë të reja. Bazuar në këtë, si mendoni: a e ndihmon bimën heqja e disa gjetheve<br />
Shpjegojeni.<br />
Përgjigje: Përgjigjja më e mundshme do të ishte: është më mirë që gjethet të mos<br />
hiqen, sepse janë ato që, në sajë të transpirimit bëjnë që uji dhe lëndët minerale<br />
të ngjiten lart. Në këtë mënyrë bima ushqehet më mirë dhe shmanget mbetja e ujit<br />
me tepricë në rrënjë, që mund të shkaktojë kalbjen e tyre.<br />
2. Shkencëtarët shpesh japin shpjegime të ndryshme për të njëjtën dukuri eksperimentale.<br />
Një shpjegim i vëzhgimeve tuaja në këtë eksperiment është se, selinoja përmban enë për<br />
transportimin e ujit nga rrënjët te gjethet. Krijoni një shpjegim tjetër dhe shkruani një raport<br />
të shkurtër të eksperimentit.<br />
Përgjigje: Gjatë mësimdhënies, është e rëndësishme që mësuesit të përdorin<br />
ushtrime që janë të ndërtuara në mënyrë të tillë që t’i bëjnë nxënësit të mendojnë<br />
më thellë rreth eksperimenteve, si dhe për të praktikuar dhe testuar më mirë aftësitë<br />
e nevojshme të nxënësve për të shkruar. I kësaj natyre është dhe ushtrimi që po<br />
trajtojmë. Në këtë ushtrim kërkohet që të shkruhet një raport i shkurtër rreth një<br />
shpjegimi tjetër që mund të bëjnë nxënësit për rezultatet e eksperimentit. Qëllimi<br />
i këtij ushtrimi më shumë është, që nxënësit të mësojnë të shkruajnë një raport<br />
shkencor dhe të mendojnë një përgjigje në mënyrë të pavarur. I tillë është edhe<br />
raporti për veprimtaritë praktike.<br />
Raporti për veprimtarinë praktike<br />
Tiparet e veçanta të tyre janë:<br />
Hyrja- këtu materiali që paraqitet është, zakonisht, i shkurtër dhe specifik. Por me anë të<br />
tij duhet të përshkruhet qëllimi i eksperimentit me minimumin e materialit të mundshëm.<br />
Materialet dhe metodat - zakonisht, kjo pjesë jepet e gatshme nga mësuesi, kurse për<br />
rastin e një pune shkencore, kjo pjesë duhet të formulohet nisur nga të dhënat që janë<br />
mbajtur në fletoren e shënimeve.<br />
Prezantimi dhe analiza e të dhënave eksperimentale. Në këtë pjesë duhet të tregohet kujdes<br />
i veçantë për grafikët apo tabelat që shoqërojnë punën e laboratorit (në qoftë se ka). Gjithashtu<br />
duhet gjithmonë të sigurohemi që konkluzionet të justifikojnë evidencat e paraqitura.<br />
Hapat e përgatitjes së një raportimi të punës praktike<br />
Drejtojini nxënësit në zgjidhjen fillimisht të eksperimentit, që do të dëshironim ta<br />
përshkruanim dhe vendosni sesi është më mirë ta paraqitin atë.<br />
Mundohuni ta filloni këtë proces përpara se ta përfundoni punën e laboratorit, pasi në<br />
stadin e rishikimit të punës eksperimentale mund të ndeshni mangësi dhe gjithmonë duhet<br />
të parashikoni kohë për t’i korrigjuar ato. Materialet e panevojshme duhen eliminuar, por mos<br />
156
harroni se edhe rezultatet negative janë të rëndësishme. Ndihmojini nxënësit të përdorin<br />
forma të ndryshme të prezantimit të të dhënave, por duke kontrolluar që asnjë e dhënë të<br />
mos paraqitet dy herë.<br />
Tregojuni nxënësve se grafikët, zakonisht, janë më të thjeshtit për t’u lexuar dhe<br />
përvetësuar, ndërkohë që tabelat mund të përdoren kur ka shumë të dhëna për t’u paraqitur<br />
në një hapësirë më të vogël. Mos harroni asnjëherë të këshilloni nxënësit që në paraqitjen e<br />
tyre të sqarojnë pikat kryesore të tabelës që kanë përdorur.<br />
6. thithja dhe transporti i ujit<br />
Të kuptuarit e koncepteve<br />
1. Pse është e rëndësishme për mbijetesën e bimëve aftësia për të transportuar ujin<br />
Përgjigje: Sepse së bashku me ujin transportohen lëndët minerale që shërbejnë si<br />
lëndë ushqyese për bimët.<br />
2. Cilat struktura ndihmojnë te bimët për të lëvizur: a) ujin; b) sheqerin.<br />
Përgjigje: a) ksilema, b) floema.<br />
3. Listoni dhe shpjegoni me fjalët tuaja tri forcat që mendohet se ndihmojnë bimën për të<br />
lëvizur ujin.<br />
Përgjigje: 1. Presioni i rrënjëve: drejtpërsëdrejti nëpërmjet qimeve thithëse,<br />
nëpërmjet dukurisë së osmozës, uji dhe lëndët minerale të tretura futen në rrënjë.<br />
Aty ushtrojnë një presion që e shtyn atë lart.<br />
2. Kapilariteti: kapilariteti dhe presioni i rrënjëve ndihmon ujin të lëvizë lart, brenda<br />
gypave të ksilemës.<br />
3. Transpirimi: uji ngjitet në lartësi të bimës nga forcat e kohezionit të molekulave<br />
të ujit dhe forcës tërheqëse të transpirimit.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Arsyetoni<br />
4. Disa kandrra e marrin ushqimin e tyre duke shpuar bimën me aparatin e gojës në<br />
formë gjilpëre. Gjeni cilin nga gypat do të shpojnë ata.<br />
Përgjigje: Kandrrat do të shpojnë gypat e floemës, sepse nëpërmjet tyre bima<br />
transporton lëndët ushqyese (sheqerin) të formuar gjatë procesit të fotosintezës<br />
nga gjethet në pjesët e tjera të bimës.<br />
7. Gjethja - një fabrikë e vogël<br />
Të kuptuarit e koncepteve<br />
1. Vendosni lidhjet e sakta në ushtrimin e mëposhtëm.<br />
Funksioni<br />
Struktura<br />
a) lejon gazet të hyjnë në qelizë kutikula<br />
b) transporton ujin nga rrënja te gjethja qelizat roje<br />
c) lejojnë gazet të lëvizin brenda e jashtë gjethes ksilema<br />
d) mban nën kontroll lëvizjen e gazeve brenda e jashtë gjethes floema<br />
e) vendi i fotosintezës gojëzat<br />
f) transporton sheqerin e lëndët ushqyese mezofili<br />
g) ruan gjethen nga avullimi hapësirat ajrore<br />
157
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Përgjigje:<br />
a) gojëzat; b) ksilema; c) hapësirat ajrore;<br />
d) qelizat roje; e) mezofili; f) floema; g) kutikula.<br />
2. Përse është e rëndësishme që bima në mes të gjethes ka hapësira ajrore midis qelizave.<br />
Përgjigje: Sepse ato lejojnë lëvizjen e lirë të gazeve (mbajnë dyoksidin e karbonit<br />
dhe lëshojnë oksigjenin).<br />
Arsyetoni<br />
3. Si ndryshon një gjethe e një bime uji nga një gjethe e një bime që rritet në shkretëtirë<br />
Krahasoni treguesit e mëposhtëm:<br />
a) kutikula b) numri i gojëzave<br />
c) vendi i gojëzave d) dimensioni i hapësirave të ajrit brenda gjethes.<br />
Përgjigje:<br />
a) Bima e ujit e ka kutikulën të hollë, ndërsa ajo e shkretëtirës të trashë.<br />
b) Bima e ujit ka më shumë gojëza se sa ajo e shkretëtirës.<br />
c) Bima e ujit i ka gojëzat në të dyja anët e gjethes (lart dhe poshtë), ndërsa ajo e<br />
shkretëtirës i ka vetëm në pjesën e poshtme të gjethes.<br />
d) Bima e ujit e ka më të madhe dimensionin e hapësirave të ajrit brenda gjethes<br />
se sa bima e shkretëtirës.<br />
8. Vëzhgimet e një natyralisti<br />
Të kuptuarit e koncepteve<br />
1. Pse drurët halorë mund të jetojnë në zona me ndryshime të mëdha të klimës dhe pse<br />
drurët gjethegjerë nuk mund të konkurrojnë me ata<br />
Përgjigje: Sepse drurët halorë i kanë gjethet si gjilpërë, të mbuluara me një kutikulë<br />
të trashë me cipë dyllore. Kjo bën që pyjet halore janë të mbrojtura nga humbja e ujit<br />
dhe këto bimë e ruajnë gjelbërimin e tyre. Ndërsa bimët gjethegjera, si: gështenja,<br />
ahu, dushku etj., i kanë gjethet e gjera e të mëdha, të përshtatshme për të avulluar<br />
shumë ujë. Këta drurë janë gjetherënës.<br />
2. Përse myshqet nuk mund të rriten aq të larta e të holla, p.sh., sa bredhi<br />
Përgjigje: Sepse ato nuk kanë rrënjë të vërteta dhe enë ksileme e floeme.<br />
3. Pse gjejmë shumë myshqe gjatë muajve të verës në ekosistemet veriore<br />
Përgjigje: Sepse riprodhimi dhe fotosinteza e tyre varet nga sasia e ujit dhe e<br />
temperaturës.<br />
4. Pse drurët nuk mund të rriten në majë të maleve të larta<br />
Përgjigje: Sepse temperaturat janë shumë të ulëta.<br />
Arsyetoni<br />
5. Në qoftë se ju prisni një degë në një bimë pishe, lëngu që rrjedh forcohet shumë shpejt.<br />
Çfarë përparësie ka kjo për drurin e pishës<br />
Përgjigje: Sepse është një masë mbrojtjeje. Kjo pengon daljen e lëngjeve nga<br />
bima e pishës.<br />
6. Formuloni një hipotezë që shpjegon se, përse drurët bëhen më të lartë kur shkohet nga<br />
maja në rrëzë të malit<br />
Përgjigje: Sepse kushtet e dritës, temperaturës, janë më të përshtatshme në vende<br />
të ulëta.<br />
158
Reflektoni<br />
6. Shumë shkencëtarë thonë se, toka po bëhet më e ngrohtë si rezultat i ngrohjes globale.<br />
Nëse zona ku jetoni ju, ngrohet dhe dimrat bëhen më të butë, si do të ndikojnë këto kushte<br />
në bimët që rriten në zonën tuaj<br />
Përgjigje: Kjo gjë do ta dëmtojë bimësinë, sepse ajo është përshtatur ndaj disa<br />
kushteve të caktuara të temperaturës dhe lagështirës, të cilat tashmë kanë<br />
ndryshuar.<br />
9. Sistemet e organeve te kafshët<br />
Të kuptuarit e koncepteve<br />
1. Kategorizoni organet e mëposhtme, a bëjnë pjesë në grupin e parë apo të dytë të<br />
sistemeve të organeve: zemra, arteria, veshka, sytë, truri, stomaku<br />
Përgjigje: Në grupin e parë bëjnë pjesë: zemra, arteria, veshka dhe stomaku.<br />
Ndërsa në grupin e dytë bëjnë pjesë: sytë dhe truri.<br />
2. Si punojnë së bashku nervat dhe muskujt<br />
Përgjigje: Organet e shqisave kapin ngacmimet dhe, nëpërmjet sistemit nervor,<br />
dërgojnë mesazhe në sistemin nervor. Më pas nervat transmetojnë sinjale elektrike<br />
nga truri në muskuj. Sinjalet shkaktojnë tkurrjen e muskujve dhe ne fillojmë të<br />
reagojmë.<br />
3. Shpjegoni, pse janë të rëndësishme sistemet e organeve që rregullojnë apo kontrollojnë<br />
sistemet e tjera të trupit<br />
Përgjigje: Sepse ato rregullojnë apo kontrollojnë njëri-tjetrin për të punuar së<br />
bashku. Çdo sistem organesh është i specializuar për një punë të caktuar, p.sh., në<br />
sistemin e qarkullimit të gjakut, gjaku që përmban lëndët ushqyese dhe oksigjenin<br />
shpërndahet në të gjitha qelizat e trupit. Por lëndët ushqyese ky sistem i siguron<br />
nga ai i tretjes dhe oksigjenin nga sistemi i frymëkëmbimit etj.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Arsyetoni<br />
4. Cili nga sistemet sinjalizohet për rrezikun: sistemi nervor apo ai endokrin Pse<br />
Përgjigje: Për rrezikun sinjalizohet më parë sistemi nervor, sepse në të gjithë<br />
veprimtarinë e tij, si: në punën e organeve, të indeve, komunikimit, reagimin ndaj<br />
botës që na rrethon, në mendimet, emocionet dhe kujtimet tona si dhe në të<br />
gjitha çfarë shikojmë dhe ndjejmë, organizmi ynë varet, analizohet, komandohet e<br />
drejtohet nga sistemi ynë nervor.<br />
5. Cili është ndryshimi midis sistemit nervor dhe atij endokrin Shpjegojeni.<br />
Përgjigje: Sistemi hormonal prodhon lëndë kimike të quajtura hormone, që janë<br />
molekula, të cilat mbartin një informacion të caktuar. Këto hormone prodhohen si<br />
rezultat i mesazheve që nervat dërgojnë nga truri në gjëndrat endokrine të sistemit<br />
endokrin. Pasi prodhohen transportohen me anë të gjakut dhe shpërndahen në<br />
të gjithë organizmin. Por kjo nuk do të thotë se kudo ato arrijnë, e bëjnë të njohur<br />
mesazhin e tyre, por vetëm kur qelizat e njohin këtë hormon në mënyrë specifike.<br />
Ndërsa sistemi nervor është i përbërë nga shumë qeliza nervore (neuronet), që<br />
kanë aftësinë që në përgjigje të një ngacmuesi të nxitet dhe këtë nxitje ta tejçojë<br />
nga një pikë në një tjetër. Pra sistemi nervor është i aftë t’i përgjigjet në mënyrë të<br />
menjëhershme çdo ngacmuesi.<br />
159
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
6. Në qoftë se ju shkelni një gozhdë pa dashje, si do të reagonte sistemi juaj nervor Cilat<br />
sisteme të tjera organesh do të sinjalizoheshin Shpjegojeni.<br />
Përgjigje: Receptorët e lëkurës kapin ngacmimin dhe, nëpërmjet sistemit<br />
nervor, dërgojnë mesazhe bioelektrike në tru. Menjëherë truri nëpërmjet nervave<br />
transmeton sinjale elektrike në sistemin muskulor. Sinjalet shkaktojnë tkurrjen e<br />
muskujve dhe ju me siguri reagoni duke tërhequr këmbën.<br />
Reflektoni<br />
7. Si zbatohet në organizmat shumëqelizorë thënia: “Të gjithë për një dhe një për të gjithë”<br />
Përgjigje: Tashmë e dimë se çdo sistem organesh është i specializuar për një<br />
punë të caktuar. Prandaj, ai nuk mund të mbijetojë pa bashkëpunimin me sistemet e<br />
tjera, ashtu si dhe sistemet e tjera nuk mund të mbijetojnë pa bashkëpunimin, qoftë<br />
edhe të një sistemi të vetëm. Shembull tipik është bashkëpunimi i sistemit nervor<br />
me të gjitha sistemet e organeve. Në qoftë se do të mungonte ky bashkëpunim,<br />
organizmi nuk do të mund të mbijetonte në mjedisin e tij.<br />
10. Sistemi tretës te kafshët<br />
Të kuptuarit e koncepteve<br />
1. Shpjegoni procesin e tretjes me fjalët tuaja.<br />
Përgjigje: Procesi që realizon shndërrimin e molekulave të mëdha të lëndëve<br />
ushqyese në molekula më të vogla quhet tretje.<br />
2. Çfarë përparësish ka tretja në një strukturë në formë gypi në ndryshim me atë në formë<br />
qeseje<br />
Përgjigje: Ka ndryshim sepse ushqimi futet në një hyrje të veçantë që është goja<br />
dhe mbetjet dalin jashtë nëpërmjet anusit (vrima e pasdaljes), në ndryshim me<br />
tretjen që ndodh në strukturat në formë qeseje, që ushqimi tretet në këto struktura<br />
dhe mbetjet dalin nga kanë hyrë ushqimet.<br />
3. Shprehni shkurt sesi ndodh tretja në gojë, stomak dhe në zorrët e holla te njeriu.<br />
Përgjigje:<br />
b) Në gojë ndodh përpunimi mekanik i ushqimit (ushqimi copëtohet nga dhëmbët,<br />
njomet nga pështyma, përzihet dhe gëlltitet nga gjuha) dhe përpunimi kimik i<br />
ushqimit (niseshteja e ushqimit zbërthehet nga enzima amilazë në sheqer).<br />
c) Në stomak ndodh përpunimi mekanik i ushqimit (ai grumbullohet, përpunohet<br />
dhe përzihet) dhe përpunimi kimik i ushqimit (lëngu i stomakut që përmban acid<br />
klorhidrik dhe enzimën pepsinë fillojnë të zbërthejnë, pra tresin proteinat).<br />
d) Në zorrët e holla ndodh përpunimi kimik i ushqimit me anë të enzimave të<br />
termishëzës dhe të tëmblit realizohet tretja e plotë e lyrave, karbohidrateve dhe<br />
proteinave, si dhe përthithja e lëndëve të tretura.<br />
Arsyetoni<br />
4. Me kë ngjason më shumë procesi i tretjes te shpendët, me atë të një krimbi të tokës<br />
apo me të njeriut<br />
Përgjigje: Procesi i tretjes te shpendët ngjason më shumë me atë të krimbit të<br />
tokës.<br />
160
5. Aspirina largon mukozën mbrojtëse që mbështjell stomakun. Shpjegoni pse pirja e<br />
aspirinës mund të shkaktojë probleme me tretjen.<br />
Përgjigje: Sepse me largimin e mukozës mbrojtëse që mbështjell stomakun, lëngjet<br />
tretëse të stomakut që përmbajnë acid klorhidrik mund të dëmtojnë stomakun deri<br />
në çarjen e tij.<br />
11. Lëvizja e lëngjeve te kafshët<br />
Kontrolli i njohurive<br />
1. Pse sfungjerët nuk kanë sistem transporti të lëngjeve<br />
Përgjigje: Sepse sfungjerët nuk kanë inde, por vetëm dy shtresa me qeliza. Uji<br />
dhe lëndët ushqyese hyjnë nëpërmjet poreve dhe mbetjet dalin jashtë nëpërmjet<br />
vrimës (oskulumit) që ndodhet në pjesën e sipërme të sfungjerit.<br />
2. Pse kafshët shumëqelizore kanë: a) sistem të qarkullimit<br />
b) sistem të ekskretimit<br />
Përgjigje:<br />
a) Sepse kafshët shumëqelizore kanë qeliza të specializuara që punojnë së<br />
bashku. Sistemi i qarkullimit është përgjegjës për transportin e lëngjeve me lëndë<br />
ushqyese deri te qelizat.<br />
b) Ndërsa sistemi i ekskretimit është përgjegjës për eliminimin e mbetjeve.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Vlerësoni<br />
3. Krahasoni sistemin e mbyllur me atë të hapur të qarkullimit të lëngjeve. Cili është më<br />
efikas Shpjegoni, pse<br />
Përgjigje: Ndryshimi është se në sistemet e mbyllura të qarkullimit, gjaku qarkullon<br />
brenda një sistemi enësh dhe shkëmbimet e lëndëve bëhen nëpërmjet një rrjeti<br />
kapilarësh. Sistemi i mbyllur i qarkullimit është më efikas, sepse gjaku ndodhet<br />
gjithmonë brenda në enët e gjakut. Enët e gjakut që transportojnë gjak nga zemra<br />
quhen arterie, ndërsa ato që e kthejnë gjakun në zemër, quhen vena.<br />
Ndërsa te sistemet e hapura, gjaku qarkullon në një sistem enësh, vetëm në<br />
një drejtim, që nuk formojnë një qark të mbyllur. Gjaku më pas mbush hapësirat<br />
ndërqelizore, ku ai “lag qelizat”. Kur zemra lëshohet, gjaku kthehet përsëri drejt<br />
zemrës, nëpërmjet poreve me funde të hapura.<br />
Arsyetoni<br />
5. Një zhurmë në zemër shkaktohet nga një kllapë e sëmurë. Kjo lejon që gjaku të kthehet<br />
pas në një nga dhomat e saj. Shpjegoni, pse kjo rrugë dyfishe e gjakut krijon probleme<br />
Përgjigje: Sepse kjo gjë lejon përzierjen e gjakut të pastër me atë të papastër.<br />
6. Ju keni mësuar se, një nga pasojat e rrezikshme të sëmundjeve të aparatit të ekskretimit<br />
është pamjaftueshmëria e funksionit të veshkës për të filtruar gjakun nga mbetjet. Diskutoni<br />
së bashku çfarë ndodh në këtë rast.<br />
Përgjigje: Në këtë rast kemi të bëjmë me një sëmundje që ngadalëson ose<br />
ndalon punën e veshkave dhe ka të bëjë me mosprodhimin e urinës. Kështu<br />
ndodh që lëndët e panevojshme të mbeten në trup. Për t’i ardhur në ndihmë të<br />
sëmurit përdoret aparati i dializës që luan rolin e një veshke artificiale ose bëhet<br />
transplantimi i veshkës.<br />
161
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
13. Vlerësoni njohuritë dhe aftësitë tuaja<br />
1. Në tabelën e mëposhtme vendosni termat në vendin e duhur. Ju mund të përdorni disa<br />
terma më shumë se një herë.<br />
Frymëmarrje, ezofagu, dhjamor, zorrët e holla, zemra, tretës, mushkëri, qarkullimi i gjakut,<br />
gjaku, lidhor, stomaku, muskujt, nerva, epitelial dhe laring.<br />
Sistemi i organeve Organet që përmbajnë Indet që përmbajnë<br />
frymëmarrjes mushkëri, laringu epitelial, nervor, lidhor, muskulor<br />
qarkullimi i gjakut zemra nervor, lidhor (dhjamor), gjak, epitelial, muskulor.<br />
tretjes ezofagu, stomaku, zorrët e holla epitelial, nervor, lidhor, muskulor.<br />
2. Janë dhënë përmasat e dy tipa qelizash (për lehtësi llogaritje qelizat janë konsideruar<br />
në formë kubi): qeliza e tipit A, ka gjatësinë, gjerësinë dhe lartësinë me nga 6 mikron, ndërsa<br />
qeliza e tipit B, ka gjatësinë, gjerësinë dhe lartësinë me nga 3 mikron.<br />
a) Llogaritni vëllimin e qelizës A dhe qelizës B.<br />
b) Llogaritni sipërfaqen e qelizës A dhe qelizës B.<br />
c) Përcaktoni raportin e sipërfaqes ndaj vëllimit për qelizën A dhe qelizën B.<br />
d) Cila qelizë është më aktive në thithjen e lëndëve ushqyese dhe largimin<br />
e mbetjeve Shpjegoni përgjigjen tuaj.<br />
Përgjigje:<br />
Vëllimi i qelizës A është: 6 3 = 6 x 6 x 6 = 216 mikron 3<br />
Vëllimi i qelizës B është: 3 3 = 3 x 3 x 3 = 27 mikron 3<br />
Sipërfaqja e qelizës A është: 6 2 x 6 (sipërfaqja e një faqe x 6 faqe) = 36 x 6 216<br />
mikron 2<br />
Sipërfaqja e qelizës B është: 3 2 x 6 = 9 x 6 = 54 mikron 2<br />
Raporti i sipërfaqes ndaj vëllimit për qelizën A është: 216 : 216 = 1<br />
Raporti i sipërfaqes ndaj vëllimit për qelizën B është: 54 : 27 = 2<br />
Qeliza më e vogël është më aktive në thithjen e lëndëve ushqyese dhe largimin e<br />
mbetjeve, sepse raporti i sipërfaqes së saj me vëllimin është më i madh se sa te<br />
qeliza e madhe.<br />
3. Cilat janë tri forcat që mendohet se ndihmojnë bimën për të lëvizur ujin Shpjegoni me<br />
fjalët tuaja si ndodh ky proces.<br />
Përgjigje: 1. Presioni i rrënjëve: drejtpërsëdrejti nëpërmjet qimeve thithëse,<br />
nëpërmjet dukurisë së osmozës, uji dhe lëndët minerale të tretura futen në rrënjë.<br />
Aty ushtrojnë një presion që e shtyn atë lart.<br />
2. Kapilariteti: kapilariteti dhe presioni i rrënjëve ndihmon ujin të lëvizë lart brenda<br />
gypave të ksilemës.<br />
3. Transpirimi: uji ngjitet në lartësi të bimës nga forcat e kohezionit të molekulave<br />
të ujit dhe forcës tërheqëse të transpirimit.<br />
Arsyetoni<br />
4. Një shkencëtar vëzhgoi prerjen tërthore të një gjetheje të marrë në një pyll të vendeve<br />
me lagështirë dhe të një gjetheje të marrë në shkretëtirë.<br />
Shpjegoni pse ai gjeti shumë hapësira ajrore midis qelizave në shtresën e mesit të<br />
gjetheve të marra nga pylli me lagështirë.<br />
Përgjigje: Sepse bimët që rriten në vende me lagështirë e me pak diell, kanë sasi të<br />
162
madhe uji, por kanë pak ndriçim. Kështu bimët duhet të përqendrohen në procesin<br />
e fotosintezës. Pikërisht në hapësirat ajrore të gjetheve ju e dini se bëhet këmbimi<br />
i gazeve, pra merret dyoksidi i karbonit dhe lëshohet oksigjeni.<br />
5. Në shumicën e bimëve gojëzat janë gjetur në pjesën e poshtme të gjethes.<br />
a) Pse gojëzat nuk janë në pjesën e sipërme të gjethes<br />
b) Ku mendoni se do të jenë gojëzat në bimët ujore, p.sh., në zambakët e ujit<br />
Shpjegoni arsyen.<br />
Përgjigje:a) Bimët që jetojnë në zona të thata e me shumë diell, u duhet të ruajnë<br />
ujin, ato kanë pak gojëza, të cilat ndodhen në pjesën e poshtme të gjethes, për ta<br />
mbrojtur atë nga nxehtësia dhe era.<br />
b) Ndërsa zambakët e ujit që rriten në vende me lagështirë, kanë sasi të madhe<br />
uji, por kanë pak ndriçim. Kështu bimët duhet të përqendrohen në procesin e<br />
fotosintezës. Këto bimë kanë kutikulë të hollë dhe shumë gojëza në të dy anët e<br />
gjethes (lart dhe poshtë). Ky kombinim i lejon qelizat e mezofilit të bëjnë shkëmbimin<br />
e gazeve me shpejtësi më të madhe, pra të kryejnë një proces fotosintetik shumë<br />
intensiv.<br />
6. Për transportin e ujit, myshqet nuk kanë enë ksileme dhe floeme. Ato janë bimë shumë<br />
të vogla, zakonisht rriten vetëm disa centimetra mbi tokë. Shpjegoni pse mungesa e enëve<br />
të transportit të ujit i privon myshqet të rriten të larta<br />
Përgjigje: Dimë se bashkë me ujin transportohen edhe lëndët ushqyese dhe<br />
mungesa e enëve transportuese bën që uji me këto lëndë ushqyese të mos ngjiten<br />
në lartësi.<br />
7. Krahasoni marrjen e ushqimit nga ameba njëqelizore me atë të njeriut. Përshkruani<br />
përparësitë e secilit sistem.<br />
Përgjigje: Dimë se ameba është një organizëm njëqelizor dhe ushqimin e kap me<br />
anë të pseudopodeve (këmbëve të rreme) të cilat e rrethojnë grimcën e ushqimit.<br />
Ushqimi i gëlltitur përfundon në vakuolën tretëse dhe lëndët e panevojshme<br />
nëpërmjet lëvizjes së amebës nxirren jashtë qelizës. Pra edhe pse ameba është<br />
një organizëm njëqelizor, ajo e realizon shkëmbimin e lëndëve (marrjen e lëndëve<br />
ushqyese dhe nxjerrjen jashtë të mbetjeve) midis qelizës dhe mjedisit të jashtëm<br />
me shpërhapje (difuzion), nëpërmjet membranës. Ndërsa te njeriu që është një<br />
organizëm shumëqelizor, ushqimi tretet përgjatë një gypi që ka një hyrje të veçantë,<br />
gojën dhe daljen ose anusin. Kështu, meqenëse ushqimi lëviz përgjatë gypit vetëm<br />
në një drejtim, çdo zonë e tij ka funksion specifik, p.sh. zonë me qeliza për të<br />
copëtuar pjesët e ushqimit në më të vogla, një tjetër mund të prodhojë enzima që<br />
ndihmojnë në shpërbërjen e molekulave të mëdha dhe zona të tjera për thithjen e<br />
molekulave të tretura.<br />
8. Shpjegoni, pse procesi i tretjes te hidra është më pak efikas se sa te krimbi i tokës<br />
Përgjigje: Sepse hidra është një kafshë me strukturë të thjeshtë dhe ka sistem<br />
tretës vetëm me një hapje. Pasi ushqimi tretet, mbetjet dalin po nga ajo vrimë nga<br />
kanë hyrë. Ndërsa te krimbat sistemi tretës përfaqësohet nga një gyp që fillon me<br />
gojën dhe përfundon me anusin nga ku dalin mbetjet.<br />
9. Krahasoni qelizat e specializuara të rrugëve të frymëmarrjes së njeriut me ato të<br />
paramecit. Identifikoni strukturat e ngjashme dhe shpjegoni pse përdoret secila prej tyre.<br />
Përgjigje: Te parameci dhe në rrugët e frymëmarrjes së njeriut ka qeliza të<br />
specializuara të pajisura me struktura në formë qerpikësh (cilie). Te parameci ato<br />
duke goditur njëra - tjetrën shërbejnë për lëvizjen e tij. Ndërsa te njeriu grimcat që<br />
tentojnë të hyjnë në mushkëri kapen nga mukoza e rrugëve të frymëmarrjes dhe<br />
më pas nxirren jashtë nga mushkëritë prej qelizave të pajisura me cilie.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
163
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
10. Krahasoni mënyrën se si rruazat e bardha të gjakut dhe ameba i gëlltisin dhe i tresin<br />
mikrogjallesat. Çfarë kanë ato të përbashkët<br />
Përgjigje: Ju tashmë e dini se ameba me anë të pseudopodeve e kap ushqimin,<br />
më pas me anë të procesit të difuzionit e “gëlltit” atë nëpërmjet membranës. Më<br />
pas ushqimi tretet në vakuolën tretëse. Kjo mënyrë e kapjes së ushqimit bëhet<br />
edhe te rruazat e bardha të gjakut.<br />
Aftësia për të vëzhguar<br />
11. Shihni figurën dhe tregoni se çfarë përfaqëson secila prej tyre Jepni përkufizimin e<br />
saktë për secilën.<br />
Përgjigje: Indi që formohet nga një grup qelizash me formë e funksion të njëjtë.<br />
Indet shpesh organizohen në struktura më të mëdha që quhen organe (mushkëria).<br />
Sistemet e organeve janë grupe organesh, të cilat për të kryer një funksion më<br />
tërësor, bashkëveprojnë me njëri-tjetrin (sistemi i frymëkëmbimit).<br />
TRAJTIMI METODIK I KAPITUJVE<br />
Gjenetika dhe gjenetika e njeriut<br />
Interpretime metodike të çështjeve kryesore<br />
• Diskutoni shembuj të karakteristikave trashëguese dhe jo trashëguese.<br />
• Diskutoni mbi përmbajtjen e bërthamës qelizore, kromozomeve, numrin e<br />
kromozomeve dhe se si karakteristikat trashëguese janë kontrolluar nga gjenet.<br />
• Shpjegoni se kromozomet përmbajnë ADN dhe proteina dhe tregoni për rolin dhe<br />
rëndësinë e tyre në jetën e njeriut.<br />
• Shkruani një biografi të shkurtër të Gregor Mendelit. Kërkoni në literaturë ose në<br />
internet për të.<br />
• Shpjegoni se si trashëgohen tiparet sipas tri ligjeve të Mendelit.<br />
• Diskutoni për sëmundjet trashëguese te njeriu.<br />
• Diskutoni mbi sjelljet etike, si p.sh., klonimin, modifikimin gjenetik.<br />
• Klikoni në faqe interneti mbi publikime, raporte, të dhëna dhe ide mbi gjenetikën.<br />
• Bioteknologjia, përdorimi i inxhinierisë gjenetike në prodhimin e ilaçeve në ndihmë të<br />
mbrojtjes dhe përmirësimit të shëndetit të njeriut.<br />
Çështjet kryesore:<br />
• Evidentimi i koncepteve bazë për çdo temë të kapitullit.<br />
• Si të punohet me fjalorin.<br />
• Si janë të ndërtuara kromozomet, gjenet dhe ADN-ja.<br />
• Çfarë është mejoza<br />
• Krahasimi i procesit të mitozës dhe të mejozës.<br />
• Dyfishimi i ADN.<br />
• Rregullat e trashëgimisë.<br />
Konceptet bazë<br />
Në programin dhe tekstin e <strong>Biologji</strong>së të klasës së nëntë janë planifikuar për herë të parë<br />
koncepte për trashëgiminë.<br />
164
Një nga vetitë që e dallon të gjallën nga jo e gjalla është aftësia për të prodhuar pasardhës,<br />
të cilët kanë tipare të ngjashme ose të njëjta me ato të prindërve të tyre.<br />
Pra, organizmat e gjallë i ruajnë tiparet e tyre nëpërmjet riprodhimit dhe trashëgimisë.<br />
Për të realizuar ruajtjen e tipareve atyre u duhen disa mekanizma që të jenë në gjendje<br />
të regjistrojnë dhe të mbajnë udhëzimet e sakta, të cilat drejtojnë prodhimin e tipareve të<br />
trashëgueshme. Udhëzimet duhet të jenë të “shkruara” në një formë të tillë që të mund t’u<br />
tejçohen pasardhësve.<br />
Për t’iu ardhur në ndihmë mësuesve mendojmë se më parë duhen evidentuar konceptet<br />
bazë për çdo temë dhe duhen sqaruar ato.<br />
Konceptet bazë për çdo temë janë:<br />
• Eksperimentet gjenetike të Mendelit bazohen në analizën matematike të pasardhësve,<br />
të cilët rezultojnë nga kryqëzimi i dy lloje bimësh të bizeles.<br />
• Gjenet janë faktorë individualë që kontrollojnë trashëgiminë.<br />
• Format e ndryshme të gjeneve janë alele. Disa janë zotëruese (dominante) dhe disa<br />
janë të fshehta (recesive).<br />
• Alelet e një çifti që përcaktojnë një tipar gjatë procesit të mejozës ndahen.<br />
• Në shfaqjen e tiparit zotërues (dominant), efekti i gjenit të fshehtë nuk duket për arsye<br />
të pranisë së gjenit zotërues (dominant).<br />
• Organizmat që kanë dy alele identike për një tipar të veçantë quhen homozigotë.<br />
• Organizmat që kanë dy alele të ndryshme për të njëjtin tipar quhen heterozigotë.<br />
• Qeliza që përmban një numër çift kromozomesh quhet diploide.<br />
• Qeliza që përmban një numër tek kromozomesh quhet haploide.<br />
• Mejoza është një formë e ndarjes së qelizave, gjatë së cilës formohen katër qeliza<br />
haploide-gameta.<br />
• Mitoza është një formë e ndarjes së qelizave, gjatë së cilës formohen dy qeliza bija me<br />
të njëjtin numër kromozomesh si qeliza nënë (qelizat janë diploide).<br />
• Secila gametë te njeriu (femërorë apo mashkullorë) përmban nga 23 kromozome.<br />
• Gjatë pllenimit gameta femërore bashkohet me gametën mashkullore dhe formon një<br />
zigotë, e cila përmban 46 kromozome.<br />
• Ndër 46 kromozomet që gjenden në qelizën diploide të njeriut, 2 janë kromozome të<br />
seksit (x dhe y) dhe 44 kromozomet që mbeten përcaktojnë të gjitha tiparet e tjera, që nuk<br />
kanë lidhje me seksin.<br />
• Vajzat trashëgojnë nga nëna një x kromozom dhe nga babai një x kromozom.<br />
• Djemtë trashëgojnë nga nëna një x kromozom dhe nga babai një y kromozom.<br />
• Gjenet që ndodhen në kromozomet x dhe y quhen gjenet e lidhura me seksin<br />
• Grupet e gjakut te njeriu përcaktohen nga tri alelet A, B dhe O (zero). Alelet A dhe B janë<br />
zotëruesit mbi alelin O (zero).<br />
• Grupet e gjakut te njeriu janë A, B, AB, O dhe përcaktohen në këtë mënyrë: gjendja<br />
AA dhe AO (pra A mbizotërues ndaj O) përcakton grupin A të gjakut. Gjendja AB (ose BA)<br />
përcakton grupin AB të gjakut, ndërsa gjendja OO (zero, zero) përcakton grupin O (zero).<br />
Kuptohet se në të njëjtën mënyrë BB dhe BO përcakton grupin B të gjakut.<br />
• Anemia mesdhetare është një çrregullim që shkakton transformimin e rruazave të kuqe<br />
normale të gjakut në rruaza të kuqe që kanë formën e draprit.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
165
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Puna me fjalorin<br />
Rol të rëndësishëm në përvetësimin e koncepteve luan dhe puna me fjalorin.<br />
Është e rëndësishme që mësuesi në orën e biologjisë, të punojë me nxënësit e tij fjalorin<br />
e temës përkatëse.<br />
Mbasi mësuesi shkruan në dërrasë fjalorin për çdo temë mësimi, kërkon nga nxënësit<br />
kuptimin e çdo fjale. Në qoftë se nxënësi nuk është i sigurt për kuptimin e termit, lejohet ta<br />
saktësojë atë duke hapur tekstin. Duke punuar me fjalorin nxënësit familjarizohen me termat<br />
të cilat përfaqësojnë koncepte të caktuara.<br />
Fjalët e reja janë: Trashëgimi, gjenetikë, kromozom, pjalmim, vetëpjalmim, tipar, gjene,<br />
hibrid, gjen zotërues (dominant), gjen i fshehtë (recesiv), mitozë, mejozë, homozigot,<br />
heterozigot, diploid, haploid, kromozome seksuale, breznia F 1<br />
, breznia F 2<br />
, prind.<br />
Baza materiale e trashëgimisë<br />
Siç kemi theksuar dhe më lart në material, trashëgimia e tipareve realizohet me anë të<br />
disa mekanizmave, të cilët ndodhen në të gjitha qeniet e gjalla.<br />
Materialet bartëse të trashëgimisë janë të vendosura në bërthamat e qelizave dhe quhen<br />
kromozome dhe gjene.<br />
Kromozomet<br />
Kromozomet janë si fije të holla, të cilat quhen kështu për shkak të aftësisë që kanë për<br />
t’u ngjyrosur (chroma-ngjyrë) dhe në këtë mënyrë ato bëhen të dukshme në mikroskop.<br />
Çdo lloj gjallese ka një numër të caktuar të kromozomeve. Për shembull, njeriu ka 46,<br />
miza e uthullës 8, misri 20 kromozome etj.<br />
Kromozomet sipas formës dhe madhësisë janë të ndryshme dhe karakteristike për çdo<br />
lloj. Gjithnjë 2 kromozome janë të ngjashme sipas formës dhe madhësisë. Këto quhen<br />
kromozome homologe.<br />
Njeriu ka 23 çifte ose palë, misri 10, miza e uthullës 4 çifte ose palë kromozome homologe.<br />
I tërë numri i kromozomeve të një qelize shënohet me simbolin 2n dhe quhet numër diploid.<br />
Kurse numri i kromozomeve palë shënohet me n dhe quhet numër haploid.<br />
Qelizat e zakonshme ose trupore kanë numër diploid (2n) të kromozomeve, ndërsa<br />
gametat ose qelizat seksuale kanë numër haploid të kromozomeve (n).<br />
Kromozomet kanë në përbërjen e tyre molekula të ADN, të mbështjella me një këllëf<br />
proteinik. Formën e kromozomeve e përcakton dimensioni dhe vendi i centromerit.<br />
166
Gjenet<br />
Me fjalën gjen kuptojmë njësinë materiale më të vogël, përgjegjëse për trashëgiminë e<br />
tipareve.<br />
Me pikëpamjet e sotme është vërtetuar se një gjen mund të marrë pjesë në përcaktimin<br />
e më shumë se një tipari ose e kundërta, shumë gjene mund të marrin pjesë në përcaktimin<br />
e një tipari.<br />
Në përcaktimin e një tipari ose cilësie merr pjesë nga një gjen i çdo kromozomi të palëve<br />
homologe. Këto gjene i kemi quajtur gjene alele dhe zënë vend të njëjtë në kromozomet<br />
homologe. Palët e gjeneve ose të aleleve i shënojmë me simbole, më shpesh me shkronja.<br />
Për çdo tipar dhe për çdo palë të gjeneve zgjidhen shkronja të ndryshme, për shembull, për<br />
një tipar: aa, AA ose Aa, për një tipar tjetër BB, bb ose Bb.<br />
Kurdoherë një gjen i alelit (njëri kromozom i palës homologe të kromozomeve), vjen nga njëri<br />
prind (për shembull prej prindit mashkull), kurse tjetri, pra gjeni i dytë, përkatësisht kromozoni<br />
homolog vjen nga prindi tjetër (në këtë rast nga prindi femër). Në këtë mënyrë që të dy prindërit<br />
marrin pjesë në mënyrë të barabartë me një gjen në përcaktimin e tipareve të organizmit.<br />
Gjenet, të cilat përmbajnë të shkruar të gjithë informacionin për tiparet e pasardhësve,<br />
janë të ndërtuara nga lënda kimike e cila quhet ADN (acidi dezoksiribonukleik).<br />
ADN ndodhet në përbërje të të gjitha kromozomeve.<br />
Çdo kromozom përmban një molekulë të ADN.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Siç dihet kuptimi i një fjalie realizohet nga renditja e shkronjave dhe fjalëve që ajo përmban.<br />
Në të njëjtën mënyrë, informacioni gjenetik “shkruhet” nëpërmjet vendosjes së<br />
njëpasnjëshme të katër shkronjave përbërëse të tij ose ndryshe të katër nukleotideve<br />
Adeninë, Timinë, Citozinë dhe Guaninë.<br />
Meqenëse nukleotidet mund të kombinohen në varg pothuajse në një numër të shumtë e<br />
të pafundmë mënyrash, bëhet e qartë se numri i udhëzimeve ose informacioneve gjenetike,<br />
që mund të shkruhen në ADN, është i pakufizuar. Ky fakt bën të mundur formimin e një<br />
shumëllojshmërie të pafundme organizmash të ndryshme.<br />
ADN i kryen funksionet e veta në këto drejtime:<br />
Mban dhe ruan udhëzimet e sakta që përcaktojnë tiparet trashëguese, të cilat formohen<br />
në çdo qelizë.<br />
Udhëzimet e ruajtura në ADN mund të kopjohen për t’iu tejçuar pasardhësve.<br />
Udhëzimet e ADN mund të kopjohen dhe pastaj të përkthehen në formën e tipareve të<br />
ndryshme të qelizës.<br />
Të gjitha këto veti ADN-ja i gëzon nga fakti se është një prej makromolekulave më të<br />
mëdha të qenieve të gjalla, e ndërtuar prej njësive të shumta, të quajtura nukleotide dhe prej<br />
aftësisë që ka për t’u dyfishuar para procesit të ndarjes qelizore (mitozës).<br />
167
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Mejoza<br />
Tek organizmat me shumim seksual, jeta e çdo individi fillon me bashkimin<br />
e gametës femërore (qelizës vezë) dhe gametës mashkullore (spermatozoidit).<br />
Ky proces është i njohur si pllenim (fekondim).<br />
Qelizat seksuale dallohen nga fakti se bërthamat e tyre bartin vetëm gjysmën<br />
(n, numër haploid) e kromozomeve, kurse numri i kromozomeve të qelizave<br />
trupore është 2n (numër diploid). Për shembull, qelizat seksuale të njeriut kanë<br />
23 kromozome, ndërsa qelizat e zakonshme kanë 46 kromozome.<br />
Gjatë pllenimit të kafshëve dhe pjalmimit të bimëve, me bashkimin e<br />
gametave mashkullore dhe femërore, fitohet zigota – qeliza vezë e pllenuar,<br />
bërthama e së cilës e ka numrin e kromozomeve dy herë më të madh (numër<br />
diploid 2n) se të asaj të gametave. Zvogëlimi i numrit të kromozomeve në<br />
qelizat seksuale, bëhet në kohën e formimit të tyre, në procesin e pjekurisë.<br />
Ky proces është mjaft i ndërlikuar dhe karakterizohet me atë që numri<br />
diploid i kromozomeve (2n) përgjysmohet, bëhet numër haploid (1n), për këtë<br />
arsye kjo ndarje është quajtur mejozë (meion – më pak) ose ndryshe quhet<br />
ndarje e reduktuar. (shih fig. )<br />
Rasti 1<br />
Rasti 2<br />
Rasti 3<br />
Gjatë mejozës ndodhin dy ndarje të njëpasnjëshme, nga të cilat rezultojnë katër qeliza<br />
bija, me gjysmën e kromozomeve të qelizës mëmë. Pikërisht këto qeliza janë gametat, që<br />
kanë numër haploid (n) kromozomesh, dhe që dallohen nga qelizat e tjera të trupit që kanë<br />
numër diploid (2n) kromozomesh.<br />
Qeliza mëmë është homozigote me gjene dominante (AA), pra, edhe me tipare dominante.<br />
Gjatë procesit të mejozës formohen 2 gameta me nga një kromozom (që përmban gjenin<br />
dominant – A). Pra 100 % e gametave përmbajnë kromozomin, i cili ka gjenin dominant A.<br />
Qeliza mëmë është gjithashtu homozigote me gjene të fshehta (recesive) – aa. Gjatë<br />
procesit të mejozës formohen 2 gameta me nga një kromozom, të cilat kanë gjenin recesiv<br />
a. Pra, edhe në këtë rast, 100 % e qelizave seksuale përmbajnë gjenin recesiv a.<br />
Qeliza mëmë është heterozigote me kromozomet, të cilat kanë përkatësisht gjenin<br />
dominant A dhe gjenin recesiv a. Gjatë procesit të mejozës formohen 50 % gameta me<br />
gjenin A dhe 50 % gameta me gjenin a.<br />
Në mënyrë të përmbledhur, mejoza mund të paraqitet kështu:<br />
Qeliza mëmë AA Aa aa<br />
Gametat A A a a<br />
Ndërsa te mejoza për dy tipare ndodh si më poshtë:<br />
Qeliza mëmë AABB AABb AaBb<br />
Gametat AB AB, Ab AB, Ab, aB, ab<br />
168
Dyfishimi i ADN- së<br />
Gjatë interfazës ose siç quhet ndryshe, në kohën ndërmjet dy ndarjeve qelizore, ndodh<br />
procesi i dyfishimit të kromozomeve. Meqenëse gjenet janë të përbëra prej molekulave të<br />
ADN, dyfishimi i tyre është rezultat i dyfishimit të ADN. Është e nevojshme të njihemi me<br />
strukturën e ADN.<br />
Procesi i dyfishimit ndodh kështu:<br />
Së pari, nën ndikimin e enzimave ose fermenteve (katalizatorët<br />
biologjikë) këputen urat hidrogjenike, të cilat i mbajnë të lidhura bazat<br />
komplementare ose plotësuese (p.sh.: A-T dhe G-C). Në këtë mënyrë<br />
molekulat e ADN-së despiralizohen (prishet spiralja – shih figurën). Në<br />
këtë mënyrë shkëputet adenina nga timina dhe citozina nga guanina. Këto<br />
baza posa lirohen, në to menjëherë bashkëngjiten baza të tjera, të cilat<br />
ndodhen në sasi të madhe në bërthamë.<br />
Bashkëngjitja ndodh në këtë mënyrë:<br />
Dyfishimi i ADN<br />
Adenina tërheq timinën dhe guanina citozinën. Këto lidhen me anë të<br />
lidhjeve hidrogjenore. Më pas, në bazat e bashkëngjitura lidhen sheqeri –<br />
dezoksiriboza dhe acidi fosforik. Si rezultat përfundimtar i këtij procesi, çdo shirit dyfishohet<br />
e kompletohet.<br />
Në këtë mënyrë, në qelizat bija janë sintetizuar molekula të reja të ADN-së, plotësisht të<br />
njëjta me ato të qelizës nënë. Kështu, në çdo brez të ardhshëm të qelizave, në procesin e<br />
ndarjes, të quajtur mitozë, bëhet riprodhimi identik i kromozomeve dhe i gjeneve.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Vetë dyfishimi i molekulave identike të ADN në qeliza përbën bazën e procesit<br />
të trashëgimit biologjik.<br />
Molekulat e riformuara të ADN, në qelizat bija, janë të ndërtuara prej dy zinxhirëve të<br />
nukleotideve, me radhitje të caktuar, «kopje» të molekulave të qelizës mëmë.<br />
Në rreshtimin e nukleotideve janë përmbajtur informacionet përkatësisht, të gjitha<br />
«porositë» dhe «udhëzimet» e nevojshme, të cilat prindërit i përcjellin në brezin e ri.<br />
Model mësimi - Struktura e ADN dhe dyfishimi i saj<br />
Objektivat:<br />
Konceptet bazë:<br />
Baza materiale:<br />
Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë të modelojë<br />
strukturën e:<br />
• nukleotideve<br />
• një vargu të ADN-së (jo më pak se 20 baza të azotuara)<br />
• dyfishimit të ADN-së.<br />
ADN, nukeotid, bazë e azotuar (A, T, G, C), sheqeri dezoksiribozë,<br />
parimi i përplotësimit ose i komplementaritetit.<br />
tabela të ndërtimit të ADN-së, të dyfishimit të ADN, copa kartoni,<br />
lapustila, gërshërë, tela, plastelinë etj.<br />
Shprehitë e të menduarit: Të nxisim te nxënësit të menduarit:<br />
. Analitik, 2. Sintetik, 3. Vlerësues, 4. Gjykues<br />
169
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Struktura e mësimit:<br />
1. Evokimi (Ditari dypjesësh):<br />
Mësuesi orienton klasën të ndarë në grupe (4-6 nxënës) të plotësojnë fletët e punës (nga<br />
një për çdo grup), në bazë të modelit që ka paraqitur në dërrasën e zezë.<br />
2. Realizimi i kuptimit:<br />
Acidet nukleike, dyfishimi i ADN-së<br />
- ADN<br />
- Dyfishimi i ADN-së<br />
E Ditari dypjesësh 5’<br />
R Modelimet e ADN-së,<br />
të dyfishimit të ADN-së 30’<br />
R Reflektimi 10’<br />
Paraqitja skematike e tyre<br />
- Modelimi i ADN-së<br />
- Modelimi i dyfishimit të ADN-së<br />
Secili grup duhet të ketë në tavolinën e punës bazën materiale, për të cilën mësuesi i ka<br />
lajmëruar 1 javë më parë.<br />
Në dërrasën e zezë janë varur tabelat e ndërtimit të ADN-së dhe të dyfishimit të ADN-së.<br />
Gjithashtu, në dërrasë janë vendosur dhe fletët e punës model, të punuara nga nxënësit në<br />
etapën e evokimit.<br />
Mësuesi u jep nxënësve detyrat:<br />
1. Të modelojnë strukturat e nukleotideve. Modelimi<br />
bëhet me copëza kartoni. Copëzat e kartonit që modelojnë<br />
bazat e azotuara duhet të ngjyrosen nga të gjithë nxënësit,<br />
përkatësisht, me këto ngjyra (për efekt didaktik):<br />
A - e kuqe, T- e bardhë, G - e gjelbër, C- e verdhë<br />
Modelohen 4 llojet e nukleotideve:<br />
A- nukleotidi, G- nukleotidi,<br />
C- nukleotidi dhe T- nukleotidi.<br />
Modelimi i nukleotideve ka rëndësi për të përforcuar informacionin për<br />
ndërtimin e nukleotideve: baza e azotuar, sheqeri dezoksiribozë, grupi<br />
fosfat.<br />
2. Të ndërtojnë strukturën e një vargu të ADN-së (prej jo më pak se<br />
20 nukleotide).<br />
Ky modelim i një vargu të ADN-së ka rëndësi për të konkretizuar lidhjet<br />
midis nukleotideve të njëpasnjëshme (lidhje që realizohet midis sheqerit të<br />
një nukleotidi me mbetjen e acidit fosforik të nukleotidit pasardhës).<br />
170
Molekula e ADN-së<br />
3. Të modelojnë strukturën e molekulës së<br />
ADN-së, duke pasur si bazë vargun e modeluar<br />
të ADN-së së sipërme. Modelimi i molekulës së<br />
ADN-së ka si qëllim të përforcojë te nxënësit<br />
parimin e përplotësimit A = T; C = G.<br />
Të modelojnë dyfishimin e ADN-së (formimin e dy molekulave bija ADN identike me<br />
molekulën mëmë).<br />
Reflektimi (tabela e koncepteve):<br />
Punë në grupe. Mësuesi jep detyrën për të plotësuar tabelën e mëposhtme:<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Përbërësit e ADN .<br />
.<br />
.<br />
Vetinë e përplotësimit të ADN<br />
Model mësimi - Mitoza. Dyfishimi i kromozomeve dhe ndarja<br />
Objektivat:<br />
Në fund të orës së mësimit nxënësit të jenë të aftë të modelojnë<br />
strukturën e mitozës.<br />
Duke u nisur nga fakti se “Ndarja qelizore në mitozë”, paraqet një shkallë vështirësie në<br />
të kuptuarit e koncepteve të shumta si dhe të ideve që përcillen, do të përpiqemi për dhënien<br />
e një modeli më të lehtë dhe më praktik në ndihmë të mësuesit.<br />
Si mund ta zhvillojmë temën<br />
Një orë para dhënies së lëndës së re, nxënësve u jepen disa pyetje, që ata të mendohen<br />
t’u përgjigjen vetë në shtëpi, si:<br />
• Një qenie njerëzore rritet nga një qelizë e vetme e fekonduar në një individ që<br />
përmban një bilion qeliza (një milion milionë ose një mijë miliardë (në sistemin<br />
anglez e gjerman të njehsimit)<br />
• A ngjajnë të gjitha qelizat e një trupi me njëra-tjetrën Bëjnë ato të njëjtën punë<br />
(kryejnë të njëjtin funksion)<br />
• A përmbajnë të gjitha qelizat e një trupi informacion gjenetik të ngjashëm<br />
171
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Njëkohësisht nxënësit lajmërohen që për orën e ardhshme duhet të kenë me vete mjete<br />
të tilla, si: 2 pirunë, 2 lugë dhe 2 thika plastike të bardha dhe 2 pirunë, 2 lugë dhe 2 thika<br />
plastike të kuqe, këto për çdo grup dysh nxënësish, për të përfaqësuar kromozomet.<br />
Fill (p.sh., akrilik) të trashë dhe të hollë me ngjyra të ndryshme, për membranën<br />
bërthamore. Letër të bardhë ose kafe për çdo grup. Gërshërë. Spango për fijet e boshtit.<br />
Llastik i hollë për centromerët. Fill me gjatësi dhe ngjyrë të ndryshme, që të përfaqësojë<br />
membranën qelizore.<br />
Objektivat: Në fund të orës nxënësi duhet të jetë në gjendje:<br />
• Të përshkruajë, si riprodhojnë vetveten qelizat.<br />
• Të shpjegojë si janë dyfishuar kromozomet dhe si janë shpërndarë<br />
te secila qelizë bijë në mënyrë të saktë.<br />
• Të përshkruajë nevojat dhe mekanizmin e ruajtjes së materialit<br />
trashëgues.<br />
• Të jetë në gjendje të përcaktojë dhe të përdorë në mënyrë korrekte<br />
termat që pasojnë: alele, anafazë, kromozome homologe, dyfishim<br />
kromozomik, diploid, dyfishimi i ADN-së, gjene, cikli jetësor,<br />
metafaza, mitoza, profaza, kromatidet motra, fijet e boshtit, telofaza,<br />
kromozome jo të dyfishuara.<br />
Jepet pak informacion mbi ndarjen qelizore duke tërhequr edhe mendimin e nxënësve<br />
për informacione të njohura.<br />
Informacion teorik:<br />
Trupi juaj është i përbërë nga më shumë se një bilion qeliza. Qelizat janë gjithmonë në<br />
shkatërrim dhe qelizat e reja formohen në mënyrë të vazhduar.<br />
Një kopje identike e materialit tuaj gjenetik është gjetur në bërthamën e secilës prej çdo<br />
qelize të trupit. Një qelizë somatike është çdo qelizë e trupit, përveç qelizave seksuale në<br />
sistemin riprodhues.<br />
Materiali gjenetik është organizuar në 46 organizime të tilla ose pjesë të njohura si<br />
kromozome. Është vlerësuar, që mesatarisht secili kromozom përmban afërsisht 1-2 mijë<br />
gjene. Një gjen përmban informacionin për prodhimin (sintezën) e proteinave ose për<br />
prodhimin (sintezën) e ARN.<br />
Vazhdimisht një qelizë ndahet, secili kromozom mund të jetë dyfishuar me kujdes dhe<br />
atëherë mund të sigurojë shpërndarjen, që secila qelizë bijë gjen një strukturë të plotë dhe<br />
të saktë të informacionit. Kështu, ndarja e bërthamës përfshin proceset e njëpasnjëshme të<br />
dyfishimit të kromozomeve, ndarjes dhe shpërndarjes.<br />
kromozome kromozome kromozome<br />
jo të dyfishuara të dyfishuara bija<br />
kromozome<br />
identike<br />
Dyfishimi i kromozomeve dhe ndarja<br />
172
Sinteza e ADN-së siguron në bërthamë prodhimin e kopjeve të sakta të secilit kromozom.<br />
Një kromozom mund të mendohet si një heliks dyfish i gjatë i ADN-së. Gjatë riprodhimit,<br />
heliksi hapet dyfish dhe një fije e re komplementare sintetizohet gjatë secilit varg prindëror.<br />
Si rezultat formohen dy helikse identike të ADN-së, ku secili është i përbërë nga një varg<br />
origjinal prindëror dhe një fije e re e sintetizuar.<br />
Një mënyrë tjetër për të ilustruar këtë cikël qelizor është treguar në figurë.<br />
Ndarja qelizore<br />
Ushtrimi 1. Njohja e procesit të mitozës, ndarja qelizore.<br />
Udhëzimet e mësuesit për nxënësit:<br />
I . Ju do të studioni mitozën në një model, te një gjallesë e imagjinuar me gjashtë<br />
kromozome, të cilat ngjajnë si pirunë, lugë dhe thika. Ju do të ndiqni çdo hap të procesit duke<br />
përdorur letër për qelizën, fill për membranën, lidhëse për fijet e boshtit dhe lugë, pirunë,<br />
thika plastike për kromozomet.<br />
II. Merrni një pjesë të madhe letre për qelizën tuaj dhe përdorni një fill me një ngjyrë të<br />
caktuar që të tregoni membranën bërthamore dhe një fill me një ngjyrë tjetër që të tregoni<br />
membranën qelizore.<br />
III. Filloni me një qelizë dhe një bërthamë të përbërë nga gjashtë kromozome të<br />
përfaqësuara nga dy pirunë (një i kuq dhe një i bardhë); nga dy thika (një e kuqe dhe një e<br />
bardhë) dhe nga dy lugë (një e kuqe dhe një e bardhë). Kjo përfaqëson një qelizë diploide<br />
me tri çifte kromozomesh.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Seti i kromozomeve diploide<br />
Pyetjet e mëposhtme, të bëra nga mësuesi, i ndihmojnë nxënësit të përvetësojnë më<br />
drejt fjalët e reja të dhëna.<br />
• Ç’kuptoni me fjalën diploid<br />
• Janë pothuaj të gjitha qelizat e njeriut diploide<br />
• Sa çifte të kromozomeve homologe janë të pranishme në maketin e paraqitur në figurë<br />
• Vizatoni një rreth, përqark secilit çift homolog si në figurë.<br />
• A janë kromozome homologe çiftet e mësipërme me njëri-tjetrin në një qelizë apo janë<br />
ato të pavarura nga njëra-tjetra<br />
173
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
• Cili është përshkrimi më i mirë për kromozomet homologe (Zgjidh përgjigjen më të mirë.)<br />
a) ato janë në përmasa dhe formë të njëjtë;<br />
b) ato përbëjnë tipa të njëjtë të gjeneve me të njëjtën renditje;<br />
c) ato në përgjithësi përbëjnë variante të ndryshme (alele) të shumë prej këtyre gjeneve;<br />
d) të gjitha këto.<br />
Ushtrimi 2. Para ndarjes së qelizës dhe dyfishimi i kromozomeve.<br />
Para ndarjes së qelizës (kjo fazë quhet interfazë dhe në materialin për nxënësit nuk është<br />
shpjeguar), kromozomet janë të zgjatura, të përhapura dhe të padukshme në mikroskopin<br />
me dritë (shihni figurën më poshtë).<br />
Kjo është ADN-ja e vërtetë. Ne nuk mund ta imitojmë këtë situatë të kromozomeve me<br />
pirunët, lugët dhe thikat, kështu duhet ta imagjinoni atë. Kopjoni secilin nga kromozomet<br />
në bërthamën e qelizës, imagjinojini ato të shtrira në këtë kohë. Ajo që duhet të bëni është<br />
të përdorni gjashtë kromozomet e mëdha që përshtaten me elementet plastike që ju keni.<br />
Lidhni një pirun të kuq me një pirun të kuq, një pirun të bardhë lidheni te piruni juaj i bardhë<br />
me një llastik (i cili do të përfaqësojë centromerin). Në këtë proces secili kromozom në thelb<br />
ka bërë një kopje identike të vetvetes.<br />
Qeliza para ndarjes (interfazë)<br />
Bërthama juaj fillimisht është e përbërë nga 6 kromozome të pakopjuara dhe tani<br />
ajo përbëhet nga 6 kromozome të kopjuara. Dy kopje identike për secilin kromozom,<br />
qëndrojnë të lidhura në një pikë të quajtur centromer.<br />
Profaza e mitozës<br />
Në profazë kromozomet e dyfishuara kondensohen dhe<br />
bëhen më të dukshme.<br />
Kjo është faza e parë e mitozës.<br />
Cikli Qelizor<br />
Në pohimet e mëposhtme plotësoni vendet.<br />
Sasia e ADN në kromozomet e dyfishuara është ___ herë nga sasia e ADN-së në një<br />
kromozom të padyfishuar.<br />
Numri i kopjeve të çdo gjeni në një kromozom të dyfishuar është ______herë nga numri<br />
i kopjeve të gjeneve në kromozomet e padyfishuara.<br />
Secili kromozom i dyfishuar përbëhet ______( vendosni numrin) kopje të plota të<br />
informacionit gjenetik.<br />
Kopjet e informacionit gjenetik në secilin kromozom janë______ (identike, homologe ose<br />
komplementare).<br />
174
Përgjigjjuni pyetjeve:<br />
1. A mendoni se kromozomet homologe të dyfishuara (dy çiftet e thikave, dy çiftet<br />
e pirunëve dhe dy çiftet e lugëve) do të çiftohen me një tjetër gjatë mitozës<br />
Shpjegojeni këtë.<br />
2. Një qelizë njerëzore përmban 46 kromozome të padyfishuara në interfazën e<br />
hershme. Sa kromozome do të jenë të pranishme në qelizën e njeriut gjatë profazës<br />
së mitozës<br />
Në profazë, membrana bërthamore në kuptimin e plotë të fjalës<br />
“zhduket”, gjë që lejon ngjarjet e tjera mitotike të ndodhin. Mënjanoni<br />
(largoni) membranën bërthamore rreth kromozomeve në bërthamën<br />
e qelizës suaj.<br />
Formohen fijet e boshtit, që rrjedhin nga dy struktura të quajtura<br />
centriole që kanë migruar në polet e kundërta (fundet) të qelizës.<br />
Fijet e boshtit janë përbërë nga mikrotubulat proteinike. Vendosni<br />
fijet e boshtit në qelizën tuaj duke përdorur pjesë nga spangoja (filli)<br />
Profaza dhe vizatoni centriolet në letër te pikat e përcaktuara.<br />
Disa nga fijet e boshtit lidhen te kromozomet e dyfishuara te<br />
centromeret e tyre (shihni figurën).<br />
Metafaza e mitozës<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Në metafazë, kromozomet e dyfishuara janë<br />
rreshtuar në planin në qendër të qelizës, me anë<br />
të fijeve të boshtit. Kromozomet homologe janë<br />
të pavarura nga njëra-tjetra. Kështu kromozomet<br />
homologe të dyfishuara si dhe dy çiftet e lugëve<br />
të dyfishuara nuk janë çiftëzuar.<br />
Fiksoni kromozomet tuaja rreth qendrës së<br />
qelizës. Rregulli specifik i kromozomeve dhe<br />
orientimit të tyre është plotësisht i rastësishëm.<br />
Pyetje :<br />
• Sa kromozome të dyfishuara janë në planin e metafazës në qelizën tuaj<br />
• Sa kromozome të dyfishuara mund të jenë në planin e metafazës në një qelizë të njeriut<br />
gjatë kalimit në mitozë<br />
Anafaza e mitozës<br />
Në anafazë, kromozomet homologe ndahen dhe në këtë mënyrë marrin<br />
identitetin si kromozome motra.<br />
Kromozomet motra kanë lëvizur në drejtim të poleve të kundërta<br />
nëpërmjet fijeve të boshtit. Kromatidet janë të lakueshme (të përkulshme).<br />
Ato nuk qëndrojnë të papërkulshme, por më tepër përthyhen në çdo anë të<br />
centromerit.<br />
Pyetje:<br />
• A janë të dy kompletet e kromozomeve motra, ku njëra lëviz në drejtim të<br />
krahut të majtë dhe tjetra në drejtim të krahut të djathtë, identike apo jo identike<br />
• A janë të dy kompletet e kromozomeve motra identike me këto qeliza<br />
prindërore<br />
175
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Telofaza e mitozës<br />
Kromozomet motra shtrihen (zgjaten) në polet e qelizës dhe zgjaten (të shpërdredhura).<br />
Fijet e boshtit zhduken. Ju mund të lëvizni fijet e boshtit nga qelizat tuaja, mendoni sikur<br />
kromozomet tuaja po shkojnë drejt gjendjes së tërhequr. Formohen dy membrana të reja,<br />
një rreth çdo kompleksi të kromozomeve bija. Përdorni fillin tuaj të membranës bërthamore<br />
për të krijuar dy membrana bërthamore në qelizën tuaj. Ngushtoni (shtrëngoni) fijen që luan<br />
rolin e membranës qelizore.<br />
Këto qeliza bija po futen tani në një stad të hershëm të interfazës. Supozoni se kromozomet<br />
tuaja po bëhen të tërhequra. Qeliza do të rritet dhe do të plotësojë përmasat, nëse vazhdon<br />
të ndahet, do të dyfishojë këto kromozome, dhe kështu përsëritet përsëri cikli.<br />
Pyetje:<br />
• A ekziston qeliza prindërore akoma<br />
• Si janë këto qeliza bija në lidhje me njëra-tjetrën<br />
• Si janë këto qeliza bija lidhur me qelizën prindërore<br />
• Në përgjithësi, çfarë ka qenë e përkryer gjatë mitozës<br />
• Ju keni përdorur materialin tuaj te modeli i mitozës (ndarja e bërthamës) dhe<br />
ndarja e qelizës. Shpjegoni disa rrugë në të cilat një model ndryshon nga gjërat<br />
aktuale dhe proceset që ai përfaqëson.<br />
Rregullat e trashëgimisë<br />
Ligjet e përgjithshme të trashëgimisë i zbuloi për herë të parë Gregor Mendeli në fillim të<br />
gjysmës së dytë të shekullit XIX.<br />
Për të kuptuar më lehtë ligjet dhe proceset e trashëgimisë duhet më parë të njihemi<br />
me disa “simbole”. Në gjenetikë, procesi i trashëgimisë studiohet nëpërmjet kryqëzimit të<br />
organizmit mashkull dhe femër dhe duke përcjellë në disa breza cilësitë (ngjyrën dhe formën)<br />
si dhe marrëdhëniet e shumta që shfaqen në brezat.<br />
Organizmi mashkull dhe femër, të cilët kryqëzohen (pllenohen) i quajmë brez prindëror<br />
dhe shënohen me shkronjën P. Pasardhësit që fitohen nga kryqëzimi i parë quhen hibride<br />
dhe shënohen me shkronjën F 1<br />
. Në rastet kur bëhet kryqëzimi i hibrideve të brezit të parë<br />
fitohet brezi i dytë i cili shënohet me F 2<br />
.<br />
Gjatë kryqëzimit të dy prindërve, për çdo cilësi që ata transmetojnë te pasardhësit sjellin<br />
dy gjene (alele). Në qoftë se prindërit bartin gjene të njëjta për një cilësi, atëherë i shënojmë<br />
me të njëjtat germa, për shembull AA ose aa dhe quhen homozigotë (homos – i njëjtë,<br />
zigon – palë). Në qoftë se bartin gjene të ndryshme, i shënojmë me germa të ndryshme, për<br />
shembull, Aa dhe i quajmë heterozigotë (hetero – i ndryshëm).<br />
Çdo organizëm shtazor apo bimor dallohet nga disa cilësi që i ka karakteristike, për<br />
shembull, bimët dallohen sipas ngjyrës dhe formës së luleve, madhësisë së farave etj.<br />
176
Në gjenetikë tërësia e këtyre tipareve quhet fenotip, ndërsa tërësia e të gjitha gjeneve<br />
që përcaktojnë këto tipare apo cilësi quhet gjenotip. Zakonisht gjeneticienët, për lehtësi<br />
studimi, provat i kryejnë me një numër të vogël tiparesh, për shembull me një, dy dhe e<br />
shumta tri.<br />
Kështu gjenotipet do të shënohen përkatësisht si më poshtë:<br />
Për një tipar, gjenotipi do të shënohet: AA, Aa ose aa (në këtë rast kemi dy alele për një tipar).<br />
Për dy tipare gjenotipi do të shënohet: AABB, AaBb, Aabb, aaBB. (Në këtë rast kemi dy<br />
tipare dy herë dy alele për një tipar, gjithsej katër alele.)<br />
Në eksperimentet për zbulimin e ligjeve të trashëgimisë kryqëzohen dy organizma, bimë<br />
ose kafshë, të cilat dallohen sipas bartjes, të një ose dy tipareve të ndryshme. Për shembull,<br />
ngjyra e lules së bizeles e një prindi mund të jetë e kuqe dhe e prindit tjetër të jetë e bardhë.<br />
Sipërfaqja e kokrrës së bizeles të njërit prind mund të jetë e gjelbër dhe e lëmuar, ndërsa e<br />
prindit tjetër mund të jetë e verdhë dhe e rrudhosur.<br />
Kur bëhet kryqëzimi i prindërve, që dallohen vetëm nga një tipar (për shembull nga ngjyra<br />
e luleve), atëherë këtë kryqëzim e quajmë monohibrid. Kur prindërit që kryqëzohen dallohen<br />
nga dy veti, atëherë kryqëzimi quhet dihibrid.<br />
Po shqyrtojmë këto dy tipa kryqëzimi.<br />
Kryqëzimi monohibrid<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Theksojmë se të dyja gjenet (alelet), të cilat përcaktojnë vetitë e organizmave, nuk<br />
ndikojnë gjithmonë me të njëjtën fuqi. Kjo ndodh kur hibridët në brezin e parë (F 1<br />
) kanë të<br />
trashëguar njërin nga tiparet e prindërve, ky tipar shënohet si zotërues (dominant), duke e<br />
dalluar me tiparin i cili nuk shfaqet dhe do ta quajmë i fshehtë (recesiv).<br />
Kryqëzimi i një tipari me faktor zotërues (dominant)<br />
Format e ndryshme të bizeles mund të dallohen nga ngjyra e lules, nga ngjyra dhe forma<br />
e farës e tjera. (Bima e bizeles i ka shërbyer Mendelit për zbulimin e ligjeve të trashëgimisë).<br />
Në qoftë se për kryqëzim merren forma prindërore<br />
të bizeles që dallohen sipas ngjyrës së lules,<br />
përkatësisht, një e kuqe dhe tjetra e bardhë, në<br />
brezin hibrid (F 1<br />
) të gjitha bimët do të fitojnë lule<br />
të kuqe, si ngjyra e njërit prind. Kjo do të thotë se<br />
cilësia për ngjyrën e kuqe të lules është dominante,<br />
në ndryshim nga ngjyra e bardhë, e cila në këtë rast<br />
përfaqëson tiparin recesiv.<br />
Në bazë të tipareve të fituara nga brezi i parë,<br />
Mendeli e quajti ligjin e parë të trashëgimisë, ligji<br />
i uniformitetit, sepse të gjithë individët e brezit të<br />
parë hibrid bartin tipare uniforme ose siç është e<br />
quajtur në tekst ligji i zotërimit të tipareve.<br />
Në qoftë se kryqëzimi bëhet midis individëve të brezit të parë të bizeleve (F 1<br />
), në brezin<br />
e dytë (F 2<br />
) do të fitohen pasardhës të cilët nuk janë uniformë, mbasi do të kemi bimë me lule<br />
të bardha dhe bimë me lule të kuqe. Në këtë rast shfaqet tipari hibrid i brezit të parë (F1).<br />
Në brezin e dytë (F 2<br />
) tiparet e prindërve ndahen, kështu që në këtë brez kemi 75% bimë<br />
me lule të kuqe dhe 25% bimë me lule të bardha.<br />
Në qoftë se vazhdojmë të mbjellim farat e bimës me lule të bardha, në të gjithë breznitë<br />
177
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Kryqëzimi i dy tipareve<br />
e ardhshme shfaqet vetëm ngjyra e bardhë e lules.<br />
Bimët me lule të bardha përfaqësojnë linjë të pastër,<br />
mbasi të dy alelet bartin faktorë trashëgimie të njëjtë.<br />
Në qoftë se mbillen fara të bimës me lule të kuqe, në<br />
brezin e ardhshëm do të fitohen bimë në proporcione<br />
të njëjta si në brezin e dytë (F 2<br />
), përkatësisht lule të<br />
kuqe 75%, të bardha 25%. Kjo vërteton atë se individët<br />
hibridë janë heterozigotë dhe bartin faktorë gjenetikë<br />
për të dyja ngjyrat e luleve, të bardhë dhe të kuqe, pra<br />
si në brezin (F 1<br />
).<br />
Në bazë të rezultateve të fituara në brezin e dytë<br />
(F 2<br />
) formulohet ligji i dytë i Mendelit, ai i zbërthimit të<br />
faktorëve trashëgues (shihni figurën).<br />
Për të argumentuar këtë formë të trashëgimit të tipareve do të ndjekim trashëgiminë e dy<br />
tipareve, të formës dhe të ngjyrës së kokrrës së bizeles.<br />
Më lart kemi theksuar se gjatë kryqëzimit dihibrid studiohet trashëgimi i njëkohshëm i dy<br />
tipareve. Është konstatuar se tipari, ngjyra e verdhë e kokrrës së bizeles, është dominant,<br />
ndërsa e gjelbra recesiv (i fshehtë) si dhe tipari, sipërfaqe e lëmuar e korrës së bizeles është<br />
dominant dhe ajo e rrudhosur është recesive.<br />
Për këtë alelet për tiparet dominante dhe recesive do t’i shënojmë:<br />
Aleli për ngjyrën e verdhë – A<br />
Aleli për ngjyrën e gjelbër – a<br />
Aleli për sipërfaqen e lëmuar – B<br />
Aleli për sipërfaqen e rrudhosur – B<br />
Kryqëzimi bëhet ndërmjet llojeve të cilat janë homologe për të dyja tiparet. Pra, (P,)<br />
prindërit do të kenë gjenotipin (AABB), bizele me fara të verdha dhe me sipërfaqe të lëmuara<br />
dhe (aabb), bizele me fara të gjelbra dhe sipërfaqe të rrudhosura. Shihni figurën (në tekstin e<br />
nxënësit, sepse janë më të dallueshme për efekt të ngjyrave), në F 1<br />
pasardhësit do të dalin<br />
të gjithë heterozigotë me gjenotipin AaBb, me tipare të verdha dhe të lëmuara.<br />
Në brezin e dytë (F 2<br />
) bëhet ndarja e tipareve, si rezultat i ndarjes së gjeneve të hibrideve<br />
që kryqëzohen dhe kështu fitohen tipare të reja.<br />
Shihni figurën dhe aty do të dalloni se në brezninë e dytë F 2<br />
kemi bimë me këto<br />
karakteristika:<br />
¾ me ngjyrë të verdhë<br />
¼ me ngjyrë te gjelbër<br />
¾ me sipërfaqe të lëmuar<br />
¼ me sipërfaqe të rrudhosur.<br />
Përfundimi është i qartë.<br />
Dy tiparet që janë bashkë te format prindërore, mund të shpërbëhen në brezninë e dytë.<br />
178
Model mësimi - Njohuri për trashëgiminë - Përsëritje<br />
Objektivat:<br />
Në fund të orës së mësimit nxënësi të jetë i aftë:<br />
• Të shpjegojë konceptet kryesore të trashëgimisë së tipareve.<br />
• Të zgjidhë ushtrime dhe situata problemore të tipareve të<br />
ndryshme, mbi bazën e njohurive që ka marrë për trashëgiminë<br />
e tipareve.<br />
• Të vlerësojë veten dhe përgjigjet e njëri-tjetrit në zgjidhjen e ushtrimeve.<br />
Konceptet kryesore që do të përforcohen gjatë kësaj ore mësimi:<br />
tipar zotërues (dominant), tipar i fshehtë (recesiv), brezni, gjen, alele, kromozom,<br />
homozigotë, heterozigotë, kromozome seksuale.<br />
Shprehitë e të menduarit: Të nxitim te nxënësit të menduarit:<br />
1. Analitik, 2. Sintetik, 3. Vlerësues, 4. Gjykues<br />
Zhvillimi i mësimit:<br />
E Ditari dypjesësh 0’<br />
R Zgjidhja e ushtrimeve 0’<br />
R Kllaster 5’<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
1. Evokimi Ditari dypjesësh:<br />
Nxënësit ndahen në grupe (4-6 nxënës). U jepet detyrë që në fletët e punës të plotësojnë<br />
ditarin dypjesësh. Udhëzohen, fillimisht, të punojnë në mënyrë të pavarur në fletore dhe, më<br />
pas, të diskutojnë në grup e të hedhin në fletët e punës përgjigjet e sakta.<br />
Ditari dypjesësh<br />
Konceptet kryesore<br />
gjen<br />
gjene alele<br />
kromozom<br />
homozigot<br />
hererozigot<br />
Shpjegimi përkatës<br />
breznia F 1<br />
breznia F 2<br />
gjen i fshehtë<br />
linjë e pastër<br />
tipar<br />
tipar zotërues (dominant),<br />
tipar i fshehtë (recesiv),<br />
kromozome seksuale<br />
mejoza<br />
mitoza<br />
179
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Në fund të fazës së evokimit, nën drejtimin e mësuesit, përfaqësuesit e çdo grupi<br />
paraqesin dhe shpjegojnë para klasës Ditarin dypjesësh. Si rrjedhim, konkludohet dhe<br />
vlerësohet “Ditarin dypjesësh” me shpjegime të sakta dhe të detajuara.<br />
2. Realizimi i kuptimit (zgjidhja e ushtrimeve):<br />
Mësuesi u jep detyrë nxënësve të zgjidhin ushtrimet e tekstit të planifikuara për këtë<br />
orë mësimi. Ai i udhëzon nxënësit që, fillimisht, të punojnë në fletore në mënyrë individuale<br />
dhe më pas të diskutojnë dy e nga dy dhe në nivel grupi (të paraqitin përgjigjet e sakta për<br />
secilin ushtrim në fletën e punës). Në fund të kohës së përcaktuar përfaqësuesit e çdo grupi<br />
paraqesin dhe argumentojnë para klasës zgjidhjen e ushtrimeve.<br />
Mësuesi duhet të ketë parasysh që me shumë kujdes të drejtojë dhe të nxitë debatin dhe<br />
diskutimet për përgjigjet e ushtrimeve që japin grupet e ndryshme, në mënyrë që nxënësit të<br />
arrijnë të vlerësojnë veten dhe njëri-tjetrin.<br />
Në fund të kësaj etape, përfaqësuesit e grupeve paraqitin dhe argumentojnë para<br />
klasës përgjigjet e ushtrimeve. Kështu, nxënësit, të udhëhequr nga mësuesi, do të arrijnë<br />
të vlerësojnë zgjidhjet e sakta dhe të kuptojnë gabimet e bëra. Në minutat e fundit të kësaj<br />
etape mësuesi mund të shtojë rubrikën që grupet e ndryshme të përgatitin pyetje për grupet<br />
e tjera.<br />
3. Reflektimi (Kllaster):<br />
Me qëllim që nxënësit të arsyetojnë drejt dhe të krijojnë një lidhje funksionale midis<br />
koncepteve të marra gjatë këtij kreu, mësuesi udhëzon të gjitha grupet të hartojnë kllasterin<br />
e koncepteve të këtij kreu. Për shembull:<br />
kromozom gjen gjene alele<br />
homozigot<br />
heterozigot<br />
mbizotërues<br />
i fshehtë<br />
autozome<br />
kromozome<br />
seksualë<br />
Para përfundimit të orës së mësimit grupet të diskutojnë, të plotësojnë dhe të vlerësojnë<br />
kllasterin me informacione të plota dhe të sakta.<br />
Për të rritur interesimin e të gjithë nxënësve, mësuesi duhet të procedojë me kujdes në<br />
vlerësimin në bazë grupi dhe në bazë individi (vlerësimi me notë në bazë individi dhe me<br />
pikë në bazë grupi).<br />
Detyra: Ushtrime për njohuritë për trashëgiminë.<br />
180
Ushtrime të zgjidhura<br />
I. Në ushtrimet e mëposhtme zgjidh përgjigjen e saktë:<br />
1. Gjenet alele për të njëjtin tipar ndahen njëri<br />
nga tjetri gjatë procesit të:<br />
A. mitozës<br />
B. mejozës<br />
C. pllenimit<br />
D. pjalmimit<br />
2. Organizmat që kanë dy gjene për një tipar të<br />
caktuar janë:<br />
A. haploide<br />
B. diploide<br />
C. homozigote<br />
D. heterozigote<br />
3. Bizelet zakonisht prodhojnë farë nëpërmjet:<br />
A. mitozës<br />
B. vetëpjalmimit<br />
C. mejozës<br />
4. Meqenëse qelizat e njeriut kanë 23 çifte me<br />
kromozome, ato janë:<br />
A. homozigote<br />
B. heterozigote<br />
C. diploide<br />
D. aploide.<br />
5. Pamja fizike e organizmit përfaqëson:<br />
A. fenotipin<br />
B. gjenotipin<br />
C. homozigot<br />
D. haploide<br />
6. Raporti fenotipik (i tipareve) në një pasardhës<br />
që rezulton nga kryqëzimi i Aa x Aa është:<br />
A. 1 : 2 : 1<br />
B. 3 : 1<br />
C. 1 : 1<br />
D. 9 : 3 : 3 : 1<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Shënim:<br />
Përgjigjet e sakta janë me shkronja të zeza.<br />
II. E saktë apo e gabuar<br />
Në pohimet e mëposhtme përcaktoni cilat janë të sakta dhe cilat jo. Në pohimet e sakta shkruani “S” (e<br />
saktë). Në pohimet e gabuara shënoni “G” (e gabuar) dhe më pas ndryshoni fjalën apo fjalinë me shkronja të<br />
zeza për ta kthyer në të saktë.<br />
1. Pjalmimi i vezës së një bime nga pjalmi i bimës tjetër quhet vetëpjalmim. S - G<br />
(Përgjigje: E gabuar, sepse në këtë rast kemi pjalmim).<br />
2. Gjatë mejozës formohen qeliza haploide. S - G<br />
(Përgjigje: E saktë)<br />
3. Efekti i gjenit të fshehtë (recesiv) duket në organizmat heterozigotë. S - G<br />
(Përgjigje: E gabuar, sepse në organizmat heterozigotë duket efekti i gjenit zotërues).<br />
4. Pasardhësi që lind nga kryqëzimi i bimëve njihet si prind. S - G<br />
Përgjigje: E gabuar, sepse njihet si hibrid.<br />
5. Qelizat riprodhuese quhen gameta. S - G<br />
(Përgjigje: E saktë)<br />
III. Vendosni një kryq për përgjigjen e saktë dhe argumentoni përgjigjen:<br />
a) Spermatozoidi ka 2n kromozome.<br />
b) Spermatozoidi ka n kromozome.<br />
(Përgjigje: Spermatozoidi është një gametë që formohet gjatë procesit të mejozës. Gjatë këtij procesi ndodhin<br />
dy ndarje të njëpasnjëshme dhe nga ky proces formohen katër qeliza me gjysmën e numrit të kromozomeve<br />
të qelizës nënë).<br />
181
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
2. Gjej përgjigjen e saktë (kujdes ka më shumë se një përgjigje):<br />
a) Mitoza mund të fillojë nga qeliza diploide;<br />
b) Mitoza mund të fillojë nga qeliza haploide;<br />
c) Mejoza mund të fillojë nga qeliza diploide;<br />
d) Mejoza mund të fillojë nga qeliza haploide.<br />
(Përgjigje: sepse të dy proceset fillojnë nga një qelizë me 2n kromozome ose ndryshe quhen diploide).<br />
3. Kromozomet e qelizave bija:<br />
a. Që lindin nga mitoza janë të njëjta me ato të nënës;<br />
b. Që lindin nga mitoza janë të ndryshme nga ato të nënës;<br />
c. Që lindin nga mejoza janë të ndryshme nga ato të nënës;<br />
d. Që lindin nga mejoza janë të ngjashme me ato të nënës.<br />
(Përgjigje: Sepse mitoza është një formë e dyfishimit qelizor gjatë të cilit numri i kromozomeve mbetet i<br />
pandryshuar në secilën nga të dyja qelizat bija që vijnë nga qelizë nënë.<br />
Ndërsa mejoza është forma e dytë e ndarjes së qelizave që shoqërohet me përgjysmimin e numrit të<br />
kromozomeve, për të formuar qeliza seksuale ose gameta që ndryshojnë nga qeliza nënë).<br />
Në përbërjen e një fijeje të ADN-së ka 30% A dhe 24% G.<br />
a. Ç’mund të thoni për T dhe C të së njëjtës fije<br />
b. Ç’mund të thoni për sasinë e A, G, C dhe T të fijes tjetër<br />
Përgjigje:<br />
a. Në të njëjtën fije të ADN-së sasia e T dhe C është: 100% - (30% + 24% ) = 46% janë T dhe C së<br />
bashku.<br />
b. Meqenëse bazat e azotuara në fijet e ADN janë komplementare, domethënë përballë A qëndron T me të<br />
njëjtën sasi dhe përballë G qëndron C gjithashtu me të njëjtën sasi, arsyetojmë se në fijen tjetër:<br />
sasia T është (30%) e barabartë me të A në fijen e parë;<br />
sasia C është (24%) e barabartë me të G në fijen e parë;<br />
sasia e A + G është 46% e barabartë me të T dhe C së bashku.<br />
Shkruani vargun përplotësues të këtyre nukleotideve të ADN-së:<br />
a. GATCAA<br />
b. TCGAAC<br />
c. ACGGGT<br />
d. TACCAT<br />
(Përgjigje: a. CTAGTT; b. AGCTTG; c. TGCCCA; d. ATGGTA)<br />
6. Caktoni llojet e gametave që formohen nga gjallesat që kanë këto gjenotipe:<br />
AAbb, AaBb, AABbCc, AABBCC<br />
(Përgjigje: Aabb = Ab, ab; AABbCc = ABC, Abc, ABc; AABBCC =ABC.<br />
IV. Lepuri i zi (tipar dominant) homozigot kryqëzohet me lepurin e bardhë (tipar i fshehtë ose recesiv).<br />
182<br />
Zgjidhja e ushtrimit.<br />
a) Në qoftë se alelin “i zi” e shënojmë me A dhe alelin “e bardhë” e shënojmë me a, gjenotipi i lepurit<br />
të zi është AA (sepse në ushtrim ky tipar përcaktohet dominant dhe homozigot). Ndërsa gjenotipi i<br />
lepurit të bardhë është aa (sepse tipari është recesiv ose i fshehtë).<br />
Për të caktuar fenotipet e lepujve të breznisë për lehtësi ndërtojmë një tabelë rrjetë ku vendosim<br />
gametat mashkullore dhe ato femërore.<br />
Me marrëveshje caktojmë lepurin e zi mashkull dhe lepurin e bardhë femër ose të kundërtën<br />
(theksojmë se, kjo gjë nuk ka rëndësi).
Ndërtojmë tabelën rrjetë:<br />
Përgjigje: Në brezninë e parë (F 1<br />
) të gjithë lepujt lindin të zinj dhe heterozigotë.<br />
b) Tani analizojmë individët e breznisë së dytë (F 2<br />
) që do të lindin nga kryqëzimi i lepujve<br />
të zinj me gjenotipin Aa.<br />
Ndërtojmë përsëri tabelën rrjetë:<br />
Gametat A AA<br />
a Aa Aa<br />
a Aa Aa<br />
Gametat A a<br />
A AA Aa<br />
a Aa aa<br />
Në brezninë e dytë lindin lepuj të zinj dhe të bardhë në raportin 3:1, pra në brezninë e<br />
dytë (F 2<br />
) bëhet zbërthimi i tipareve.<br />
IV. Kryqëzohen lepuj të zinj heterozigotë me lepuj të zinj homozigotë. (Ngjyra e zezë është<br />
dominante ndaj së bardhës). Të përcaktohet se si do të jenë pasardhësit e këtij kryqëzimi<br />
sipas gjenotipit dhe fenotipit.<br />
Zgjidhja e problemit.<br />
Në qoftë se alelin “i zi” e shënojmë me A dhe alelin “i bardhë” e shënojmë me a, sipas<br />
problemit gjenotipet e prindërve që kryqëzohen janë:<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Lepuri i zi<br />
Lepuri i zi<br />
(heterozigot) Aa X AA (homozigot)<br />
Ndërtojmë përsëri tabelën rrjetë:<br />
Gametat A a<br />
A AA AA<br />
A AA Aa<br />
Nga analiza e pasardhësve del se të gjithë janë lepuj të zinj, por 50 % homozigotë dhe<br />
50% heterozigotë.<br />
V. Caktoni llojet e gametave që formohen nga gjallesat që kanë këto gjenotipe:<br />
AA, Aa, AABB, AaBb.<br />
Zgjidhja e ushtrimit.<br />
1. Gjatë mejozës gjenet alele ndahen në gameta, atëherë AA jep gametë vetëm me alele A.<br />
2. Aa – jep dy lloje gametash, 50% me A dhe 50% me a.<br />
3. AABB – jep një lloj gamete me alelet AB (të cilat përcaktojnë dy tipare.)<br />
4. AaBb – jep katër lloj gametash me alelet, AB, Ab, aB, ab.<br />
183
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Zgjidhja e ushtrimeve në fund të kapitullit<br />
Vlerësoni njohuritë dhe aftësitë tuaja - Verifikoni njohuritë tuaja<br />
Gjeni përgjigjen e saktë, në pohimet e mëposhtme:<br />
1. Alelet janë:<br />
a) së bashku me gjenet në një kromozom;<br />
b) gjene të lokalizuara në një kromozom;<br />
c) forma të ndryshme të një gjeni për të njëjtin tipar;<br />
d) gjene që ndodhen vetëm në kromozomet seksuale.<br />
2. Tipari i përcaktuar nga një alel zotërues (dominant):<br />
a) shfaqet vetëm në organizmat heterozigotë;<br />
b) trashëgohet vetëm nga babai;<br />
c) është i lidhur gjithmonë nga një tipar zotërues (dominant);<br />
d) shfaqet si tek organizmat homozigotë dhe tek ata heterozigotë.<br />
Gjeni përgjigjen e gabuar, në pohimet e mëposhtme:<br />
3. Një individ që ka gjenet alele Aa:<br />
a) gametat formohen me 50% A dhe 50% a;<br />
b) shfaq vetëm tipare zotëruese (dominante);<br />
c) është heterozigot;<br />
d) gametat formohen me ¾ A dhe ¼ a.<br />
4. Kromozomet homologe:<br />
a) kanë formë të njëjtë, por dimensione të ndryshme;<br />
b) kanë dy alele identike për një tipar të veçantë;<br />
c) vijnë nga gametat mashkullore dhe ato femërore;<br />
5. Shpjegoni termat e mëposhtme:<br />
• Kromozomet e prindërve.<br />
(Përgjigje: Kromozomet e prindërve ndodhen në zigotë dhe janë të formuara nga kromozomet e<br />
gametës mashkullore dhe ato femërore që janë lidhur së bashku në momentin e pllenimit. Këto<br />
kromozome përmbajnë të gjithë informacionin që “programon tiparet e pasardhësit”).<br />
• Kromozome.<br />
(Përgjigje: Kromozomet janë si fije të holla të cilat quhen kështu për shkak të aftësisë që kanë për t’u<br />
ngjyrosur (chroma-ngjyrë) dhe në këtë mënyrë ato bëhen të dukshme në mikroskop. Çdo lloj gjallese<br />
ka një numër të caktuar të kromozomeve. Ato ndodhen në bërthamat e qelizave dhe janë bartëse të<br />
tipareve trashëguese).<br />
• ADN.<br />
(Përgjigje: ADN-ja ndodhet në përbërje të të gjitha kromozomeve. Çdo kromozom përmban një<br />
molekulë të ADN-së).<br />
• Tejçimi i tipareve trashëguese.<br />
(Përgjigje: Tregon se tiparet e një individi të ri janë fryt i shkrirjes së tipareve të mashkullit dhe femrës<br />
dhe që tejçohen nëpërmjet kromozomeve nga një brez (prindërit) te tjetri (fëmijët). Flitet kështu për<br />
një tejçim të tipareve të trashëgueshme, mekanizëm ky që rregullon fenomenin e trashëgimisë së<br />
184
tipareve dhe që përcakton lindjen e individëve të ngjashëm me prindërit, por në të njëjtën kohë edhe<br />
të ndryshëm).<br />
• Tipare zotëruese (dominante).<br />
(Përgjigje: Në dy tipare që ne i quajmë kundërshtare (ose të kundërta, alternative), njëri është më i<br />
fortë se tjetri, prandaj pasardhësi do të ketë karakteristikën e tiparit më të fortë ose ndryshe zotëruese<br />
ose dominante).<br />
• Tipare të fshehta (recesive).<br />
(Përgjigje: Tiparet që janë më të dobëta se të tjerat që duken sikur janë zhdukur, por që në fakt baza<br />
gjenetike e tyre ekziston dhe mund të shfaqen në kushte të caktuara).<br />
• Kodi gjenetik.<br />
(Përgjigje: Kodi gjenetik quhet ndryshe dhe gjuha e jetës. Kodi i jetës ndodhet në strukturën e ADNsë<br />
përgjegjëse për të gjitha informacionet që lidhen me trashëgiminë. Tërësia e këtyre mesazheve<br />
formon atë që ne e quajmë kod gjenetik. Kodi gjenetik formohet nga kombinimet e ndryshme të<br />
nukleotideve.<br />
• Gjene.<br />
(Përgjigje: Një gjen është një mesazh në kod për formimin e një proteine. Zinxhirët e ADN-së, me<br />
renditje të ndryshme të nukleotideve, janë si një libër, çdo faqe e të cilit shpjegon se si duhet të<br />
formohet një proteinë. Këto “faqe” me shpjegime janë quajtur gjene.<br />
Aftësia për të vëzhguar<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
6. Vëzhgoni skemat e mëposhtme që ilustrojnë ligjet e Mendelit. Komentoni duke plotësuar frazat<br />
e mëposhtme:<br />
• I referohet ligjit të dytë të Mendelit;<br />
• përfaqëson një kryqëzim midis individëve heterozigotë të breznisë së parë F 1<br />
;<br />
• breznia F 1<br />
formohet nga bimë që kanë lule të kuqe dhe përmbajnë një gjen për ngjyrën e kuqe<br />
dhe një gjen për ngjyrën e bardhë;<br />
• në brezninë F 1<br />
ruhet një raport 3:1 midis tipareve lule të kuqe dhe atij të bardhë;<br />
• I referohet ligjit të parë të Mendelit;<br />
• përfaqëson një kryqëzim midis individëve homozigotë për dy tipare;<br />
• breznia F 1<br />
formohet nga bimë me lule të kuqe;<br />
• shfaqin ngjyrën e kuqe, sepse është tipar zotërues (dominat).<br />
7. Duke kujtuar se ngjyra e verdhë e kokrrave të bizeles është zotëruese (dominante), cila nga skemat e<br />
mëposhtme përfaqëson kryqëzimin midis dy individëve homozigotë, përkatësisht për ngjyrën e verdhë e të<br />
gjelbër të kokrrave të bizeles. Pse<br />
Përgjigje: Skema që i përgjigjet saktë pyetjes është ajo që nga kryqëzimi i dy individëvë homozigotë,<br />
përkatësisht për ngjyrën e verdhë e të gjelbër të kokrrave të bizeles në F 1<br />
kanë lindur katër individë<br />
me kokrra bizele me ngjyrë të verdhë.<br />
8. Çfarë paraqet figura e mëposhtme Emërtoni secilën pjesë përbërëse.<br />
Përgjigje: Figura paraqet një nukleotid. Pjesët përbërëse janë: sheqeri dezoksiribozë, një mbetje e<br />
acidit fosforik dhe një bazë e azotuar.<br />
9. Dy nga tri segmentet e ADN-së përcaktojnë të njëjtin tipar. Cilat janë ato dhe pse<br />
Përgjigje: Segmentet që paraqesin të njëjtin tipar janë segmenti i parë dhe i tretë, sepse kanë një<br />
renditje të njëjtë të nukleotideve në ADN.<br />
185
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Aftësia për të formuluar hipoteza dhe për t’i verifikuar<br />
10. Pohimi i mëposhtëm: “Një tipar është zotërues (dominant), sepse është i vetmi që bashkëvepron në<br />
shfaqjen e tipareve në brezat pasardhës ”, nuk është i gjithi i saktë. Pse<br />
Përgjigje: “sepse është i vetmi që bashkëvepron në shfaqjen e tipareve në brezat pasardhës” nuk<br />
është e saktë, sepse në përcaktimin e tipareve marrin pjesë të dy alelet, ai që përcakton tiparin<br />
zotërues dhe ai që përcakton tiparin e fshehtë. Kjo ndodh në rastin kur tipari përcaktohet nga gjene<br />
heterozigote.<br />
11. Çfarë ndodh kur kryqëzohen dy individë homozigotë për një tipar të ndryshëm (një zotërues dhe një të<br />
fshehtë)<br />
Përgjigje: Bëhet fjalë për transmetimin e tipareve sipas ligjit të parë të Mendelit.<br />
Ndërtojmë tabelën rrjetë: përfundimi është se të gjithë individët lindin me tiparin zotërues (dominant),<br />
por heterozigotë.<br />
Gametat A a<br />
a Aa Aa<br />
a Aa Aa<br />
Zgjidhja e ushtrimeve të kreut: Gjenetika e njeriut<br />
Vlerësoni njohuritë dhe aftësitë tuaja<br />
1. Shpjegoni termat e mposhtëm:<br />
• Kromozome seksuale. (Përgjigje: Çifti i fundit i kromozomeve që përcaktojnë seksin te pasardhësit,<br />
quhet kromozome seksuale. Te femra është homozigot (XX), ndërsa te mashkulli është heterozigot<br />
(XY).)<br />
• Hemofilia. (Përgjigje: Hemofilia është një sëmundje e rëndë, që e bën gjakun të paaftë të koagulohet<br />
(mpikset). Ky defekt përcaktohet nga gjene që ndodhen vetëm në kromozomet X. Njerëzit që e kanë<br />
këtë sëmundje mund të rrezikojnë jetën nga hemorragjia, edhe nga një plagosje e lehtë.)<br />
• Daltonik. (Përgjigje: Daltonizmi është vështirësia e dallimit të ngjyrave e shkaktuar nga një gjen i<br />
fshehtë (recesiv) që gjendet në kromozomin X).<br />
• Sëmundja e anemisë mesdhetare. (Përgjigje: Anemia mesdhetare është një çrregullim që shkakton<br />
transformimin e rruazave të kuqe normale të gjakut në rruaza të kuqe që kanë formën e draprit.<br />
• Femër e shëndetshme bartëse. (Përgjigje: Femër e shëndetshme, por bartëse, do të thotë se<br />
hemofilia nuk shfaqet, por që në njërin nga kromozomet seksuale ka të fshehtë gjenin me defekt që<br />
shkakton këtë sëmundje X X • ) .<br />
• Mashkull hemofilik. (Përgjigje: Burri që të jetë hemofilik, mjafton të ketë vetëm një nga alelet<br />
defektoze, atë të X • , prandaj sëmundja është më e shpeshtë te meshkujt.<br />
2. Në ushtrimet e mëposhtme ndërtoni tabelat rrjetë dhe gjeni grupin e gjakut të fëmijëve:<br />
• Në qoftë se të dy prindërit kanë grupin A0 dhe AA;<br />
• Në qoftë se të dy prindërit kanë grupin A0 dhe B0;<br />
• Në qoftë se të dy prindërit kanë grupin A0 dhe AB.<br />
Përgjigje:<br />
Rasti 1- Të gjithë fëmijët do të kenë grupin e gjakut A,<br />
sepse aleli 0 është recesiv.<br />
Gametat A A<br />
A AA AA<br />
0 A0 A0<br />
186
Rasti 2- Në katër fëmijë, një do të ketë grupin e gjakut A, një B, një AB dhe një grupin 0.<br />
Rasti 3- Në katër fëmijë, dy do të kenë grupin e gjakut A, një B dhe një AB.<br />
3. Rendisni pesë tipare zotëruese të trashëgueshme nga njeriu.<br />
. Flokët (forma) – kaçurrelë<br />
. Qerpikët - të gjatë<br />
. Hunda - e gjatë<br />
. Gjuha – që tuboset<br />
5. Mjekra - me gropë<br />
Aftësia për të vëzhguar<br />
Gametat A 0<br />
B AB B0<br />
0 A0 00<br />
Gametat A B<br />
A AA AB<br />
0 A0 B0<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
4. Vëzhgoni çiftet e mëposhtme të kromozomeve homologe. Në secilin prej tyre janë shënuar me N alelet<br />
e “flokëve të zez” dhe me n alelet e “flokëve të bardhë”. Plotësoni frazat e mëposhtme dhe ngjyrosni flokët e<br />
secilit sipas përfundimeve që ju do të nxirrni.<br />
• Shfaqet tipari flokë të zinj, sepse përcaktohet nga alelet zotëruese N, që përcaktojnë këtë tipar.<br />
• Shfaqet tipari flokë të bardhë, sepse, megjithëse është i fshehtë, alelet janë homozigote dhe<br />
kështu shfaqet tipari që përcaktohet nga të dy alelet.<br />
• Shfaqet tipari flokë të zinj, sepse përcaktohet nga dy alelet zotëruese NN për këtë tipar.<br />
Aftësia për të formuluar hipoteza dhe për t’i verifikuar<br />
5. Midis dy prindërve, njëri heterozigot për një tipar zotërues, p.sh.: me “qerpikë të gjatë”, dhe tjetri<br />
homozigot, për tiparin e fshehtë me “qerpikë të shkurtër”, cila është mundësia që fëmijët të kenë qerpikë të<br />
shkurtër Verifikoni përgjigjen tuaj nëpërmjet tabelës rrjetë.<br />
Përgjigje:<br />
Shënojmë tiparin zotërues “qerpikë të gjatë” me germën Q dhe tiparin e fshehtë “qerpikë të shkurtër”<br />
me germën q.<br />
Prindi heterozigot për tiparin zotërues “qerpikë të gjatë” do të ketë alelet Qq.<br />
Prindi homozigot për tiparin e fshehtë “qerpikë të shkurtër” do të ketë alelet qq.<br />
I vendosim të dhënat në tabelë. Dimë se gjatë mejozës do të na formohen gametat (shihni tabelën).<br />
Në katër fëmijë, dy do të lindin me qerpikë të shkurtër (qq), pra 50% e fëmijëve.<br />
heterozigot<br />
Gametat Q q<br />
q Qq qq<br />
q Qq qq<br />
homozigot<br />
6. Në tejçimin e një sëmundjeje trashëguese e dhënë nga një alel recesiv i pranishëm në një kromozom X<br />
(hemofili), është më me rrezik bashkimi i “babait të shëndetshëm me nënën e sëmurë” apo i “babait të sëmurë<br />
me nënën e shëndetshme” Bëni tabelat rrjetë dhe arsyetoni. Pse<br />
187
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Babai i shëndetshëm XY<br />
Gametat X Y<br />
X XX XY<br />
X XX XY<br />
Nëna e sëmurë<br />
Babai i sëmurë<br />
Gametat X Y<br />
X XX XY<br />
X XX XY<br />
Nëna e shëndetshme<br />
• Nga kryqëzimi i babait të sëmurë dhe nënës së shëndetshme, lindin katër fëmijë të shëndetshëm, nga të<br />
cilët dy djem të shëndetshëm dhe dy vajza të shëndetshme, por bartëse.<br />
• Ndërsa nga kryqëzimi i babait të shëndetshëm dhe nënës së sëmurë, lindin dy djem të sëmurë dhe dy<br />
vajza të shëndetshme, por bartëse.<br />
Si përfundim, themi se është më me rrezik bashkimi i babait të shëndetshëm dhe nënës së sëmurë.<br />
7. Duke iu referuar daltonizmit, plotësoni tabelat rrjetë duke vendosur gametat sipas tabelës. Analizoni<br />
rezultatet.<br />
Nëna daltonike<br />
Gametat X X<br />
X XX XX<br />
Y XY XY<br />
Nëna e shëndetshme, por bartëse<br />
Gametat X X<br />
X XX XX<br />
Y XY XY<br />
Babai i shëndetshëm<br />
Babai daltonik<br />
Zgjidhja e ushtrimeve në kreun “Gjenetika e njeriut”<br />
Arsyetoni<br />
1. Shënojmë me D tiparin “tubosja e gjuhës” dhe me d tiparin “nuk tuboset”.<br />
. E tubos gjuhën - gjenet janë DD homozigot zotërues<br />
. E tubos gjuhën - gjenet janë Dd hererozigote<br />
. Nuk e tubos gjuhën - gjenet janë dd homozigot i fshehtë<br />
Të kuptuarit e koncepteve<br />
1. Gjeni përgjigjen e saktë.<br />
Lind me siguri një mashkull, kur:<br />
a. spematozoidi bashkohet me vezën me kromozomin Y;<br />
b. veza bashkohet me spermatozoidin me kromozomin Y;<br />
c. veza bashkohet me spermatozoidin me kromozomin X;<br />
d. spermatozoidi bashkohet me vezën me kromozomin X.<br />
3. Nga kryqëzimi i nënës me grupin e gjakut A me babanë me grupin e gjakut B, lindi një fëmijë me grupin<br />
0 të gjakut. Babai pretendon se fëmija nuk është i tij. Nëna këmbëngul se fëmija është i tij. Shpjegoni cili nga<br />
prindërit ka të drejtë Për ta pasur më të lehtë zgjidhjen, ndërtoni tabelën rrjetë.<br />
Përgjigje: Përderisa fëmija ka lindur me grupin 0 të gjakut dhe prindërit kanë përkatësisht grupin A<br />
dhe B të gjakut, rezulton se gjenet që përcaktojnë grupet e gjakut te prindërit janë: A0 (nëna) dhe<br />
188
B0 (babai). Ndërtojmë tabelën rrjet për të shpjeguar se cili nga prindërit ka të drejtë. Nga tabela<br />
kuptojmë se nëna ka të drejtë.<br />
nëna<br />
Gametat A 0<br />
B AB B0<br />
0 A0 00<br />
babai<br />
4. Cilat sëmundje janë të lidhura me seksin (Përgjigje: hemofilia dhe daltonizmi)<br />
5. Si janë alelet e prindërve, që bëjnë të mundur tejçimin e sëmundjes së anemisë mesdhetare te fëmijët<br />
Përgjigje: Alelet e prindërve që bëjnë të mundur tejçimin e sëmundjes së anemisë mesdhetare te<br />
fëmijët janë: Rr (heterozigot zotërues) dhe rr (homozigot i fshehtë).<br />
6. Çfarë ndryshimi ka midis njerëzve që zotërojnë alelet RR, Rr dhe rr<br />
Duke shënuar me R gjenin përgjegjës për hemoglobinën normale, kurse gjenin e dëmtuar që shkakton<br />
aneminë e shënojmë me r, atëherë rastet e mundshme gjenetikisht janë:<br />
RR- njerëz me rruaza të kuqe normale, nuk vuajnë nga anemia;<br />
Rr – njerëz që nuk vuajnë nga anemia, por me rruaza të kuqe pak të vogla;<br />
rr – njerëz të sëmurë, me hemoglobinë të dëmtuar dhe rruazat e kuqe me formë të ndryshuar.<br />
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
189
Libër mësuesi për tekstin “<strong>Biologji</strong> dhe edukim shëndetësor” 7-8-9<br />
Literatura<br />
1. Tekstet e biologjisë 7, 8, 9. autorë, F. Zenelaj, D. Bajrami<br />
2. Programet e biologjisë të arsimit 9 vjeçar, MASH<br />
3. Psikologji edukimi. Zhvillimi, të nxënët, mësimdhënia, B. Musai, 1999<br />
4. Guidelines for teachers, autorë, A.Roin Oideachais dhe A. A. Laichta<br />
5. Metodika e biologjisë, autorë, K. Misja, A. Paparisto, A. Çomo.<br />
6. Scoprire la vita, autorë, A. Zullini, C. Nicola, T. Vercellino<br />
7. Kurrikula dhe shkolla. Kimi dhe biologji. 2005 Autorë, S. Turku<br />
8. Biologia (Diversita e unita dei viventi), 2007, autorë, A. Gainot, a. Modelli<br />
9. Manual i mësuesit të edukimit shëndetësor, 1996<br />
10. Shkathtësitë e jetës (Libër për mësuesin), Prishtinë, 2005<br />
11. Shkencat dhe teknologjia (Udhëzues për mësuesit), Tiranë 2006<br />
190