Full text - Igitur

het nu, en de toekomst als verwachting. Hierbij is al te zien dat de tijd beleven niet hetzelfde
is als de tijd meten. Wat hebben onderzoeker Coeterier en filosofe Hermsen hierover gezegd?
Ook Bergson vond de innerlijke beleving anders dan de gemeten tijd.
Augustinus en Ricoeur over de ervaring van onze tijd
In bijna ieder westers boek of artikel over tijd en tijdsbeleving wordt Augustinus (die leefde
van 354 tot 430) als eerste genoemd. Hij was de eerste in de westerse geschiedenis die in
geschreven tekst over de betekenis van tijd filosofeerde, in zijn bekende boek Confessiones,
vertaald als Belijdenissen (Augustinus, 2007/ 401, 271- 288).
Al reflecterend komt Augustinus tot het inzicht dat het verleden voorbij is, het heden snel
voorbijvliegt, en de toekomst nog niet is (Augustinus, 2007/ 401, 281 t/m 284). Verleden-
heden- toekomst kunnen voor ons alleen in het nu aanwezig zijn: als de tegenwoordige tijd
van de herinnering, als de tegenwoordige aandacht voor het heden, en als de tegenwoordige
verwachting van de toekomst: het drievoudig heden (Augustinus, 2007/ 401, 277; Ricoeur,
1994, 11). In het verleden zijn we immers niet: het is hoe wij ons dat herinneren. Hij vond dat
in onze ervaringsbeleving herinnering, aandacht, en verwachting betere woorden waren dan
verleden, heden, en toekomst, omdat die beter passen bij onze subjectieve belevingswereld
(Grever en Janssen, 2001a,9; Augustinus 2007/410, 277).
Menselijke tijdsbeleving stelt hij hiermee boven het probleem hoe objectief naar tijd gekeken
en de tijd gemeten kan worden. De ware tijdsbeleving zit in onszelf (Lippincott, 1999, 12).
Volgens Ricoeur kan onze aandacht in het heden gemakkelijk verstrooid worden, omdat onze
geest de mogelijkheid heeft zich in de tijd te verplaatsen. We zijn immers vaak bezig met
verleden en toekomst. De subjectieve ervaringen van verleden en toekomst noemen we
herinneringen en verwachtingen. Dit verplaatsen van de geest noemde hij distentio animi
(Ricoeur, 1994, 7 en 11).
Ervaren van de tijd is iets anders dan de tijd meten
Belevingstijd tijd ofwel subjectieve of ervaringstijd genoemd, gaat over de eigen ervaring van
tijd. Die loopt dikwijls niet synchroon met de kloktijd. Wanneer de objectief te meten tijd
tussen de diverse ervaringen korter is, wordt de tijd meestal ervaren als snel. Er zijn dan dus
meer activiteiten of ervaringen gepasseerd in een uur of dag. Versnelling kan ook
geassocieerd worden met stress (Coeterier, 2001, 11). Ook wanneer men meer afspraken en
verplichtingen heeft in een korter tijdsbestek, neemt het gevoel dat de tijd snel gaat toe. Dit is
precies waarom ouderen die niet in staat zijn tot het aangaan van meerdere activiteiten in een
bepaald tijdsbestek, de tijd ervaren als langzaam. Iets soortgelijks beleeft men tijdens het
wachten. Wachten leidt echter niet tot ontspanning (idem, 21). Innerlijke tijdsbeleving wordt
anders ervaren dan de kloktijd (Coeterier 2001, en Hermsen, 2009). De laatste wordt eerder
geassocieerd met verplichtingen en afspraken. Gebeurtenissen structureren de tijd. We leiden
de tijd af uit gebeurtenissen en niet andersom (Coeterier, 2001, 13). Het gaat om zowel
interne als externe gebeurtenissen.
Onze ervaring van de tijd wordt ook bepaald door het vaste verwachtingspatroon; door
Coeterier aangeduid als redundantie: ‘Een voorbeeld van ‘erheen’ is het verschijnsel
redundantie bij informatie. Redundantie is verwachting. Hoe hoger de redundantie, hoe
uitgesprokener de verwachting of voorspelbaarheid. (…). Een ander voorbeeld is de
gewoontevorming. (…) Er is een relatie tussen redundantie en tijdervaring. Hoe hoger de
redundantie, hoe sneller de ‘flow of experience’, ofwel: hoe bekender de omgeving, hoe
sneller de tijd verloopt. Een dichte pakking van informatie (geen redundantie) kost meer
14