Full text - Igitur

elangrijker criteria zijn dan wat materieel mogelijk is. Duurzaamheid en energiegebruik
komt steeds meer in de belangstelling. Beperkingen van het huidige streven naar groter en
meer is nodig om het regeneratieve vermogen van de natuur niet verder aan te tasten (§ 4.3;
Zweers, 1995; van Manschot, 2010). Dit kan een deel zijn van onze levensbeschouwing,
anders dan een politieke of rationele beslissing. Het beeld van een leefbare aarde voor de
volgende generaties is een beeld dat kan doorwerken van binnenuit. Het betekent tevens dat
de verantwoordelijkheid naar toekomstige generaties en alles wat meegekregen is vanuit
voorgaande generaties een betekenisvolle verbondenheid uitdrukt.
Onderwijs
Ooit in de geschiedenis was het een gigantische stap voorwaarts om analyserend zo objectief
mogelijk te gaan onderzoeken hoe allerlei aspecten in de natuur in elkaar zaten (§ 3.1). In het
lager en middelbaar onderwijs wordt hier nog steeds van uit gegaan: reducerend, afstand
nemend, deducerend, zonder de stap terug te maken naar de cyclische samenhang van
ecosystemen en verweven cyclische systemen.. Het was ooit een stap voorwaarts, maar nu
kunnen we met voortschrijdend inzicht van de samenhang ons nòg meer verwonderen. Al die
ingenieuze systemen en vormen van leven in de natuur hangen ook nog eens heel nauw met
elkaar samen. Wanneer dit verweven zit in het onderwijs leren kinderen denken in zowel
analytische lijnen als samenhangende cycli/ systemen, die levend en betekenisvol zijn.
Kinderen leren wel analytisch kijken en denken, maar minder kijken vanuit cyclische
samenhangen waarvan zij/ wij zelf deel uitmaken. We hebben wel geleerd rationeel een
scheiding aan te brengen tussen lichaam en geest, maar we hebben niet geleerd te denken
vanuit ervaring, levensverhaal en betekenis.
5.2.d. vergankelijkheid en de dood
Met de ontwikkeling van de wetenschappen en de toepassingen van medische en
natuurkundige kennis op allerlei gebieden in ons leven zijn wij steeds minder afhankelijk en
kwetsbaar geworden van allerlei invloeden van buitenaf. We beschikken bijvoorbeeld over
medische zorg en voorzieningen, irrigatiesystemen in de landbouw bij droogte, of verwarming
bij kou. Dit heeft vele ongemakken weggenomen en veel lijden verlicht. Met deze
verminderde bestaansonzekerheid kunnen we toekomstgericht denken en plannen maken, wat
een aspect is van de lineaire tijdsopvattingen. De kwetsbaarheid van het lichaam staat niet
meer voorop. De confrontatie met de dood en onze vergankelijkheid staan geleidelijk steeds
verder van ons af. Dit klinkt als een prettige verbetering. Valt er in dit opzicht nog iets te leren
van de cyclische tijdsopvattingen? Hebben de cyclische tijdsopvattingen nog iets bij te dragen
in de humanistische levensbeschouwing? Zou het iets veranderen in onze
levensbeschouwing?
Ouder worden
Een ander aspect van onze vergankelijkheid is de ouderdom. In een cultuur waar de lineaire
tijdsopvatting centraal staat, zijn de tekenen van ouderdom iets wat liefst zo lang mogelijk
uitgesteld en beheerst wordt (§ 2.4). Terwijl een kenmerk van de lineaire tijd is, dat wat
geweest is niet meer terugkomt. Dat kan intens triest zijn. Het is moeilijk een de eigen ouders
werkelijk te zien ouder worden. Bij ouderen laten trouwfoto’s op de kast zien wat voorbij is
en nooit meer terugkomt.
In de cyclische tijdsopvatting hoort ouder worden net zo veel bij het leven als jong zijn of
volwassen zijn. Dat verandert niets aan de melancholie van wat voorgoed voorbij is, of aan de
negatieve ervaringen door lichamelijke of geestelijke achteruitgang. Het kan een enorme klus
zijn te moeten omgaan met toenemende beperkingen. Maar ouder worden is in de cyclische
46