Full text - Igitur

Hoofdstuk 1. Wat wordt verstaan onder de verschillende tijdsbegrippen?
‘De natuur en de kringloop, waarin zij alle levende dingen bant, kennen geboorte
noch dood zoals wij die verstaan. De geboorte en de dood van menselijke wezens zijn
niet simpelweg natuurlijke gebeurtenissen, maar hebben hun plaats in de wereld
waarin enkelingen, unieke, onverwisselbare, en onherhaalbare levende wezens,
verschijnen en waaruit zij weer verdwijnen. Geboorte en dood veronderstellen een
wereld die niet voortdurend in beweging is, maar waarvan de duur en de betrekkelijke
bestendigheid het mogelijk maken er in te verschijnen en uit te verdwijnen; een wereld
die er was voordat de enkeling er binnentreedt, en die er zal zijn wanneer hij haar
tenslotte weer verlaat’ (Arendt, 1994, 100).
Hannah Arendt drukt hier prachtig de tegenstelling uit hoe alles wat leeft voort gaat in een
voortdurende kringloop, terwijl de moderne mens zichzelf beschouwt als wezen met op de
eerste plaats een begin en een einde. Arendt wijst hier op een gemis; wat voor mij aanleiding
was om dit verder uit te werken in deze scriptie.
Verschillende tijdsbegrippen
Om welke vormen van tijdsbesef gaat het in dit onderzoek?
In de filosofische literatuur over tijd worden door verschillende auteurs diverse vormen van
tijdsbesef beschreven, waarbij de schrijver meestal een of meerdere tegenstellingen hanteert.
Een paar voorbeelden: de tegenstellingen tussen enerzijds uiterlijke tijd en innerlijke
tijdsbeleving (Hermsen, 2009; Coeterier, 2001); kloktijd versus ervaringstijd (Elias, 1982;
Hermsen, 2009); cyclische tijd versus lineaire tijd (Coeterier, 2001; Elias, 1982; v. Tongeren,
2007); planmatig denken versus opgaan in de stroom, of betekenisvolle tijd versus lege tijd
(Achterhuis 2003). In de filosofische beschouwingen over de betekenis van tijd betreft het
steeds meerdere tegenstellingen en meerdere tijdsopvattingen naast elkaar en dooreenlopend.
Blijkbaar ligt dit niet zo eenvoudig en eenduidig. Ook in ons dagelijks leven lopen
verschillende tijdsopvattingen ongemerkt voortdurend door elkaar heen: we kijken op de klok
om op tijd bij de trein te zijn (externe tijd; kloktijd) en ervaren op de fiets naar het station dat
de lucht anders aanvoelt en zien dat de bladeren al verkleuren (ervaringstijd, cyclische tijd).
In dit hoofdstuk worden twee begrippenparen over tijdsopvattingen nader uitgelegd. Lineaire
tijd versus cyclische tijd, en natuurkundige tijd versus ervaringstijd. Tevens zal ik laten zien
hoe vanzelfsprekend de lineaire tijd voor ons lijkt.
1.1. Cyclische tijd en lineaire tijd
Een bondige en direct herkenbare, beeldende samenvatting van de begrippen lineaire tijd en
cyclische tijd wordt gegeven door Rhebergen:
‘We kunnen onderscheid maken tussen een cyclische tijdsopvatting en een lineaire
tijdsopvatting. De cyclische is de oudste. Hierbij gaat men uit van de kringlopen van de
natuur, van de stand van zon, maan en sterren, van de herhaling en eeuwige wederkeer
van de dingen. Het zichtbare en het onzichtbare vormen één groot raderwerk, waar alles
wat is, reeds eerder was en ook altijd zal zijn. Alles komt zoals het in de loop van de
dingen besloten ligt, en alles zal ook weer verdwijnen als de tijd daarvoor gekomen is.
(…. )
De lineaire tijdsopvatting daarentegen plaatst de gebeurtenissen op een doorgaande lijn.
Elk moment heeft op deze lijn zijn eigen plaats en kan niet verward worden met andere
momenten. Deze opeenvolgende momenten vormen tezamen de geschiedenis van de
8