Welstandsnota gemeente Deventer

Kerkelijk gebied Schalkhaar
In 1809 stelde koning Lodewijk Napoleon een budget van f 10.000,-
ter beschikking voor de bouw van een kerk met pastorie en een
kapel elders in de parochie Colmschate. Dit onder de voorwaarde
dat de Gooiermarke grond beschikbaar stelde. Toen pastoor Van de
Vondervoort geen overeenstemming kon bereiken met het bestuur
van de Marke, dat grotendeels uit niet-katholieken bestond, riep hij
nogmaals de hulp van de koning in. Hierna wees het Departement
voor de Eredienst de grond toe: voor de kerk in Riele (Schalkhaar)
en voor de kapel op ‘de Koerkamp’ (Lettele). Rond de in 1810
gebouwde kerk ontwikkelde zich in de loop van de 19e eeuw het
dorp Schalkhaar. Het eerste kerkje was klein, zo’n 9 x16 meter,
deze ruimte was overdekt met een tongewelf. Het gebouw had
een met pannen gedekt zadeldak en een klein torentje boven de
voorgevel, met een luidklokje dat nog steeds aanwezig is en in het
sacramentstorentje van de huidige kerk. Ook is vermoedelijk het
timpaan van het Heiligen huisje op het kerkhof en in ieder geval de
houten stralenkrans daarin, afkomstig van dit kerkje. De preekstoel
kwam uit de in 1810 gesloten kapel van de H. Jozef in Zwolle en
werd in 1895 geschonken aan klooster Sion.
Tegelijk met de bouw van het eerste kerkje is het kerkhof
aangelegd. De eerste pastorie was aan de kerk vastgebouwd. Het
huidige parochiezaaltje was oorspronkelijk de bij de pastorie
behorende paardenstal. In 1835 werd de kerk met ongeveer 7
meter vergroot tot 272 zitplaatsen.
Op het grote terrein rond de kerk, liep een deels nog aanwezig
processiepad. Processies langs de openbare weg waren sinds
een wet uit 1848 verboden en moesten dus op eigen terrein
plaatsvinden.
In 1856 werd Lettele een zelfstandige parochie. Hoewel het aantal
parochianen in Schalkhaar daarna vrij constant bleef werd in
1895 toch besloten tot nieuwbouw. Deels zal dit ingegeven zijn
door de hoge onderhoudskosten van het oude kerkje. Maar ook
de katholieke emancipatie na het herstel van de bisschoppelijke
hiërarchie in 1853, zal van invloed zijn geweest op het besluit om
in Schalkhaar en Lettele nieuwe kerken te bouwen. Overal werden
nieuwe katholieke kerken gebouwd, vrijwel allemaal in de neogotische
stijl. Zo werd een continuïteit gezocht met de gotische
kerkbouw van voor de reformatie. Beide kerken zijn ontworpen
door architect G. te Riele uit Deventer, die in de laatste decennia
van de 19e eeuw ook klooster Sion ontwierp en een twintigtal
katholieke kerken.
Stonden er in 1810 slechts enkele boerderijen rond het kerkje, in
1895 is Schalkhaar uitgegroeid tot een echt dorp waar zich rond
de kerk allerlei ambachtslieden hadden gevestigd, men vond er
onder meer een café, een bakkerij en een manufacturenzaak. De
kinderen moesten echter nog tot 1921 naar de openbare lagere
school in Frieswijk, pas in dat jaar kreeg Schalkhaar een eigen,
katholieke lagere school.
De nieuwe kerk werd in 1895 naast het oude kerkje gebouwd
waardoor hij niet meer in de as van de Pastoorsdijk en de
begraafplaats staat. De oude pastorie en een deel van het kerkje
dat als parochiezaaltje dienst deed bleven staan tot 1933. In dat
jaar werd ten zuidwesten van de kerk een nieuwe pastorie gebouwd
en werd de kerk vergroot en uitgebreid. De vredeskapel direct ten
zuiden van de kerk dateert uit 1990.
Het kerkelijk terrein wordt door de toegangsweg in tweeën
gedeeld. Aan de westkant staan de kerk met vredeskapel, de
pastorie en het parochiehuisje omgeven door een grote tuin
met veel mooie bomen. Hier loopt aan de zuidkant langs de
Lindeboomsweg nog een prachtige oude lindelaan, een deel van het
voormalige processiepad.
In het oostelijk deel is het processiepad, een mooie laan langs de
terreingrens, nog wel volledig aanwezig en omsluit een bosgebied.
Binnen dit bos, aan de oostkant van de toegangsweg ligt de
begraafplaats.
Oorspronkelijk was deze veel kleiner en besloeg slechts het
deel achter de bomen voor de pastoorsgraven. Het huidige
meest zuidelijke toegangspad leidde daarnaartoe. Later is de
begraafplaats uitgebreid. Het kerkhof is volledig omgeven door een
beukenhaag.
Het oorspronkelijke toegangspad van de begraafplaats heeft
nog een fraai smeedijzeren hek, versierd met krullen eindigend
in bladmotieven, terwijl de hekspijlen eindigen in pijlen. De
hekstijlen aan weerskanten zijn uitgevoerd als onderdeel van het
hek. Hier staat links bovenin “memento”, helaas is het “mori” aan
de rechterkant verdwenen.
Direct links van dit hek staat een groot bakstenen urinoir, zonder
dak, maar de muur is beëindigd met fraaie in vorm gebakken
ezelsrugstenen.
In de as van het toegangspad staat het heiligenhuisje met
calvariegroep, daarvoor ligt een plateau met grote platte
grafstenen, tevens de oudste graven op het kerkhof. Onder de
meesten liggen pastoors begraven. Twee stenen zijn familiegraven
van de Van Middachtens en één van de familie Vos de Wael, beide
families woonden op Frieswijk. Hiervoor staan drie monumentale
bomen, waaronde een treures en een prachtige oude notenboom.
Onder deze boom staat het gereedschapshuisje.
Het grote Christus- of Heilig Hartbeeld tegenover de ingang van de
kerk dateert van 1931.
Beeldbepalende objecten/elementen
- H. Nicolaas kerk 1895/1933, (zie beschrijving), met
H.Hartbeeld;
- pastorie 1933, gebouwd tegelijk met de uitbreiding van
de kerk, ontwerp J.Haket;
- parochiezaaltje, oorspronkelijk paardenstal bij de oude
pastorie, het interieur is gewijzigd, de noord- en een
klein deel van de westgevel zijn nog origineel, de overige
gevels zijn vernieuwd;
- vredeskapel 1990;
- kerkhof met heiligenhuisje (1906) en gereedschapshuisje
(ca. 1900), (zie beschrijving);
- bosgebied en tuin met deels nog aanwezig proccessiepad
en mooi boombestand.
Begrenzing
- westkant - Timmermansweg
- noordkant - Ganzeboomsweg
- oostkant - Kolkmansweg
- zuidkant - Pastoorsbosje en Lindeboomsweg
Waardering
Het kerkelijk gebied in Schalkhaar is van stedenbouwkundig,
architectuur- en cultuurhistorisch belang:
omdat de in 1810 op het terrein gebouwde R.K. kerk met pastorie,
het begin vormde van een dorpsontwikkeling, eerst Riele genaamd
kreeg dit dorp later de naam Schalkhaar;
- vanwege de beeldbepalende ligging in de dorpskern;
- vanwege de op het terrein aanwezige monumentale (zie
beschrijvingen) en beeldbepalende bebouwing;
- vanwege het kerkhof, het bosgebied, het deels nog aanwezige
processiepad en het boombestand op het terrein;
- vanwege de geschiedenis van terrein en bebouwing.
Administratieve gegevens
zie: DPV59 H. Nicolaaskerk te Schalkhaar