ARGUS fotoJAARboek 2012

De mens beschikt over vijf zintuigen, maar in het dierenrijk loopt het aantal zintuigen op tot acht. Bovendien is er heel wat dat wij niet kunnen
horen, zien of ruiken en andere dieren wel. Een korte verkenning van de wereld van de zintuigen, geïnspireerd door de interactieve tentoonstelling
Prikkels! in het Museum voor Natuurwetenschappen in Brussel.
Via onze zintuigen vormen we ons een beeld van de wereld. Onze vijf zintuigen – gehoor, tastzin, zicht, geur, smaak – bezorgen ons allerlei
vormen van informatie en waarschuwen ons voor gevaar: het lawaai van een naderende auto, de hitte van vuur, het rode stoplicht, de geur van
gas, de smaak van verrotting. Dieren hebben soms een heel ander beeld van de werkelijkheid dan de mens, omdat ze over andere, meer of
minder gesofisticeerde zintuigen beschikken. Het zijn evolutionaire aanpassingen die hen een voordeel bieden om te overleven in hun habitat.
Zo kunnen vissen als piranha’s en kroeskarpers infrarood licht onderscheiden, het enige licht dat doordringt in de troebele wateren waarin ze
leven. Dieren die in het donker jagen, zoals katten, beschikken vaak over gevoelige snorharen. De snorharen van de kat zijn twee maal zo dik als
haar andere haren en zitten drie maal dieper in de huid genesteld, waar ze in contact staan met gevoelige zenuwuiteinden. Snorharen helpen
katten om zich te oriënteren of om bij de jacht hun prooi in het donker te lokaliseren.
Omgekeerd wordt redundante informatie weggefilterd door de evolutie. Katten kunnen geen zoete smaken proeven: ze eten vooral vlees en
daar zit geen suiker in. De ogen van mollen zijn onderontwikkeld omdat hun oogleden praktisch altijd gesloten zijn. Toch kunnen ze nog altijd
het onderscheid zien tussen dag en nacht. Dat in tegenstelling tot grotvissen, die al miljoenen generaties in absolute duisternis leven en voor
wie zicht geen belang heeft.
Heel wat dierengeluid gaat aan de mens ongemerkt voorbij, omdat de tonen voor ons te hoog (ultrageluid) of te laag (infrageluid) zijn. Met
ultrageluid kan de grondeekhoorn onhoorbaar voor zijn belagers zijn soortgenoten waarschuwen voor een vijand. Dolfijnen en vleermuizen
lokaliseren obstakels en prooien met de echo van ultrageluid. Infrageluid stelt dieren als olifanten en walvissen in staat om over lange afstanden
met elkaar te communiceren. Het infrageluid dat walvissen produceren, kan wel duizend kilometer door de zee reizen. Handig daarbij is dat
geluid zich vier keer sneller door water verplaatst dan door de lucht. Computeranalyse van de zogenaamde walvisgezangen van bultruggen lijkt
er op te wijzen dat de dieren zich bedienen van een complexe hiërarchische taal.
Jagen met de sonar
Dankzij echolocatie kunnen vleermuizen als het ware zien in het donker. Vleermuizen produceren heel hoge geluiden, zo hoog dat mensen ze
niet kunnen horen. Het ultrageluid weerkaatst en aan de hand van de echo horen vleermuizen hoe hun omgeving eruit ziet. Echolocatie werkt
zo nauwkeurig dat vleermuizen in totale duisternis zonder moeite een mot kunnen vangen. Die ultrasone geluiden produceren vleermuizen
met hun stembanden, waarna ze worden uitgestoten via hun geopende bek. Een aantal andere soorten, zoals de hoefijzervleermuis, stoot
de geluiden uit via de neus. De geluidsgolven bewegen zich door de omgeving voort en wanneer het geluid een obstakel ontmoet, kaatst het
terug naar de vleermuis. Deze echo bezorgt de vleermuis gedetailleerde informatie over de omgeving en zijn prooi, zoals de grootte ervan, de
snelheid waarmee ze zich voortbeweegt, de richting waarin en de afstand tot de vleermuis. Door de hoge frequenties kunnen kleine prooien
met een grote precisie gelokaliseerd worden, maar het bereik van het signaal is dan vrij beperkt. Een lagere frequentie is minder precies, maar
draagt verder. Natuurlijke selectie in functie van de typische leefomgeving heeft ervoor gezorgd dat bij de ene vleermuissoort precisie dominant
11 |