download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Schilderen in opdracht in Holland in de 17e eeuw
ken voorbeeld hiervan is Haarlem. Hier werd het Prinsenhof verfraaid met schilderijen uit
oud stedelijk bezit, aangevuld met speciaal voor dat doel gekochte en bestelde schilderijen
van plaatselijke meesters. 16
En al vinden wij geen vergelijkbaar 'kunstbeleid' in die vorm
terug in andere steden, toch waren de stadsbesturen van Leiden en Amsterdam belangrijke
opdrachtgevers voor een kleine kring van vooraanstaande meesters. De belangrijkste impul­
sen voor grote bestedingen aan schilderijen vormden meestal de oplevering van een nieuw
stadhuis of het opkalefateren van een oud, of een plechtige intocht. 17
Wat de opdrachten van lagere stedelijke instellingen betreft, beschikken wij sinds kort
over de catalogus Schutters in Holland: kracht en zenuwen van de stad. Ter gelegenheid van een
in 1988 in Haarlem gehouden tentoonstelling werd in dit kloeke boek samengevat wat tot
op heden bekend is geworden over de schutterijen als opdrachtgevers aan kunstschilders. 18
Van alle ooit vervaardigde schuttersstukken zijn er nu nog 125 over. Ekkart heeft aanneme­
lijk gemaakt dat het aantal verloren gegane stukken zeker eens zo groot moet zijn. 19
Hetzelf­
de geldt voor de regentenportretten in gasthuizen, hofjes en andere instellingen van welda­
digheid, alsmede voor de portretten van bestuurscolleges van onder meer de gilden. Ook
hiervan is maar een deel bewaard gebleven. Het totale aantal in de 17e eeuw bestelde corpo­
ratiestukken (schuttersstukken en regentenportretten) werd door Ekkart onlangs geschat op
500 tot 1000. 20
Dit mag op het eerste gezicht vrij weinig lijken, maar gezien de hoeveelheid
arbeid die in dergelijke grote schilderijen moest worden geïnvesteerd, en gezien de beloning
die daar tegenover stond, was dit toch geen te verwaarlozen marktsegment.
De kunstenaars die opdrachten voor dit marktsegment vervulden moeten wij voor een
belangrijk deel zoeken onder lokale beroemdheden. Het waren deze kunstenaars die door
de plaatselijke overheden werden aangezocht voor de decoratie van openbare gebouwen en
voor levering van werk dat door dezelfde overheden werd 'vereerd' (geschonken) aan voor­
aanstaande gasten. Het spreekt voor zich dat nauwe relaties met machtige regenten de ver­
werving van dergelijke opdrachten kon bevorderen. Dat dergelijke relaties bestonden is uit
recent onderzoek duidelijk geworden. 21
Sommige kunstenaars wisten op eigen kracht door
te dringen tot de regentenstand. Anderen maakten door afstamming of huwelijk reeds deel
uit van de maatschappelijke elite. Het traditionele beeld van de kunstenaar als eenvoudig
ambachtsman verdient daarom inmiddels ook de nodige nuancering.
De calvinistische opvattingen over de inrichting van kerken verdroeg zich, in navolging
van het bijbelse gebod (Deut. 5:8), niet met het aanbrengen van afbeeldingen die door de
gelovigen zouden kunnen worden 'aanbeden'. Daarom werden na de reformatie beelden en
altaarstukken uit de kerken verwijderd. De opdrachten die schilders in de 17e eeuw van de
hervormde gemeenten kregen beperkten zich tot gebodenborden en dergelijke. Toch waren
geschilderde afbeeldingen niet geheel afwezig. Formeel waren de kerkgebouwen eigen-
16 P. Biesboer, Schilderijen voor het stadhuis Haarlem: 16e en 17e eeuw, kunstopdrachten ter verfraaiing (Haarlem 1983).
17 Graag verwezen wij hier naar het node gemiste overzicht van kunstopdrachten in verband met de bouw van
het Amsterdamse stadhuis. Een indruk van de rol van schilderkunst in triomfalia kan worden verkregen uit
D. P. Snoep, Praal en propaganda: triumfalia in de Noordelijke Nederlanden in de 16de en 17de eeuw (Alphen aan den
Rijn 1975).
18 M. Carasso-Kok en J. Levy-van Halm (ed.), Schutters in Holland: kracht en zenuwen van de stad, cat. tent. Frans
Halsmuseum (Haarlem 1988).
19 R.E.O. Ekkart, 'De schuttersstukken buiten Amsterdam en Haarlem', Schutters in Holland, 124-139.
20 Waarschijnlijk dichter bij de 500 dan bij de 1000. R. E.O. Ekkart op een lezing voor de vrienden van het Courtauld
Institute in Londen in januari 1990. Wij willen hem hier danken voor zijn vriendelijke mededeling.
21 M.J. Bok, ' "Nulla dies sine linie." De opleiding van schilders in Utrecht in de eerste helft van de zeventiende
eeuw', De Zeventiende Eeuw 6 (1990) 58-68, 64-65.
188