download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Bram Kempers
Opdrachtgevers, verzamelaars en kopers.
Visies op kunst in Holland tijdens de Republiek*
Inleiding en vragen
De indrukwekkende publikaties - in aantal, omvang, kwaliteit en retoriek - over de Hol­
landse schilderkunst van wat vroeger de 'Gouden Eeuw' heette, geven aan dat er onder
kunsthistorici uiteenlopende opvattingen bestaan over essentiële kwesties: de mate van mo­
ralisering in schilderingen, de aanwezigheid van verborgen betekenissen, het realistische ge­
halte, de graad van artistieke autonomie en het specifiek Nederlandse in de schilderkunst
van de 17e eeuw. 'Schijnrealisme' zou kenmerkend zijn voor de Hollandse 'genreschilder­
kunst' en die zou karakteristiek zijn voor de Republiek, zo luidt één van de opvattingen. An­
deren bestrijden de idee dat achter alledaagse voorstellingen dubbele betekenissen schuil
gaan, dat schilderingen überhaupt belerende ideeën tot uitdrukking brengen. Bij de recente
debatten is de neiging groot de schilderijen los te zien van hun maatschappelijke context;
maar juist daarin ligt een mogelijkheid tot verheldering.
Een aanknopingspunt voor het achterhalen van de sociale context biedt de rol van de op­
drachtgever, die sterk is benadrukt bij onderzoek naar Italiaanse schilderkunst. Opkomst,
bloei en consolidering van het schildersberoep berustten in Italië tussen 1200 en 1800 hoofd­
zakelijk op het mecenaat, dat wil zeggen het geheel van verhoudingen tussen opdrachtge­
vers, adviseurs, publiek en kunstenaars waarin een dominante rol is weggelegd voor de op­
drachtgevers. Opdrachtgevers schiepen, rekeninghoudend met het beoogde publiek en vaak
bijgestaan door geleerde adviseurs, de voorwaarden waarbinnen schilders werkten. Soms
is deze invloed van opdrachtgevers en adviseurs direct door brieven en contracten te docu­
menteren, in andere gevallen moet hun inbreng aannemelijk gemaakt worden met behulp
van een reeks bronnen.
Over de verhoudingen in Holland bestaan twee, inmiddels oude overzichtswerken. Een
sinds Floerke vrij algemeen aanvaarde opvatting luidt dat in de Nederlanden de vrije en ano­
nieme markt de beroepspraktijk van schilders bepaalt. Huizinga heeft in Nederland's bescha­
ving in de zeventiende eeuw een andere visie verkondigd: 'Hier geen groote Maecenaten, maar
een onbeperkt getal van kunstliefhebbers. Het schilderij hing overal.' De in vergelijking met
andere gebieden grote aantallen kopers van burgerlijke herkomst staan volgens beiden aan
de wieg van de enorme schilderijenproduktie in de Republiek. Algemeen is de visie dat grote
opdrachtgevers in deze burgerlijke samenleving ontbraken en dat mede daaruit de verre­
gaande specialisatie in kleine schilderijen, van keukenstukken tot bordelen, kortom de ty­
pisch Nederlandse schilderkunst, te verklaren zou zijn.
De kloof tussen de recente debatten en de oude overzichtswerken laat zich niet in één be­
schouwing overbruggen. Niettemin valt er enige verheldering te verwachten van een nadere
beschouwing over de modaliteiten van mecenaat en markt: aan de ene kant de opdrachtge­
ver die de schilder dwingende instructies geeft, aan de andere kant de anonieme koper, en
* Marion Peters en Rob Ruurs dank ik voor hun verstandig commentaar op een concept van dit artikel, dat de
basis vormde voor een lezing op het congres Groeperingen en instituties, van de Werkgroep xvue Eeuw, 22 en 23 augustus
1991 te Utrecht.
196