download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

mag toch opvallend heten dat het staatsvormings­
debat de laatste jaren belangrijke nieuwe impul­
sen heeft gekregen en dat tal van oude thema's
weer zijn opgepakt. Een mooi voorbeeld hiervan
is Holland under Habsburg rule, het nieuwste boek
van de Amerikaanse historicus James D. Tracy.
De politieke geschiedenis van de Nederlanden in
de eerste helft van de 16e eeuw is vaak voorgesteld
als een strijd tussen 'moderne' naar absolutisti­
sche heerschappij strevende Habsburgse vorsten
en 'ouderwetse' particularistische gewesten. Het
aardige van Tracy's studie is dat hij dit traditione­
le perspectief op zijn kop zet door niet het cen­
trum, de vorst en zijn bureaucratische bestuurs­
apparaat, centraal te stellen maar de politieke in­
tegratie in één gewest. Tracy wil laten zien hoe
onder het Habsburgse bewind in het aanvanke­
lijk sterk verdeelde Holland een samenhangend
politiek lichaam ontstond, de 'body politic' uit de
ondertitel. Hij bestudeert dus eigenlijk staatsvor­
ming op provinciaal niveau, of beter misschien:
een proces van gewestvorming, en levert zo een
originele bijdrage aan het debat over de genese
van de Republiek.
Deze 'body politic' kwam overigens niet voort
uit interne wetmatigheden. Net zoals de politiek
van de Habsburgers uiteindelijk werd bepaald
door geopolitieke omstandigheden, kreeg het po­
litieke lichaam van Holland vooral door krachten
van buiten het gewest vorm. Geregeld werden de
verschillende partijen in Holland door het cen­
trale beleid van Brussel tot nauwe politieke sa­
menwerking gedwongen, waardoor zich onder de
bestuurlijke elite een provinciaal saamhorig­
heidsbesef ontwikkelde en rond de Staten van
Holland een samenhangend stelsel van politieke
organen tot stand kwam. In feite doorliepen de
Staten van Holland tijdens het Habsburgse be­
wind een politieke leerschool. Bijzonder goed is
dit op het terrein van de landsverdediging zicht­
baar. Oorlog was van oudsher een zaak van vor­
sten en edellieden geweest, maar door de Gelder­
se oorlogen (1490-1528) raakten ook de Hollandse
stadsbestuurders nauw bij het voeren van oorlo­
gen betrokken. De Staten van Holland stemden
namelijk in deze jaren in met belangrijke finan­
ciële bijdragen, maar moesten telkens toezien
hoe grote delen van deze bijdragen niet aan de
landsverdediging van Holland werden besteed
maar aan de militaire campagnes tegen de Fran­
sen. De vaak opmerkelijk eensgezinde Staten van
Holland probeerden inspraak op de besteding
van de door hen opgebrachte gelden te verwer­
Boekennieuws
ven. Echt veel succes hadden zij daar niet in,
maar de gedeputeerden ter dagvaart leerden
door deze pogingen wel serieus te discussiëren
over militaire strategie en kregen oog voor de mi­
litaire praktijk.
Veel gelukkiger waren de Staten in hun politiek
inzake de Oostzeehandel - de kurk waarop de ge­
hele Hollandse economie van de 16e eeuw dreef.
De Habsburgse ambtenaren beschouwden deze
handel ten onrechte als een exclusieve Amster­
damse zaak, en zagen dan ook met verbazing toe
hoe de Staten zich als een gesloten front opstelden
zodra de regering iets ten nadele van de Oostzee­
handel van zins was. Zo wisten de Staten verschil­
lende malen de invoering van een export-heffing
op graan te saboteren en hadden zij uitgesproken
opvattingen over de noodzaak al dan niet in te
spelen op de politieke en militaire ontwikkelingen
in de landen rond de Sont. Dat de Staten inmid­
dels voor de centrale regering te Brussel waren
uitgegroeid tot een tegenstander van formaat
bleek ook in hun soms felle reacties op de strenge
centrale godsdienstpolitiek. Tracy besteedt te­
recht uitvoerig aandacht aan deze godsdienst-
politiek, al heeft hij na de uitstekende studies van
onder anderen Alistair Duke weinig nieuws te
vertellen.
Cruciaal in de ontwikkeling van een 'body po­
litic' in Holland was de financiële draagkracht
van het gewest. Karei V had door de vele oorlogen
een chronisch geldgebrek. De traditionele beden
voldeden niet langer, zodat hij koortsachtig op
zoek was naar nieuwe inkomstenbronnen. Steeds
vaker wentelde de centrale regering haar schul­
den af op de gewesten, die middels rentebrieven
leningen uitschreven om de vorst tegemoet te ko­
men. Gevolg hiervan was wel dat de kapitaal­
krachtige gewesten zich actief met het financiële
beleid van de vorst gingen bemoeien. Vooral op
dit gebied waren de Staten van Holland bijzon­
der succesrijk. Aan het einde van de door Tracy
bestudeerde periode was belastingheffing in Hol­
land een exclusieve gewestelijke zaak geworden,
die zich volledig aan het gezichtsveld van de vorst
onttrok. Bankiers onderhandelden zelfs geregeld
rechtstreeks met de Staten over nieuwe kredieten
voor de centrale regering.
Omstreeks 1566 was het gewest Holland uitge­
groeid tot een autonoom politiek lichaam dat
over een goed functionerend stelsel van bestuur­
lijke organen beschikte. Niettemin bleef de steun
van de hoge adel cruciaal. En het is in dit opzicht
dan ook tekenend dat pas onder het leiderschap
289