download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Visies op kunst in Holland
Talloos veel kopers
De kermis bood een ander soort, visueel vermaak dan een kunstkamer en er viel voor schilders
minder roem te oogsten. Ook de middenklasse wenste, in navolging van de regenten,
diplomaten, edelen en vorsten, visueel vertier thuis. Schilderij en prent werden een dalend
cultuurgoed, bij uitstek in de Republiek, omdat zich daar een bredere maatschappelijke
middenlaag ophield dan elders in Europa. Door dit proces van cultuurspreiding veranderde
de beeldende kunst opnieuw van aard en functie.
Afbeeldingen werden in vergelijking met de opdrachtkunst en de verzamelaarskunst
goedkoper, eenvoudiger van voorstelling en minder verfijnd van makelij. Niet de voortreffelijke
weergave van het meest verleidelijke was de eis, maar met een aardige afbeelding van
iets eenvoudigs was men al tevreden. Naast de kostbare en bewerkelijke figuurstukken ontstond
een, in aanvang, lokale markt voor eenvoudige, monochrome landschappen, die door
de opzet in enkele tinten en door veel lucht en water snel te maken waren. Schilders onder
wie Esaias van de Velde, Pieter Molijn, Jan van Goyen en Salomon van Ruysdael ontwikkelden
dit genre en ontgonnen dit marktsegment.
Over de eerste afnemers van schilderingen die voor de anonieme markt werden geproduceerd,
is nog minder bekend dan over de gefortuneerde liefhebbers. Waar de traditie van
specifieke symboliek bij de verzamelaarskunst hier en daar al taande, daar vervaagden betekenissen
nog verder bij werk dat voor onbekende kopers bestemd was. De voorstellingen
moesten een zo groot mogelijk publiek aanspreken. Aansluiting bij de ervaringen in het dagelijks
leven, waarbij ook de standaardmoraal hoorde, en verwantschap met de kunst in het
bezit van de beter gesitueerden bevorderden de verkoopbaarheid. Waar associaties met bijbelteksten,
moraliserende traktaten of komische toneelstukken gewenst waren, werden teksten
of enkele herkenbare attributen toegevoegd. Wat bij de kunst voor de liefhebber al onwaarschijnlijk
is, namelijk gecompliceerde, doelbewust verborgen betekenissen, lijkt bij de
kunst voor boer en bakker uitgesloten.
Het is nog steeds de wijsheid van de kunsthandelaar: goed ogende, aardig gekleurde, niet
al te ingewikkelde en algemene onderwerpen verkopen het best. En wie geen topkwaliteit
kon betalen, moest het met minder doen. In deze laatste categorie valt de produktie van
goedkope schilderijen, tekeningen en prenten, die in de 17e eeuw opliep tot vele miljoenen:
een boot op zee, een boer in een dorp, een boom aan een rivier, een tronie van een rokende
man, een hoer in een herberg en een stilleven met groente.
Schommelingen in de vraag en de structurele afname die omstreeks 1670, onmiddellijk
na het grote lokale en internationale succes, begon, maar pas later duurzaam doorzette,
brachten schilders in moeilijkheden. Sommigen zochten hun heil in een alternatieve nering,
anderen raakten in financiële problemen. De kwetsbaarheid van produktie zonder betaling
vooraf kon worden ondervangen door werk in opdracht aan te nemen, bij voorbeeld twintig
zeegezichten die vervolgens op kermis en jaarmarkt werden verhandeld. Een belangrijk deel
van het seriewerk voor de markt werd gemaakt in opdracht van een kleine groep tussenpersonen
die het financieel risico droegen en de winsten opstreken. In opdracht werd ook standaardwerk
gemaakt: van uithangborden tot kopieën van bestaande afbeeldingen, in het bijzonder
portretten, geschilderd of in de vorm van prenten.
De opdrachten voor standaardwerk verschilden uiteraard van de aan het begin genoemde
opdrachten voor beeldprogramma's in paleizen en stadhuizen. Een overgangsgenre vormen
de in opdracht gemaakte topografische schilderingen, variërend van een gebouw of stadsge-
206