Omslag Holland 2006/2 - Historische Vereniging Holland

Arie van Steensel
De middeleeuwse stadspensionarissen van Haarlem en
Leiden, circa 1447-1572
De Haarlemse en Leidse stadspensionarissen speelden in de 15de en 16de eeuw een belangrijke rol als vertegenwoordigers
van het stadsbestuur bij de landsheerlijke instellingen en op de Statenvergaderingen.
In deze bijdrage stel ik aan de hand van nieuw (prosopografisch) onderzoek de ontwikkeling van de taken
van deze pensionarissen, hun opleiding en carrière, en hun positie ten opzichte van de stadsbestuurders
en de grafelijke ambtenaren aan de orde. Hierdoor kan een beter beeld gevormd worden van
de technocratisering van het bestuur in de late Middeleeuwen en meer specifiek de rol van de pensionaris
in de wisselwerking tussen de landsheerlijke overheid en de Hollandse steden in de Bourgondische en
Habsburgse periode.
De pensionaris was ten tijde van de Opstand als adviseur en vertegenwoordiger van het
stadsbestuur direct betrokken bij het beleid van de stad en dat van de Staten van Holland. De
functie bood de pensionaris ook de mogelijkheid om zijn carrière voort te zetten als stadsbestuurder
of functionaris bij de Staten. Zo werd de Leidse pensionaris mr. Paulus Buys, een
vertrouweling van Willem van Oranje, in december 1572 gekozen tot landsadvocaat van Holland.
Tegelijkertijd werd de pensionaris als belangrijke politieke functionaris steeds meer
verantwoordelijk gehouden voor het bestuur en zijn eigen opvattingen. Tijdens het beleg
van Haarlem leidde dit tot een wraakactie op de oud-pensionarissen en oud-burgemeesters
mr. Lambrecht Jacobsz en mr. Quirijn Dirksz, die vanwege hun trouw aan landsheer Filips
II en vermeende contacten met de belegeraars op 27 mei 1573 werden opgehangen. 1
Het pensionarisschap was in de tweede helft van de 15de eeuw opgekomen in de Hollandse
steden. De pensionaris werd toen aangesteld om ambtelijke ondersteuning aan de
stadsbestuurders te verlenen in juridische zaken en externe contacten. In de bestaande literatuur
wordt vrijwel alleen aandacht besteed aan de vraag hoe en wanneer de functie ontstond
en de rol van de pensionaris op de Statenvergaderingen. 2 In deze bijdrage beoog ik een
overzicht te geven van de ontwikkeling van het pensionarisambt in Haarlem en Leiden tijdens
de Bourgondische en Habsburgse periode. Beide steden namen een belangrijke politieke
en economische positie in binnen het gewest Holland en bieden de mogelijkheid tot
vergelijkingen. In tegenstelling tot eerder onderzoek ligt de nadruk niet zozeer op het ontstaan
van de functie maar op de vraag hoe het voortbestaan daarvan verklaard moet worden.
Moet de ontwikkeling van het pensionarisschap gerelateerd worden aan de integratie van
Holland in de Bourgondische en Habsburgse personele unie of speelden intern-stedelijke
factoren eveneens een rol? Welke verschuivingen kenden de taken en bevoegdheden van de
pensionaris? En hadden deze gevolgen voor de rekrutering van de pensionaris en zijn houding
ten opzichte van het stadsbestuur en de grafelijke ambtenaren?
1 W. van Everdingen, Het leven van mr. Paulus Buys. Advocaat van den lande van Holland (Leiden 1895) 16-20; en W. Jansz Verwer,
Memoriaelbouck. Dagboek van gebeurtenissen te Haarlem van 1572-1581, red. J.J. Temminck (1573-1581; Haarlem 1973) 73,
81, 107. Met dank aan Tom Weterings voor zijn commentaar tijdens het schrijven van dit artikel.
2 F.W.J. Koorn, ‘Inleiding’ in: idem, Inventaris van het stadsarchief van Haarlem 1245-1572 (Haarlem 2002) 5-32, aldaar 13-17;
J.W. Marsilje, Het financiële beleid van Leiden in de laat-Beierse en Bourgondische periode, ±1390-1477 (Hilversum 1985) 92-107;
en de verwijzingen in noot 6.