Omslag Holland 2006/2 - Historische Vereniging Holland

‘Copers’ of krakers? Een bijdrage aan het ontginningsdebat 99
Linden stelt, maar terugkoop van een vervreemd goed ofwel naasting. Met een veronderstelde
tiende-, elfde- of twaalfde-eeuwse ‘eerdere cope’ heeft deze naam niets uit te staan.
De ‘vrijheid’ in Aarlanderveen betekende kennelijk anders dan in Schalkwijk geen tijnsvrijheid
maar vrije eigendom, dat wil zeggen: vrijheid van dienst- of leenverband. Nog een
andere constructie van ‘vrijheid’ gold in de ‘Vrije Boekhorst’ die op de kaart van 1615 ten
noorden van Warmond is afgebeeld. Het lag in 1289-95 in het ambacht van Dirk van Alkemade
die, naar Kort aannemelijk heeft gemaakt, afstamde van de heren van Noordwijk. 13 In
1230-31 waren Gerrit en Willem van Noordwijk betrokken bij een belastingvrijstelling voor
dit gebied, dat toen Warmonderbroek heette. In 1252 kreeg Boudewijn van Noordwijk octrooi
van de graaf om hier 100 morgen veen door boeren van buiten te laten ontginnen. 14
Hetzelfde gebied was in 1447 als ‘Lage Boekhorst’ leenroerig aan de graaf en vormde toen
één leen met de ‘Hoge Boekhorst’ in Noordwijkerhout, die in 1271 door dezelfde Boudewijn
van Noordwijk was verworven. 15 In Noordwijkerhout en Noordwijk woonden nog in 1320
dienstlieden en in Rijnsaterwoude, in 1281 deel van het ambacht van Dirk van Noordwijk,
was tegen het einde van de dertiende eeuw zelfs nog sprake van ‘eigenlieden’. 16 De heren van
Noordwijk en hun nazaten hebben kennelijk nog lang hofhorige praktijken op hun bezittingen
gehandhaafd. De Vrije Boekhorst bij Warmond (waar de heren van Alkemade nog in
1606 hun hofvis ontvingen! 17 ) was in naam een vrije enclave in een veenmoeras van onvrijheid,
maar deze vrijheid hield niet meer in dan een belastingvrijstelling uit 1230-31.
Opmerkelijk is dat graaf Floris V in Rijnsaterwoude, waar toen nog onvrije ‘eigenlieden’
woonden, in 1289-95 toch een cope heeft gesloten met een groep ontginners. Dit octrooi behelsde
net als in Aarlanderveen de beperking van de ontginningsopstrek tot zes voorlengtes.
Hiermee werd tevens de grens met de belendende ontginning in Ter Aar bepaald. De
copen in Rijnsaterwoude en Aarlanderveen maken deel uit van een hele reeks beschikkingen
van een grafelijke geschillencommissie. Zo waren de partijen in Rijnsaterwoude de ontginners
in dat ambacht en die van Ter Aar; in Hazaerswoude, Aarlanderveen en Eslikerwoude
de ontginners en de graaf zelf; en in Kalslagen de ontginners, de graaf en de abdij Rijnsburg
(de voornaamste grondbezitter ter plaatse). 18
Het gaat in al deze gevallen blijkbaar niet om de emancipatie van ontginners maar om
contentieuze rechtspraak, in Aarlanderveen en Eslikerwoude naar aanleiding van inbreuken
op het grafelijke wildernisregaal. De beslechting van deze geschillen heeft, zoals in Aarlanderveen
blijkt, het karakter van een schikking. De opstrek of kaveldiepte van de ontginningen
die al in gang zijn, wordt beperkt tot een aantal voorlengtes. De graaf ziet af van de eigendom
van het land binnen deze afgrenzing en de ontginner van alle rechten op het land
daarbuiten. De ontginner betaalt tenslotte een tijns waarmee de oude rechten van de graaf
worden afgekocht.
13 J.C. Kort, ‘De familie van Alkemade en de tiende van Noordwijkerhout’, De Nederlandse Leeuw 114 (1997) 59-63. Voor de omvang
van het ambacht van Dirk van Alkemade: OV 42 (1987) 396 nr. 15 (‘tussen Warmond, Rijnsaterwoude, Zijl en Leidermeer’).
14 OHZ II nrs. 550 (anno 1231), 936, 938 (anno 1252).
15 OV 44 (1989) 368 nr. 268.
16 Buitelaar, Ministerialiteit, 298; OV (1989) 475-476 nrs. 314-315. S. Muller Hz., ‘Het oude register van graaf Florens’, Bijdragen
en Meededelingen van het Historisch Genootschap 22 (1901) 178 noot 19, herkent deze Dirk ‘inde Northem’ terecht als
Dirk van Alkemade.
17 A.G. van der Steur, ’Johan van Duvenvoirde en Woude’ in Hollandse Studiën 8 (1975) 258 (ik lees ‘heerlicke [...] vis’ hier als
‘hofvis’).
18 OHZ V nrs. 3031-3032, 3054, 3099.