Omslag Holland 2006/2 - Historische Vereniging Holland

78 De middeleeuwse stadspensionarissen van Haarlem en Leiden
risschap verspreidde zich in dezelfde periode ook in niet-Hollandse steden: Antwerpen stelde
in 1468 een pensionaris aan, Leuven in 1503 en Maastricht in 1527. Evenals hun Vlaams
collegae waren zij vanwege hun juridische onderlegdheid belast met de vertegenwoordiging
van de stad op onder meer de dagvaarten; tegelijkertijd ondersteunden ze de stadsbestuurders
in bestuurlijke en juridische zaken binnen de stad. 7 In Leuven splitsten deze taken zich
en de stad benoemde vanaf 1559 een buiten- en een binnenpensionaris. 8
In alle steden, binnen en buiten Holland, ontstond het pensionarisambt als afsplitsing van
het klerk- of secretarisambt. Ook in Leiden was dat het geval. Toen Filips de Goede in 1447
zijn chirurgijn mr. Jacob Coudet wilde aanstellen als opvolger van honorair-klerk mr. Jan
Rosa, ging de stad hier succesvol tegen in beroep bij het Hof van Holland. De kandidaat van
het stadsbestuur, mr. Reinier van Ethen, kon daardoor alsnog worden aangesteld. De formulering
van zijn eed maakt duidelijk dat hij de taken van een pensionaris moest vervullen,
ook al werd deze benaming nog niet gebruikt. 9 In Haarlem trad de secretaris in de Bourgondische
tijd aanvankelijk op als adviseur van het gerecht. Secretaris mr. Lodewijk van der Heyde
wordt in verschillende bronnen al als ‘pensionaris van Haarlem’ aangeduid. Toen de stad
de zeggenschap over het klerkambt verloor in 1478, stelde het stadsbestuur mr. Steven Pietersz
aan als de eerste officiële pensionaris. Op deze wijze kon de stad zelf bepalen wie als vertegenwoordiger
van de stad optrad. Het pensionarisambt werd hierdoor – tijdelijk althans –
strikt gescheiden van het secretarisambt; in de aanstellingsakte van de pensionaris werd expliciet
vastgelegd dat alle schrijfwerkzaamheden waren voorbehouden aan de secretaris. 10
De nauwe band met het secretarisschap was blijvend, want de taken van de pensionaris
konden door de secretaris worden waargenomen. In Haarlem leidde dit tot de benoeming
van mr. Lambrecht Jacobsz als pensionaris in 1536; tegelijkertijd bleef hij formeel de functie
van stadssecretaris vervullen. In Leiden bezette mr. Jacob de Milde in 1553 een jaar lang
beide functies. Na zijn dood in 1564 wilde de Leidse vroedschap een juridisch geschoolde
secretaris aanstellen, maar dit was niet mogelijk omdat kandidaat mr. Gerard Melisz nog
geen zeven jaar poorter was. Hij werd daarom als tweede pensionaris aangesteld en mr. Paulus
Buys bleef de externe vertegenwoordiging voor zijn rekening nemen. 11
Aanstelling, taken en bevoegdheden
Na de aanstelling van de eerste pensionaris werd het ambt in Haarlem en Leiden vrijwel onafgebroken
vervuld. Zo nu en dan liet de opvolging enige tijd op zich wachten, waardoor de
7 H de Ridder-Symoens, ‘De universitaire vorming van de Brabantse stadsmagistraten en stadsfunktionarissen – Leuven en
Antwerpen, 1430-1580’, Varia historica Brabantica 6-7 (1978) 21-126, aldaar 39-40, 104-105; en O. Moorman van Kappen,
‘De indienstneming en het uit dienst treden van Maastrichts eerste pensionaris (1527-1530)’, De Maasgouw 102 (1984) 138-
147.
8 L. Wils, ‘Het stadspensionarisschap te Leuven’, Standen en Landen 9 (1955) 35-51, aldaar 38-39, 41; en vgl. R.C.J. van Maanen,
‘De pensionaris als archiefvormer’, Nederlands archievenblad 90 (1986) 194-203, aldaar 195.
9 Hugenholtz, ‘Clerc Leiden’, 233; Kokken, Steden en Staten, 178-178; P.J.M. de Baar, ‘Pensionaris en clerc van Leiden’ in: Genealogische
bijdragen Leiden en omgeving 1 (1986) 16-20, aldaar 20; H. Brand, Over macht en overwicht. Stedelijke elites in Leiden
(1420-1510) (Leuven 1996) 142-143; en over het stedelijke personeel in het algemeen: A. van Steensel, ‘Het personeel van
de laatmiddeleeuwse steden Haarlem en Leiden, 1428-1572’, Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis 9 (2006) ter perse.
10 A. Greve, E. Lebailly en W. Paravicini, Comptes de l’argentier de Charles le Téméraire, duc de Bourgogne, Vol. 2 (Parijs 2002) nr.
1026; Marsilje, ‘Haarlems klerkambt’, 191; Kokken, Steden en Staten, 174-175; en Archiefdienst van Kennemerland, Stadsarchief
Haarlem (AVK, SAH), inv. nr. 158 (aanstellingsakte, 9 november 1478).
11 AvK, SAH, inv. nr. 9, fol. 13r; en Regionaal Archief Leiden, Secretarie Archief I (RAL, SAI), inv. nr. 384, fol. 157v-158r
(1564).