Omslag Holland 2006/2 - Historische Vereniging Holland

Joost C.M. Cox
Stedelijke trots en stadsrechtvieringen
In de Middeleeuwen zijn in huidig Nederland gedurende zo’n vier eeuwen bijna 200 stadsrechten verleend.
Er gaat dan ook vrijwel geen jaar voorbij zonder dat ergens in Nederland een stadsrechtjubileum
op gepaste wijze en met de nodige stedelijke trots wordt gevierd. Het midden van de 14 de eeuw is voor het
graafschap Holland in dit opzicht een interessante periode aangezien er in de periode 1351-1357 maar
liefst zes stadsrechten werden verleend. In dit artikel zullen de vier benoorden het IJ, te weten die van
Enkhuizen, Monnickendam, Hoorn en Edam, de revue passeren. Daarbij zal in het bijzonder aandacht
worden geschonken aan de problemen met betrekking tot de datering van de oorkonden (met andere
woorden: wordt het stadsrechtjubileum in het juiste jaar gevierd?); aan de politiek-bestuurlijke situatie
in het graafschap en uiteraard aan de inhoud van de stadsrechten. Een belangrijke conclusie is: de stad
Hoorn zal een jaar te laat gaan feestvieren!
De jubilea van stadsrechten geven steeds weer aanleiding tot uitbundige stadsfeesten. Haarlem
(1995), Delft (1996) en Alkmaar (2004) vierden alledrie recent dat ze 750 jaar geleden
stadsrechten verkregen. Ook de 650 jaar oude stadsrechten worden gevierd: Monnickendam
en Weesp hadden in 2005 prachtige stadsfeesten, terwijl Enkhuizen dit jaar feest viert
en Hoorn en Edam zich opmaken voor festiviteiten in 2007. Purmerend loopt al warm voor
2010 (600 jaar). Niet alleen uit historisch oogpunt valt deze bijzondere aandacht voor dergelijke
‘jubeljaren’ toe te juichen maar juist ook als ‘maatschappelijk bindmiddel’, het versterken
van het ‘stadsgevoel’. Deze plaatsen zijn ook gewoon trots op deze aanzienlijke,
historische status als stad. In alle gevallen heeft de verlening van stadsrechten een ‘scharnierpunt’
gevormd in hun geschiedenis.
De datering van de stadsrechten is echter niet altijd eenduidig: het komt voor dat in het
verkeerde jaar wordt feestgevierd. Het is dan ook alleszins de moeite waard enkele van die
oorkonden zelf eens nader onder de loep te nemen en wel de stadsrechten benoorden het IJ
die door graaf Willem V zijn verleend in de periode 1356-1357. Dat zijn er maar liefst vier:
van Monnickendam, Hoorn, Enkhuizen (in 1356) en Edam (in 1357). 1 Allereerst volgt een
korte schets van de politieke situatie in het graafschap Holland in die jaren en de redenen
van die stadsrechtverleningen en vervolgens zal de inhoud van de stadsrechten van de vier
genoemde steden worden bezien.
Het graafschap Holland in het midden van de 14de eeuw
Na het sneuvelen van graaf Willem IV bij Staveren op 26 september 1345 was – omdat het
huwelijk van de graaf met Johanna van Brabant kinderloos was gebleven – de mannelijke opvolging
in de graafschappen Henegouwen, Holland en Zeeland en de heerlijkheid Friesland
via de lijn van het huis Avesnes afgebroken. De opvolgingskwestie bracht de nodige perikelen
met zich mee en gaf bovendien aanleiding tot een hevige binnenlandse strijd, die later
bekend kwam te staan als de Hoekse en Kabeljauwse twisten.
Aangezien alle rechtstreekse erfgenamen van Willem IV vrouwen waren, namelijk zijn
vier zusters, ontstond een probleem bij de opvolging van de grafelijke waardigheid. De op-
1 Graaf Willem V heeft in zijn regeringsperiode als graaf van Holland (1346-1358) in totaal zes nieuwe stadsrechten verleend:
Naarden en Weesp kregen al eerder, in 1353 respectievelijk 1355, stadsrechten.