Omslag Holland 2006/2 - Historische Vereniging Holland

100 ‘Copers’ of krakers? Een bijdrage aan het ontginningsdebat
Deze gang van zaken doet denken aan wat er in de laatste decennia met sommige kraakpanden
is gebeurd. Zo werd in Groningen in 1979 een voormalig ziekenhuis gekraakt. De
bewoners werden hier door het stadsbestuur (vanaf 1981 eigenaar) gedoogd. In 1985 werd
de bewoning vanuit Den Haag gelegaliseerd en kregen de bewoners toestemming voor zelfbeheer,
eerst voor vijf jaar, daarna permanent. 19 Moeten we de ‘copers’ die vanaf het midden
van de dertiende eeuw in Hollandse bronnen verschijnen, zien als ‘krakers’ van het wildernisregaal
in een tijd dat de grafelijkheid was verwikkeld in de meest ingrijpende reorganisatie
in zijn geschiedenis: de overgang van domaniaal naar feodaal beheer? En zo ja, waren
deze krakers of kapers dan ‘vrije’ boeren? Buitelaar geeft een Utrechts voorbeeld: een bescheid
tussen het kapittel van St. Marie en de dienstman Egbert van Amstel. Een bisschoppelijke
commissie wees in 1156 aan St. Marie de novale tienden rondom het Overmeer toe,
uitgezonderd een strook van één voorling, uitgemeten met de ‘korte roede’. Volgens Buitelaar
gaat het hier om het ambacht Kortenhoef, vermoedelijk een relict van de oude grondheerlijkheid
Werinon, dat door de commissie uit 1156 werd beschermd tegen de ‘wilde’ ontginningen
van Van Amstel – allesbehalve een ‘peasant’! De Hollandse graaf Dirk VI was
getuige bij de bevestiging van dit bescheid. 20 Het gravenhuis was dus al in 1156 bekend met
deze werkwijze, die tot in bijzonderheden lijkt op die van de commissie van 1289-95.
Er is een nog vroeger voorbeeld bekend van zo’n wilde ontginning. Het Utrechtse giftboek
noemt als dader een graaf Rotbert. Hij had eigenmachtig een stuk land ontgonnen,
maar vond in 1081 goed dat bisschop Koenraad de eigendom van de aanwas schonk aan het
Domkapittel, dat de rente voor de zielenmissen van de bisschop zou bestemmen. De graaf
en zijn rechtsvolgers zouden het kapittel voorts een jaarlijkse recognitietijns betalen voor
het gebruik van het land. 21 Deze in diplomatieke bewoordingen opgestelde dading bevat vrijwel
alle rechtsbestanddelen van de Bremer cope uit 1113. Alleen de diepte van de ontginningskavels
wordt in 1081 niet vermeld, maar dat zegt niet zoveel. Het cope-octrooi van
Hoogmade (1252) noemt ook geen diepte, maar daar is op grond van de belendingen te berekenen
dat het om kavels van twaalf voorlengtes ging. 22 Onbekend is waar graaf Rotbert
precies actief was, maar in 1310 is sprake van een rente uit Robrechtsland en Hofland (sic) in
het ambacht van heer Gerard van Heemskerk. Dat ambacht lag in het veengebied ten oosten
van Haarlem. 23
In het licht van deze oudere en jongere voorbeelden tekent zich de volgende voorstelling
van zaken af. Zowel in Utrecht als in Holland hadden de bisschop respectievelijk de graaf bepaalde
rechten op pas ontgonnen dan wel onontgonnen veengebieden. In Utrecht sprak
men doorgaans van novale tienden, in Holland van het wildernisregaal. In Utrecht werden
de ontginningen georganiseerd vanuit domeinhoven, maar in de elfde en twaalfde eeuw
sloegen machtig geworden dienstlieden op eigen houtje aan het ontginnen. Waar mogelijk
trof de bisschop met hen een schikking (‘cope’), waarbij de status quo werd bevestigd en verdere
expansie voorkomen. In de periferie van het graafschap Holland, waar de graaf zwak
stond, kwamen ook zulke ‘wilde’ ontginningen voor. Zij namen hand over hand toe in de
19 Gegevens naar www.orkz.net.
20 Buitelaar, Ministerialiteit, 187-206, 243.
21 S. Muller Hz. en A.C. Bouman, Oorkondenboek van het Sticht Utrecht tot 1301 (Utrecht 1920) I nr. 244.
22 Van der Linden, ‘Rijnstreek’ 41.
23 Noord-Hollands Archief, Haarlem (Kleine Houtweg), toeg. 140 (Roeperpapieren) inv. nr. 1 (regest 1); OV 40 (1985) 704
nr. 34.