Omslag Holland 2006/2 - Historische Vereniging Holland

zinde en lutherse heiligen op gelijke voet met de
gereformeerde. Daarom had het wellicht beter
Protestantse Heiligen kunnen heten. Of misschien
is de titel beïnvloed door het heden, want tegenwoordig
komt het toekennen van een voorbeeldrol
aan de in dit boek behandelde figuren alleen nog
in streng gereformeerde kringen voor.
De illustraties voegen jammer genoeg eigenlijk
niets toe aan de tekst – wellicht vond de uitgever
dat een cultuurhistorisch werk niet zonder plaatjes
kon. Maar deze punten van kritiek betreffen
ondergeschikte details.
Het proefschrift heeft als historisch thema, dat
culturele tradities van de Middeleeuwen, in casu de
exempeltraditie, niet alleen in de volkscultuur,
maar ook in de cultuur van de middenklassen tot
diep in de zeventiende eeuw doorlopen en de invloed
van de renaissance in belangrijke mate beperkt
blijft tot wetenschappelijke kringen. Al was
het alfabetisme in de Republiek relatief hoog, boeken
waren duur en bij brede lagen van de bevolking
werden behalve de bijbel overwegend hoogstens
pamfletten gelezen. Kennisoverdracht ging
nog voor een groot deel oraal. Tegen deze achtergrond
is het duidelijk, dat de invloed van de preek,
niet alleen op zondag maar ook bijvoorbeeld bij
begrafenissen of de verplichte biddagen, moeilijk
is te overschatten. Deze stelling is niet volledig
nieuw: hedendaags historisch onderzoek staat
vaak sceptisch tegenover periodisering, en dat niet
alleen erkende meesterwerken van belang zijn
voor ideeëngeschiedenis is ook wel vaker bepleit.
Maar de waterscheiding tussen Middeleeuwen en
Vroegmoderne tijd is taai en relativering daarvan
vereist nog steeds onderbouwing. Voor mij is Exalto
daarin overtuigend geslaagd.
Het boek begint na een introductie met een methodologisch
hoofdstuk over de protestantse
exempeltraditie (p. 37-88). Hierin bespreekt de
auteur de vijf deels in elkaar overlopende functies
van exempels: vermaken en verluchtigen van preken,
opvoeding, zelfreflectie, versterking van het
geloof en tenslotte propaganda in het debat met de
katholieke kerk. Ook worden algemene opmerkingen
gemaakt over de vormen van het behandelde
materiaal, dat bestaat uit preekexempels, wonderverhalen,
thanatografieën en lijkpreken. Zoals
uit deze opsomming kan worden afgeleid, is het
sterven een belangrijk onderdeel van het protestantse
heiligenverhaal. Het stervensmoment
was het uur der waarheid, en laatste woorden –
denk aan die van Willem van Oranje – moesten een
Boekbesprekingen 131
samenvatting zijn van een heiligenleven.
Vervolgens krijgen drie groepen heiligen elk een
hoofdstuk: geloofshelden uit het verleden, predikanten
en vorsten. Vooral het Oude Testament
biedt stof voor stichtelijke voorbeelden; in de protestantse
traditie speelt alleen Paulus als nieuwtestamentisch
voorbeeld een rol. Maar ook kerkvaders
en bijvoorbeeld Bernard van Clairvaux en
Thomas van Aquino blijken materiaal te bieden dat
kan worden toegeëigend voor gereformeerde doeleinden.
Hierbij moet wel wat worden weggelaten,
want anders dan katholieke heiligen verrichten
protestantse heiligen geen wonderen, wat Exalto in
zijn boek niet expliciet schrijft, maar wel heeft verteld
in een tv-interview. Alleen pausen zijn ipso facto
totaal in het verkeerde kamp, en het is dan ook niet
verwonderlijk dat de Borgia’s in exempelen alleen
voorkomen als bondgenoten van de duivel waarmee
het slecht afloopt. Verder zijn natuurlijk als geloofshelden
opgevoerd de martelaren van het protestantisme
uit de zestiende eeuw, zoals Luther.
Wellicht omdat predikanten een belangrijke rol
spelen als verspreiders van exempelen, figureren
predikanten vaak als man Gods, in de traditie van
Mozes; als contemporaine heilige dus. Vooral de
Utrechtenaar Jodocus Lodenstein blijkt vanaf zijn
tijd tot heden steeds op te duiken als toonbeeld van
vroomheid en opoffering.
Voor historici met een meer politieke belangstelling
is het hoofdstuk ’Geduchte heeren’ (p.
215-266) het interessantst. Hierin behandelt Exalto
de steun die predikanten gaven aan vorsten, in
de eerste plaats de Oranje-stadhouders. Zij verwachtten
dat de stadhouder zich zou opstellen als
beschermer van de ware religie, maar deden het
hunne aan propaganda om de trits van God,
Nederland en Oranje bij elkaar te houden. Zeker in
lijkpreken werden stadhouders opgehemeld als
oudtestamentische helden, vergeleken met David,
en gepresenteerd als beschermers van kerk en
staat. Sommigen gingen zelfs zover, dat de dood
van de stadhouder werd geweten aan de zonden
van het volk – iets wat toch dicht in de buurt van
vergoddelijking komt. Veel aandacht krijgt ook
Karel V en zijn sterfbed. Karel wordt als contrast
met zijn zoon als goede vorst opgevoerd, met
name in België. In de overlevering krijgt hij zelfs
de eer mee, als protestant te zijn gestorven.
Het boek is vlot en beeldend geschreven. Al bekent
de auteur een voorliefde voor de geschiedenis
van het piëtisme en al zijn de bronnen vaak in een
hoogdravende stijl geschreven, het boek is niet