Vrij-on-zinnig

Dossiermeer, alleen nog vegetarische gerechtenin restaurants… In die zin klinkt deuitspraak vergezocht. Dat maakt haarechter niet absurd of zinloos. Het ismogelijk dat de waarden van mensenover enkele generaties in die zin veranderdzullen zijn. Vroeger was het ookabsurd om te denken dat slavernij ooitzou afgeschaft worden of dat vrouwenrechten zouden krijgen. Nu is dat in onzecultuur algemeen geaccepteerd. Het isdus voorstelbaar dat dit eveneens kangebeuren met dierenrechten.Om nog een voorbeeld van een esthetischeuitspraak te geven: Picasso werd inzijn beginfase door een meerderheidvan de mensen niet geapprecieerd, terwijler nu een grote consensus overbestaat dat zijn werk tot het beste allertijden behoort. Het is de taak van dekunstfilosofie om na te gaan hoe hetkomt dat we Picasso nu wel goed vindenen vroeger niet.De zinvolheid van een uitspraak overiets wat wetenschappelijk toetsbaar is,is dus iets anders dan de zinvolheid vaneen uitspraak die een ethische, esthetischeof metafysische dimensie heeft.Hoe kader je hierin uitspraken rond geloof?Dat is een goed punt. Uitspraken die religieusgetint zijn, nemen meestal eenvan beide vormen aan: ze hebben ofweleen empirische dimensie ofwel eenmeer moreel geladen dimensie. Eerstmoet je daartussen het onderscheidmaken. Op basis daarvan kan je ze danevalueren.Iemand die zegt: “Ik neem het boekGenesis letterlijk, want volgens mijnreligie moet ik dat doen”, doet eenempirische uitspraak. Het is in zekerezin een wetenschappelijke uitspraak,maar ze is vals. Een moslim of christendie zegt dat Adam en Eva echt hebbenbestaan en die niet gelooft in de evolutietheorie,doet een uitspraak diereligieus gemotiveerd is. Tegelijk ishet een bewering die met wetenschappelijkemiddelen controleerbaaris. In dit geval blijkt het om een valseuitspraak te gaan: Adam en Eva hebbenecht niet bestaan. Het is een uitspraakvan feitelijke aard waarvan diemensen geloven dat ze feitelijk waaris en die zij zelf als een geloofspuntzien. Ze bevinden zich met een dergelijkeuitspraak echter in het domeinvan de wetenschap. Het is een empirischeuitspraak en ze is vals.Iemand die verklaart dat voor hem religiebetekent dat men het voorbeeld vande barmhartige samaritaan volgt, doeteen morele uitspraak, die in dit gevalook religieus geïnspireerd is. Daarvankan ik niet zomaar zeggen of ze waar ofvals is. Dit soort uitspraken zal ik toetsenvanuit mijn ethisch referentiekader. Indit geval is het een uitspraak waar ik ookkan achter staan. Ik zou ze niet waarnoemen, maar ik kan zeggen dat zestrookt met mijn opvattingen over hoemensen met elkaar moeten omgaan.Iemand die zegt dat zijn religie hemvoorschrijft een overspelige vrouw testenigen, doet opnieuw geen empirischeuitspraak, wel een ethisch-juridische:hij zegt iets over hoe je met mensenmoet omgaan nadat ze bepaaldedaden gesteld hebben. Ik keur ze afomdat ze niet strookt met mijn waardeopvatting.Binnen een bepaalde cultuurkan ze echter als onwrikbaar wordenbeschouwd, zoals dat ooit gold voor slavernij.Hoe verander je dat? Door eenargumentatie te ontwikkelen die alsgevolg kan hebben dat men anderewaarden als belangrijk gaat zien. Je probeertbepaalde waarden te vervangendoor andere, terwijl je bij empirische uitsprakenmoet aantonen dat iets al danniet klopt, via zaken als observatie,experimenten en bestaande wetenschappelijkekennis.Religie kan in beide werelden tegelijkaanwezig zijn. Als de paus zegt dat wecondooms niet kunnen gebruiken vooraidspreventie omdat dat averechtswerkt, doet hij voor een stuk een empirischeuitspraak. Ze is juist of niet juist,en men kan dat onderzoeken.Epidemiologen, aidsdeskundigen enkenners van effecten van voorbehoeds -middelen kunnen ons daar veel oververtellen. De paus doet daarnaastnatuurlijk ook een uitspraak waar eenethische dimensie aan vastzit, al zegt hijdat niet letterlijk. Zijn geloof kan hemvoorschrijven dat condoomgebruikimmoreel is. Dat moet je op een anderemanier beoordelen.In geloofskwesties of kwesties van ethische,esthetische of politieke aard kun jemensen niet overtuigen door naar feiten ofstudies te verwijzen. Hoe pak je een discussierond waarden dan aan?Je zit communicatief en pedagogisch ineen ander discours. Je probeert mensente overtuigen, eerder dan aan tetonen dat de dingen op een bepaaldemanier in elkaar steken. Als iemandvrouwenrechten ontkent of minimaliseert,kan je niet naar een laboratoriumstudieof dubbelblindonderzoekverwijzen. Dat neemt niet weg dat feitelijkhedenhier wel een rol spelen. Jekunt erop wijzen dat er geen relevantfeitelijk verschil bestaat tussen mannenen vrouwen waardoor vrouwenminder rechten zouden verdienen.Maar de kwestie is niet terug te koppelennaar de aard van vrouw. De feitelijkeargumentatie valt weg.Een mogelijke tactiek is te wijzen opinterne tegenstrijdigheden in degebruikte argumentatie. Sommigemensen steunen het dierenasiel omdatze vinden dat honden en katten ookrechten hebben, maar eten dan zonderenig probleem een koe op. Daar schuilteen contradictie in, want er is geenintrinsiek verschil tussen een hond eneen koe. Het gaat eerder om een soortsentimentele projectie. Dit zijn vooreen stuk feitelijke argumenten, maarde kracht zit vooral in de logica.Het probleem met waarden is dat jeniet kunt terugvallen op dezelfdemechanismen als in de wetenschap,waar het op een bepaald moment volstrektirrationeel wordt als je niet meegaatin de aangevoerde argumentatie.Wie beweert dat Adam en Eva bestaanhebben, is irrationeel. Het is in strijdmet alles wat men weet vanuit dewetenschap.Daartegenover is iemand die vindt datzijn dochter besneden moet worden,niet irrationeel. Besnijdenis is iets watbehoort tot een bepaalde traditie. Jekunt erop wijzen dat dat voor eenmeisje niet leuk is, dat je haar bepaaldedingen ontzegt en dat zulke cultureletradities in onze tijd misschien nietmeer nodig zijn, maar je kunt die persoonniet feitelijk overtuigen. Het is6 JULI-AUGUSTUS 2009