ColofonDit is een uitgave van Verenso, vereniging van specialisten ouderengeneeskundeen sociaal geriaters.Initiatief en organisatieVerensoDeze richtlijn is in samenwerking met de volgende organisatiestot stand gekomen:- Verenso, vereniging van specialisten ouderen geneeskunde en sociaal geriaters- LOC, Zeggenschap in zorg (LOC)- Het Instituut Verantwoord Medicijngebruik (IVM)- het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG)- Nederlandse Vereniging voor Klinische Geriatrie (NVKG)- de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP)- de Nederlandse Vereniging voor Anesthesiologie (NVA)- Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering der Pharmacie (KNMP)- Verpleegkundigen en Verzorgenden Nederland (V&VN)| afdelingen V&VN<strong>Pijn</strong>verpleegkundigen en V&VN Praktijkverpleegkundigen & Praktijkondersteuners- Nederlandse Vereniging voor Fysiotherapie in de Geriatrie (NVFG)- Ergotherapie Nederland (EN)- Het Nederlands Instituut voor Psychologen, sectie Psychologen in de <strong>Ouderen</strong>zorg(NIP)FinancieringZonMw, KKCZ-project 150020039DisclaimerDit is een uitgave van Verenso, vereniging van specialisten ouderengeneeskundeen sociaal geriaters. De publicatie is tot stand gekomen in het kader van hetZonMW-programma Kennis beleid Kwaliteit Curatieve Zorg (KKCZ) en is mogelijkgemaakt door ZonMW. Alles uit deze uitgave mag gebruikt worden met bronvermeldingvoor publicatie. Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterstezorg besteed. Voor informatie die desondanks onvolledig of onjuist is opgenomen,aanvaarden de auteurs en uitgever geen aansprakelijkheid. Aan deze publicatiekunnen geen rechten worden ontleend. Onjuistheden en/of suggesties voorverbeteringen kunt u doorgeven aan Verenso.Uitgave© Verenso, 2011ISBN 978-90-74785-11-2OntwerpHet Lab grafisch ontwerpers, BNO ArnhemDrukRikken Print b.v.
RichtlijnwerkgroepProf. Dr. W.P. (Wilco) Achterberg, inhoudelijk voorzitter, hoogleraar institutionelezorg en ouderengeneeskunde (afdeling PHEG, LUMC) en specialist ouderengeneeskundenamens VerensoMw. dr. M.L. (Marjolein) Boshuisen, ouderenpsychiater namens de NederlandseVereniging voor PsychiatrieDrs. P. (Paul) Geels, specialist ouderengeneeskunde namens Instituut VerantwoordMedicijngebruikMw. R. (Ria) Haaksema, verpleegkundig specialist ouderenzorg, namensVerpleegkundigen en Verzorgenden NederlandMw. L. (Lena) Hillenga namens LOC, Zeggenschap in zorg.Mw. Drs A. (Annemieke) Horikx, apotheker namens Koninklijke NederlandseMaatschappij ter bevordering der PharmacieMw. M. (Mieke) Koning-van Zuilen, (geriatrie-)fysiotherapeut namens deNederlandse Vereniging voor Fysiotherapie in de GeriatrieProf. Dr. E. (Erik) Scherder, klinisch neuropsycholoog op persoonlijke titelMw. M.M.R. (Marina) Tol- Schilder, ergotherapeut namens Ergotherapie NederlandDrs. C.M.E.E. (Chantal) de Weerd, klinisch geriater en consulent palliatieve zorgnamens de Nederlandse Vereniging voor Klinische GeriatrieProf. dr. R. (Rianne) de Wit, tot 1 mei 2010, namens de Landelijke Vereniging voor<strong>Pijn</strong>verpleegkundigen op persoonlijke titelMw. drs. K.M. (Klazien) Dijkers-Casteleijn, huisarts, tot januari 2011, namens hetNederlands Huisartsen GenootschapMw. drs. M.M. Verduijn, apotheker, senior wetenschappelijk medewerker, vanaffebruari 2011, namens het Nederlands Huisartsen GenootschapKlazien Dijkers-Casteleijn is eind januari 2011 overleden. Klazien heeft als huisartsmet grote inzet, betrokkenheid en deskundigheid <strong>bij</strong>gedragen aan de ontwikkelingvan deze richtlijn.Geraadpleegde experts:Prof. A.L. (Anneke) Francke, PhD RN, <strong>bij</strong>zonder hoogleraar verpleging en verzorgingin de laatste levensfase, Vrije Universiteit te AmsterdamMw. Dr. S. (Saskia) Teunisse, klinisch psycholoog en klinisch neuropsycholoog,namens de sectie Psychologen in de <strong>Ouderen</strong>zorg (NIP)Dr. J.H. (Jan) Vranken, anesthesioloogpijnbestrijder namens de NederlandseVereniging voor AnesthesiologieMw. Dr. S.M. (Sandra) Zwakhalen, gezondheidwetenschapper en universitair docent<strong>bij</strong> CAPHRI School for Public Health and Primary Care Universiteit MaastrichtProjectgroepDr. ir. J.J.A. (Hans) de Beer, richtlijnmethodoloog, tot 1/4/2010 werkzaam voorVerenso, van 1/4/2010 werkzaam <strong>bij</strong> het CBOMw. dr. M.G.T. Dolders (Maria), beleidsmedewerker Verenso, projectleider tot1/12/2009Mw. drs. C.M. (Corinne) de Ruiter, beleidsmedewerker Verenso, projectleider vanaf1/12/2009Ondersteuning en adviesMw. drs. L. (Lauri) Faas, communicatieadviseur VerensoMw. J. (Judith) Heidstra, beleidsondersteuner VerensoMw. drs N.C. (Nanda) de Knegt, basispsycholoog (MSc Klinische Neuropsychologie)vanuit de Vrije Universiteit. Nanda de Knegt is hoofdauteur van het hoofdstuk over<strong>Pijn</strong>beleving en –gedrag <strong>bij</strong> kwetsbare ouderenDr. J. (Joan) Vlayen, endocrinoloog en researcher META, België voor de methodologischeonderbouwing van de paragraaf over neuropathische pijn (in oktober 2010)Leden van de Verensocommissie Wetenschappelijke RichtlijnOntwikkeling (WRO)onder leiding van dr. M. Smalbrugge (EMGO-instituut, VUMC)