COLLECT Nederland Februari 2024

IN DE KANTLIJN VAN DE KUNSTMARKT
Is het verzamelen
van foto’s van Nadar nog
financieel bereikbaar?
Laatst kreeg ik vanwege mijn verjaardag
een camera cadeau. Werkelijk
een wonder der techniek. Zo omvatte
de bijgevoegde opgave van de
mogelijkheden alleen al 64 dichtbedrukte
pagina’s. Die zal ik wel nooit allemaal gebruiken,
maar ik kan nu wel in een schemerdonkere
dorpskerk in Frankrijk zonder enig
probleem een foto maken van een mooie
Romaanse Madonna. Ook kan ik een raceauto
die mij met een snelheid van 225 km
per uur passeert, haarscherp vastleggen.
Dat laatste zal ik overigens nimmer doen,
maar met die camera zou dat kunnen.
Een dergelijk fototoestel had de beroemde
fotograaf Gaspard-Félix Tournachon (1820-
1910), u zult hem beter kennen onder de
naam Félix Nadar, helaas niet. Wie zich door
hem wilde laten portretteren, moest tijdens
de opname geruime tijd doodstil zitten.
Zelfs de meest geavanceerde camera’s hadden
in zijn dagen een lange belichtingstijd.
Daardoor lukte het Nadar, die ook ballonvaarder
was, aanvankelijk niet om luchtfoto’s
te maken. Tijdens de vele seconden dat
de lens van zijn camera openstond, dreef
zijn heteluchtballon altijd een eind verder.
Bovendien moest hij zijn opnamen à la minute
(dus nog in de lucht) ontwikkelen, wat
vanwege de heersende temperatuur in het
mandje problemen met zich meebracht.
Pas in 1868 maakte hij vanuit zijn gasballon,
getiteld Le Géant, bij windstil weer en
vanaf een hoogte van 520 meter een serie
perfecte luchtfoto’s van Parijs. Hij had het
geluk dat hij toen over een verbeterde
camera beschikte.
Bestaan er, behalve die van Parijs, ook
luchtfoto’s van de Amsterdamse binnenstad?
Nadar is daar namelijk in 1865 met
die Le Géant een keer geweest. Helaas is
dat niet het geval. Men weet dan ook niet
of hij, toen hij op 14 september van dat jaar
vanaf een weiland bij de Stadhouderskade
opsteeg, een camera aan boord had. Hij
had dat terrein gekozen omdat het tegenover
de toen bestaande Hollandsche
Gazfabriek aan de Nicolaas Witsenkade lag.
Hij had een enorme hoeveelheid gas nodig,
omdat zijn uit zijde vervaardigde gasballon
(met een doorsnee van veertig meter)
NOTITIES VAN
ROBERT-JAN VAN RAVENSTEIJN
een inhoud had van 6098 kubieke meter.
Het vullen duurde dan ook vele uren. Daar
bestaat wél een foto van, genomen door
Pieter Oosterhuis (1816-1885), waarop 400
mensen, onder wie veel militairen, de nog
niet totaal gevulde ballon in bedwang houden.
Na een vlucht van ongeveer een uur
zette Nadar zijn ballon aan de grond op de
plek van een tegenwoordige landingsbaan
van Schiphol. Er bestaan dus helaas geen
luchtopnames van Nadar van de 19e-eeuwse
Amsterdamse binnenstad.
Gaspard-Félix Tournachon was aanvankelijk
geen fotograaf, maar studeerde medicijnen.
Hij maakte die studie echter niet af
en schakelde over op de journalistiek, het
schrijverschap en het maken van karikaturen.
Naar de mode van zijn tijd nam hij
het pseudoniem Nadar aan. Hij begon zich
pas op latere leeftijd, samen met zijn broer
Adrien, voor de fotografie te interesseren.
Na enkele jaren samenwerking begon hij
een eigen atelier en in 1861 opende hij een
grote fotostudio op no. 35 aan de Boulevard
des Capucines. Het gebouw, nu uitgebreid
met een extra verdieping, bestaat nog altijd.
Zo’n luchtfoto door Nadar van Parijs is
tegenwoordig voor een verzamelaar nagenoeg
onbereikbaar. Praktisch alle nog
bestaande exemplaren zitten vast in archieven
of museumcollecties. Hooguit komt zo’n
afdruk op een veiling voor, maar dat is een
zeldzaamheid. Die kan dan als pedigree een
destijdse inwoner van Parijs hebben, wiens
huis erop voorkwam. Anders is het met de
originele portretfoto’s van Nadar, vooral
die met de afbeeldingen van zijn bekende
tijdgenoten. Die hebben altijd in de belangstelling
gestaan en waren een begerenswaardig
verzamelobject. Dat had te maken
met de vaak speciale houding en de gelaatsuitdrukking
van de geportretteerden.
Voorts besteedde Nadar veel aandacht aan
de lichtval, die meestal van terzijde valt. Zijn
portretten zijn daardoor ware kunstwerkjes.
Mocht u vandaag de dag zo’n originele opname
van hem willen aanschaffen, dan zult
u, afhankelijk van wiens portret er op die
foto voorkomt, rekening moeten houden
met een bedrag van tussen de € 30.000
en € 50.000. Zo’n foto, waarvan er maar
een enkele of hooguit twee of drie afdrukken
bestaan, is aan de beeldzijde meestal
voorzien van een met inkt geschreven
opdracht en/of de handtekening van
Nadar, terwijl op de achterzijde vaak een
blindstempel voorkomt.
Nadar maakte destijds ook ‘cartes de visite’.
Die afdrukken hadden een formaat van
6 bij 8,5 cm en werden, vooral als het een
belangrijke persoonlijkheid betrof, zoals
bijvoorbeeld Napoleon III, in grote aantallen
vervaardigd. Dat waren wel originele opnamen
van Nadar, maar natuurlijk niet allemaal
eigenhandige afdrukken van hem. Ook zijn
ze niet als échte foto’s te bestempelen. Toch
zult u voor de aanschaf van een dergelijke
‘carte de visite’, die meestal door een veilinghouder
of een fotogalerie als een werkelijke
Nadar wordt beschreven, vaak enige duizenden
euro’s moeten betalen. Ik ken zelfs een
geval waarbij men er € 5.000 voor neertelde.
Het is dan ook zaak om, als u als collectioneur
een foto of een ‘carte de visite’ van
Nadar wilt aanschaffen, op het volgende te
letten. Veel foto’s die als origineel worden
aangeboden, ook al staat de naam Nadar
op het opzetkarton vermeld, zijn vaak de
producten van een samenwerking van
Nadar met Rose-Joseph Lemercier (1803-
1887). Om aan de grote vraag naar foto’s of
‘cartes de visite’ van bekende kunstenaars,
schrijvers of toneelspelers te voldoen,
werden destijds afdrukken op papier van
Nadar op inktbasis verwerkt tot identieke
fotolithografische reproducties. Dit werd
zo volmaakt gedaan in de Imprimerie
Photographique van Lemercier & Co aan de
Rue de Seine te Parijs, dat ze, zelfs bij aandachtige
beschouwing, nauwelijks verschillen
van de originele foto’s. Meestal staan
wel de beide namen Nadar en Lemercier op
het opzetkarton. Ook in de collectie van het
Rijksmuseum komt een aantal voorbeelden
van deze 19e-eeuwse coöperatie voor.
55