Forprosjekt - nashornet

– Han livde nokre faae aar i – og ikring – Oslo, og var eit
par aar, med rikshjelp, i utlande (Sud-Tyskland), men vart
so i 1902 bonde att: fekk seg hus og hage i »Maalbakken«
(Labraaten) i Asker. Her vart han min granne. Og ein greid
og fredeleg granne var han. Men i arbeidsvegen gjorde han
skam paa meg, reint ut sagt, og det trass i baade ikt og
anna vondt som han drogst med. Baade fekk han mykje
meir skriftlegt arbeid fraa handi enn eg, og det fint arbeid;
dertil dreiv han jordi si so godt, at eg, stakkaren, kom reint
i atterhand.
Siste sumaren (1907) vart han likevel for veik; han laut
hjelpe seg med leigefolk for det meste. Dette lika han ikkje;
men det som laut so vera, det fekk so vera.
Han kunde turvt ein lenger arbeidsdag. Men for sin eigin
part var han roleg. Han var naadd so langt som komande
var – hadde, som Ivar Aasen, naatt høgdi av si tid utan
nokon eksamen, og naatt høgre enn fleirtale av deim som
hev alle eksamenar – ; og han døydde rolegt i den tanken
um ævelegt liv, som han gjenom ærleg ettertanke hadde
vunni seg fram til.
*
Daa Løland tok til aa skrive, var det visst minder diktarnamne
han tenkte paa.
Det var ting han vilde faa sagt, sanningar som maatte fram.
Men lange bladstykke og kloke bøkar las ikkje folk; vilde
ein faa deim til aa høyre paa seg, laut ein fortelja sogur.
Og no fall det seg so godt, at det var mangt ein gjenom
sogur best kunde faa fram. Berre fortelja sjølve nakne sanningi,
og so kannhende segja nokre ord som slog sanningi
dess meir fast, det var tidt den beste maaten aa preike paa.
Merke etter denne tenkjemaaten tykkjest eg enno sjaa her
og der i hans fyrste sogur. Og eg minnest, at det var ein
rett lang moralsk hale paa sjølve »Skattegravaren«, daa eg
fyrste gongen saag han. Eg skreiv til Løland og sagde at han
burde skjera av den halen; han svare beint ut, at halen var
hovudsaki.
Men lenge varde det ikkje fyrr diktaren fekk sin rett, – til
bate for sanningsforkynnaren med, i røyndi.
– Det tanken hans arbeidde med var spursmaale um vilkaari
for eit norskt folkeliv som skulde kunna vera grunnlag
for eit norskt kulturliv. Og tankane hans forma seg i bilæte
med heilt ut naturalistisk sanning.
Bygdelive kjende han, og det so heilt, at det aldri fekk dikte
seg um for han som det diktar seg um for so mange av oss
andre (smf. »Ei sumarferd og ei attersyn«). Den draumhildring
som fraastand og fraavære gjev kunde ikkje faa magt
med han; han livde heime til han var fullvaksin kar, og saag
alltid med eigne augo; i ungdomen kom han berre so vidt
ut, at han sidan fekk dess klaarare syn for det som heime
kunde vante (som Aasmund Aarak). Og gjenom lesnad
105 8. Vedlegg