Forprosjekt - nashornet

Kona hans – eit greidt kvinfolk, av husmanns- d. v. s. ung
ætt som der er arbeidskraft i – harmar seg yvi mannen sin
lengi, men lyt sistpaa læ. Aa, for mannfolk! Bøte bygd og
land er lett som aa tyggje graut. Men er det ein vegastubb
so lang som halvtridje marahale...Ho trøyster seg med veslegut.
»Du skal verte stor og sterk,« segjer ho, »og gjera det,
som dei no berre røder um!«
– Vilkaari for aandslive paa landsbygdi gjev ikkje mindre aa
tenkje paa; Løland er inne paa spursmaale ofte. At kyrkja
og lækprestane raader aaleine, det gjev ikkje mykje korkje
ljos eller luft; og skulen hev sitt aa stride med. Men den
gamle kulturen vaar døyr burt.
I »Emne« gjev Løland tvo bilæte fraa denne nationale nedgangstid.
Her gjeng eit spelemannsemne og frys burt i den
»gudelege« nattefrosten som herjar bygdi; der visnar eit
diktaremne, innestengd som han gjeng, utan rettleiding og
studnad. Myrke er desse bilæti. Ein hugsar Wergelands ord
um Byron- og Plato-sjælir som »i folkets sværm forgaar«;
freistar kannhende aa trøyste seg med, at sjølve svarte-dauden
fekk ikkje gjort ende paa dette folke. –
– Emne for diktingi er live; kva live er veit me ikkje; men
eit fyrimaal hev det: aa halde seg uppe; og det er det, det
samlar seg um. Det sterkaste i live, grunnmagti i live, er
daa det me kallar elskhug; alt anna vert hjelperaadir eller
hindringar for den. So vert daa og elskhugen grunnemne
for all dikting.
Mangeleis skiftande er dette emne uppe hjaa Løland. Me
hev aalvorsame elskhugssogur (som i »Ungdomsminne«,
»Eit gamalt minne«, »Asmund Aarak«); i »Umskifte« hev
han vel her naatt høgst. Heiltupp uhugleg er sogo um redaktør
Bryn, der elskhugen, lengi utestengd, sistpaa vert
livsfaarleg i staden for livskapande. Men ofte fortel Løland,
meir eller mindre skjemtefullt, um den ærlege landsens
elskhug som enno ikkje hev vorti romantik (»Hans og Margrete«,
»Gamal ungkar«, »Skattegravaren« o. fl.); det skjemtefulle
fær stundom magti (»Nervesliten«, »Naar vanlukke
er ute«, »Huskatten«); kjærleiks vilkaar i denne vanskelege
tid, daa magtine »mat« og »aand« er vidt skilde og endaa
villt blanda, vert ofte løglege nok.
Løland hev set, vel og kjent, elskhugen fraa ymse sidur. So
stilt og fagert som emne er lagt fram t. d. i »Umskifte«, vert
tonen andre stadir spottande; helst gjeld det daa elskhug
som vil vera romantisk, men ikkje kann. Yvi det uromantiske
ægteskap hjaa folke – bygt paa det som er grunnen
i alt elskhugsliv: reir-tanken, heim-tanken, ætte-tanken,
– smiler han stundom, men spottar ikkje. Der ser han livsens
aalvor og livsens vokstr.
»Fri kjærleik« er for honom den elsken som hev rìvi seg
heilt laus fraa naturgrunnen. Live kann laga seg so, at jam-
109 8. Vedlegg