Türk ve Japon Modernleşmesi: 'Uygarlık Süreci' - Birikim

228bir dönemde, Hint Müslümanları’nın da böyle bir beklenti içinde bir takım teşviklerdebulunduğu kaynaklarda kaydedilmektedir (bkz. Atay, 1969: 376).Halifeliğin 1924’te kaldırılmasından önce bu konuya ilişkin Mısır’da Reşid Rıza’nınönemli bir tartışma başlattığı dikkati çekmektedir. 30 Saltanatın kaldırılmasınınhemen ardından yayımlanan kitabında Reşid Rıza Türkiye’de gerçekleştirilendönüşümü, yani saltanatın kaldırılıp hilafetin dinî-manevî alana çekilmesinidesteklemiştir. Ancak bunun nedeni, Arapların özerk ve bağımsız birbirlik oluşturmalarını engelleme yolunda Türklerin halifeliği siyasal panislâmizmiçin araç olarak kullanma ihtimalinin artık kalmamış olmasıydı (Haim,1965: 229). Ayrıca Rıza, babadan oğula geçen halifelik anlayışını reddettiği gibi,halifenin “Arap” olması hususunda da ısrarlıydı. Reşid Rıza’nın bu etnisist vurguluhalifelik formülüne fikriyatında, İslâm’da reform yapmanın temel aracıolarak merkezî bir yer verdiği görülür. Bu açıdan halifenin görev ve sorumluluğupeygamberden daha hafif değildi. Rıza’ya göre halife, İslâm ümmeti ile birlikteve onların önüne düşerek İslâm rönesansını gerçekleştirme yolunda çabaharcamalıydı (age., 234).Özetlenen bu görüşleriyle Reşid Rıza’nın istese de istemese de halife içindünyevî bir otorite önermekten başka bir şey yapmadığı fark edilir. Ancak halifeninaslî işlevi yönetmek değil, kanun yapmak ve onların uygulanıp uygulanmadığınıdenetlemek olmalıydı (Hourani, 1970: 240). Buna bağlı olarak Rıza halifeyeşeriatı modern yaşamın hal ve şartlarına uyarlama, yani içtihad hakkınıda vermekte, böylece esasen bir “içtihad halifeliği” formülü önermekteydi (Haim,1965: 230; Hourani, 1970: 240-244; Sourdel, 1978: 947).Ancak yukarıda belirtildiği gibi 1922’de Osmanlı halifesinin dünyevî (siyasal)iktidarının sınırlanmasına da olumlu yaklaştığı için, fikirlerinde bariz biçimdeortaya çıkması muhtemel bir çelişkiyi önlemek amacıyla Reşid Rıza, Emeviler’denitibaren gündem dışı kalmış olan “şura” nosyonunu yeniden canlandırdı.Karar ve uygulamaları Müslümanların temsilcilerinden oluşan bir “şura” tarafındandenetlenip sınırlandırılacak seçilmiş bir halife düşüncesini ortaya attı.Halifenin yanlış ve hakkaniyetsiz olması durumunda bu şura onu yerindenedebilecekti (Rosenthal, 1965; Seferta, 1986: 62). Rıza’ya göre böylesi bir halifelik,modern Batı’da doğuş bulmuş olan parlamenter demokrasi ideali ile de buluşmuşolacaktı (Seferta, agy.).Reşid Rıza’nın fikirleri halifelik kurumunun mahiyetine ve konumuna “mo-30 19. yüzyılın önde gelen modernist İslâmcılarından Muhammed Abduh’un öğrencisi olan ReşidRıza, esas olarak modern çağda İslâmî ilkelere bağlı bir yaşamın nasıl gerçekleştirileceği sorunuetrafında şekillenen düşüncelerinde Abduh’tan daha püriten bir çizgide yer almaktaydı. Zamaniçinde Mısır’da Batı tarzı sekülerizmin daha da güçlenmesine bağlı olarak düşüncelerinegiderek anti-Batıcı bir motifin de hâkim olması sonucunda keskin bir İslâmî özcülüğe yaklaşanRıza’nın, Hasan el-Benna’nın Müslüman Kardeşler örgütü için fikir babalığı yaptığı da söylenebilir.Reşid Rıza için bkz. Hourani, 1970: 222-244.