10.09.2013 Views

TURK YAZILARI.indd - Azərbaycan Milli Kitabxanası

TURK YAZILARI.indd - Azərbaycan Milli Kitabxanası

TURK YAZILARI.indd - Azərbaycan Milli Kitabxanası

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

шярг (Га ра хан лы лар) гру пу дил ля ри ол маг ети ба ри ля цч гру па айы рыр лар1. Ей ни мян зя ря ни биз "Фун да мен та" ад лы ясяр дя дя эю рц рцк. Бу -<br />

ра да оьуз вя гып чаг лар гяр бя, Га ра хан лы, Ха рязм вя Ъа ьа тай<br />

тцркъяси ися шяр гя аид еди лир1. Мон гол ис ти ла сы на гя дяр фяа лий йят эюс тя рян тцрк дюв лят ля рин дян<br />

би ри дя Сял ъуг дюв ля ти иди (ХЫ-ХЫЫЫ ясрляр). Бу дюврдя яса сян Яф га -<br />

ныс тан да фяа лий йят эюс тя рян Йе ми ни ляр-Гяз ня ви ляр дюв ля ти ни (969-<br />

1187) дя эюс тяр мяк ла зым дыр. Бу дюв лят Гяз ня ви Мащ му дун вах -<br />

тын да (997-1030) чох мяш щур лаш мыш, Щин дис та ны, Ха ряз ми, Яф га ныс -<br />

та ны, Ира ны вя с. ис лам лаш ды ра бил миш ди.<br />

Мон гол ла рын щц ъу му иля Ор та Аси йа вя Шяр ги Ав ро па халг ла ры -<br />

нын та ри хин дя йе ни бир мяр щя ля баш ла ды. Мон гол щюкмранлыьы вах ты<br />

бир-би ри нин да лын ъа бир не чя дюв лят ямя ля эял ди. Бе ля ки, Ъун га ри йа<br />

ра йо нун да Ой рат тай фа бир ли йи йа ран ды (Ъун гар хан лы ьы). Урал ча йы<br />

щюв зя син дя Си бир хан лы ьы (ХВ) фор ма лаш ды. Ъя нуб-гярбдя яв вял Ъа -<br />

ьа тай (ХЫЫЫ), сон ра ися Ти му ри ляр (ХЫВ) дюв ля ти йа ран ды. Гярбдя ися<br />

Гы зыл Ор да (ХЫЫЫ) дюв ля ти ямя ля эя лир. ХВ ясрдя Гы зыл Ор да цч мцс -<br />

тя гил хан лы ьа пар ча ла ныр: Крым(1420), Га зан (1433) вя Щяш тяр хан<br />

(1466) хан лыг ла ры.<br />

Тей мур лян эин йа рат ды ьы дюв лят (1370-1405) Ба бу рун вах тын да<br />

(1504) юз бяк ляр тя ря фин дян (Шей ба ни хан) иш ьал олу нур. Бу дюв лят<br />

яв вял ъя Ся мяр гянд вя Кун йа-Ур эенч дюв лят ля ри ня, сон ра ися Бу -<br />

ха ра, Хи вя вя Ко канд хан лыг ла ры на пар ча ла ныр2. Ба бур ей ни за ман да Щин дис тан да да тцрк им пе ра тор лу ьу нун<br />

(1526-1858) яса сы ны гой муш ду. Бу ин зи ба ти бир лик ляр дя топ ла нан<br />

халглар гярбдя оьуз-кар луг-гып чаг, шяргдя ися гыр ьыз-гып чаг, ха кас,<br />

йа гут вя ту ва дил груп ла ры нын нц ма йян дя ля ри иди. Мящз бу на эю ря<br />

дя Ор та тцрк дюв рцн дя йа ра нан аби дя ляр дя бу дил груп ла ры нын мцх -<br />

тя лиф ся вий йя елементляри юз як си ни та па бил миш дир. Бу дил груп ла ры на<br />

ей ни за ман да яряб, та ъик, сог ди вя мон гол дил ля ри нин дя мцяй йян<br />

тя си ри ол муш дур.<br />

__________<br />

1 Пщилоэиае Туръиъае Фундамента, 1, Wиесбаден, 1959.<br />

2 Í. À. Á à ñ ê à ê î â. Ââåäåíèå â èçó÷åíèå òþðêñêèõ ÿçûêîâ, Ì., 1969.<br />

14<br />

Йе ри эял миш кян ону да гейд ет мяк ла зым дыр ки, "мон гол ис ти ла -<br />

сы нын мон гол лар дан да ща чох тцркдилли халгларын та ле йи ня тя си ри ол -<br />

муш" (В.В. Бар толд), он ла рын (мон гол ла рын) йа рат ды ьы дюв ля тин ди ли<br />

тяд ри ъян тцрк ди ли ол ма ьа баш ла мыш ды.<br />

ЫХ-ХЫЫЫ ясрлярдя Ми сир дя, Су ри йа да, Щин дис тан да йа ран мыш тцрк<br />

дюв лят ля ри, еля ъя дя Харязмшащлар дюв ля ти (ХЫЫЫ яср), Га ра го йун лу -<br />

лар (1380-1469) вя Аь го йун лу лар (1350-1502) дюв лят ля ри дя Ор та<br />

тцрк дюв рц нц шяртляндирян ин зи ба ти бир лик ляр ки ми диг гя ти ъялб едир.<br />

Ор та тцрк дюв рц нц ся ъий йя лян ди рян он лар ла йа зы лы аби дя зя ма ня -<br />

ми зя гя дяр эя либ чых мыш дыр.<br />

Он лар дан Мащ муд Каш ьа ри нин "Ди ва ни- лц ьят-ит тцрк", Йу сиф<br />

Ба ла са ьун лу нун "Гутадгу би лик", "Со дек Су ма ни кус", Ябу Щяй йан<br />

ял-Гар на ти нин "Ки та бцл-ял ид рак ли ли са нцл ял-ет рак", Гцт бцн "Хос ров<br />

вя Ши рин" пое ма сы, Сей фи Са ра йи нин "Эц лцс тан" яся ри, Ряб ьу зи нин<br />

"Ги са сцл-ян би йа" яся ри, "Няхъ-цл-фя ра дис", "Мя щяб бят на мя", "Дя -<br />

дя Гор гуд" дас тан ла ры, Фя ги щин "Чярхнамя"си, Шяй йад Щямзянин<br />

"Йу сиф вя Зц лей ха"сы, Яли нин "Гис се йи-Йу сиф" яся ри, "Ящ мяд Щя ра -<br />

ми дас та ны", "Ят-тющ фя тцл-зя кий йя фил-лц ья тцл-тцр кий йя" ясяр ля ри,<br />

Ящ мяд Йя ся ви нин "Ди ва ни-щик мят", Ящ мяд Йцк ня ки нин "Яти бя тцл<br />

щя гаиг" ясяр ля ри ни эюс тяр мяк олар. (Бу ясяр ляр Ор та тцрк дюв рцн дя<br />

йа ра нан ясяр ля рин мцяй йян бир щис ся си дир).<br />

Бу йа зы лы аби дя ляр мца сир тцрк дил ля ри нин та ри хи ин ки шаф мяр щя ля -<br />

ля ри ни мцяй йян ляш дир мяк дя, ай ры-ай ры тцрк дилляринин та ри хи ни, та ри химц<br />

га йи ся ли грам ма ти ка ла ры ны вя лц ьят ля ри ни йа рат маг да явяз сиз<br />

мя хяз ляр дир. Он ла рын бир гис ми Га ра хан лы лар, Ха га ний йя тцркъясинин<br />

(кар луг-уй ьур), бир гис ми ися оьуз, оьуз-сял ъуг тцркъясинин гя дим<br />

аби дя ля ри ще саб еди ля би ляр. Бу ъя щя ти ня зя ря ала раг, щяр бир дил гру -<br />

пун дан нц му ня цчцн бир-ики аби дя щаг гын да мя лу мат вер мя йи фай -<br />

да лы ще саб еди рик.<br />

* * *<br />

Га ра хан лы лар дюв рцн дя йа ран мыш аби дя ляр щям дил вя щям дя<br />

дюв рцн иъ ти маи-си йа си ся ъий йя си ни мцяй йян ляш дир мяк ба хы мын дан<br />

чох ящя мий йят кясб едир. Мя лум ол ду ьу ки ми, ЫХ яс рин би рин ъи йа -<br />

ры сын да (840) Са ма ни дюв ля ти нин щюкмранлыьына сон го йул ду, Каш -<br />

ьа рын мяр кя зин дя йе ни тцрк дюв ля ти йа ран ды.<br />

15

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!