10.09.2013 Views

TURK YAZILARI.indd - Azərbaycan Milli Kitabxanası

TURK YAZILARI.indd - Azərbaycan Milli Kitabxanası

TURK YAZILARI.indd - Azərbaycan Milli Kitabxanası

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

1. Ал тай дюв рц, 2. Щун дюв рц, 3. Гя дим тцрк дюв рц, 4. Ор та тцрк<br />

дюв рц, 5. Йе ни вя ян йе ни тцрк дюв рц.<br />

Биз ъя, ме то дик ъя щят дян тяд ри си асан лаш дыр маг ба хы мын дан<br />

тцркдилли халгларын ямя ля эял мя си, ин ки ша фы вя фор ма лаш ма сы мяр щя -<br />

ля ля ри ни шяр ти дя ол са, бе ля бюл мяк да ща чох мяг ся дяуй ьун олар ды:<br />

Ы - Ян гя дим тцрк дюв рц - йе ни ера дан яв вял дюр дцн ъц ми нил лик -<br />

дян ера мы зын В яс ри ня гя дяр.<br />

ЫЫ - Гя дим тцрк дюв рц - В-Х ясрляр.<br />

ЫЫЫ - Ор та тцрк дюв рц - Х-ХВЫ ясрляр.<br />

ЫВ - Йе ни тцрк дюв рц - ХВЫ-ХХ ясрляр.<br />

Ян гя дим тцрк дюв рц ики мярщяляни юзцн дя бир ляш ди рир: Ал тай<br />

вя Щун мяр щя ля ля ри.<br />

Бу мяр щя ля ля ри ся ъий йя лян ди рян мад ди йа зы лы аби дя ляр за ма ны -<br />

мы за гя дяр эя либ чых ма мыш дыр. Тцркдилли халгларын йер ляш ди йи яра зи -<br />

дя апа ры лан ар хео ло жи га зын ты ла ра, гя дим йу нан, яряб вя Чин мян бя -<br />

ля рин дя ве ри лян мя лу мат ла ра яса сян йе ни ера дан яв вял би рин ъи ми нил -<br />

ли йя гя дяр да вам едян Ал тай им пе ри йа сы нын вар лы ьы щаг гын да да ныш -<br />

маг мцм кцн дцр.<br />

Тяд ги гат чы лар йе ни ера дан яв вял (цчцн ъц ми нил лик) мяр кя зи Аси -<br />

йа да бц рцнъ дюв рцн дя ки мя дя ний йя ти "Гя бир даш ла ры мя дя ний йя ти"<br />

ад лан ды ра раг ону тцркдилли халгларла яла гя лян ди рир ляр. 1<br />

Гя бир даш ла ры дюв рц ня еля цзя рин дя мцх тя лиф щей ван шя кил ля ри,<br />

да ща чох ма рал шяк ли (ма рал даш ла ры дюв рц) щякк олун муш щцн дцр<br />

даш ди ряк ляр дя да хил дир.Бу яра зи дя топ ла нан тцрк гя би ля вя тай фа ла -<br />

ры яса сян щей ван дар лыг вя якин чи лик ля мяш ьул олур ду лар.Он лар кю чя -<br />

ри щя йат ке чи рир, яса сян, эц ня шя вя ди эяр эюй ъи сим ля ри ня (ай, ул -<br />

дуз), да ьа, ода вя с. си та йиш едир ди ляр.Бай кал эю лц щюв зя син дя,<br />

Мон го лус тан да, Тувада та пы лан щей ван рясмляри щякк олун муш<br />

даш лар, мцх тя лиф кянд тя сяр рц фат алят ля ри, га йа лар цзя рин дя щякк<br />

олун муш рян эа рянэ рясмляр бу дювр щаг гын да мцяй йян тя сяв вцр<br />

йа ра да би лир. Бу ра сон ил ляр дя аш кар еди лян гя бир ляр дян та пы лан ма те -<br />

риал ла ры да яла вя ет мяк ла зым дыр.Бу гя бир ляр дян та ры лан ма те риал ла рын<br />

(хц су си ля Ту ва да) скиф гя бир ля рин дян та пы лан ди эяр ма те риал лар ла мц -<br />

__________<br />

1 À. Ï. Î ê ë à ä í è ê î â. Èñòîðèÿ ßêóòñêîé ÀÑÑÐ, ò. 1, Ì.,1955.<br />

6<br />

га йи ся си бе ля бир цму ми фик ря эя ти риб чы ха рыр ки, йе ни ера дан яв вял<br />

бу яра зи ляр дя скиф-Си бир мя дя ний йя ти ня ма лик гя дим тцрк-Ту ва гя -<br />

би ля ля ри мяс кян са лыб мыш лар.<br />

Ал тай дюв рцн дя бу яра зи дя цч бю йцк дил аи ля си нин вар лы ьы ны эюс -<br />

тяр мяк олар: тцрк дил ля ри аи ля си, мон гол-тун гус-ман ъур дил ля ри аи ля си<br />

вя угор-фин дил ля ри аи ля си. Мящз бу дюврдя щя мин дил аи ля ля ри ара сын -<br />

да узун бир мцд дят яла гя, цт сий йят ол муш, он ла рын да ща чох лек сик,<br />

гис мян дя фо не тик вя грам ма тик гу ру лу шун да уй ьун луг лар ямя ля<br />

эял миш дир.Бу ра щям дя за щи ри ти по ло жи уй ьун лу ьу (ил ти са ги дил ляр сис -<br />

те ми иля баь лы) яла вя ет сяк, мян зя ря ай дын олар. Биз ъя, мящз еля бу<br />

хц су сий йят ля ря алу дя чи лик ня ти ъя син дя Урал-Ал тай вя ал тай шц нас лыг<br />

ня зя рий йя ля ри ор та йа чых мыш дыр.<br />

Ян гя дим тцрк дюв рц нцн икин ъи мяр щя ля си щун лар ла баь лы дыр (он -<br />

лар су йун лар, хун лар да ад лан мыш лар). Йе ни ера дан яв вял би рин ъи ми -<br />

нил лик дян ера мы зын бе шин ъи яс ри ня гя дяр Мон го лус тан чюл ля рин дя,<br />

Бай кал эю лц щюв зя син дя мцх тя лиф халглары юзят ра фын да бир ляш ди рян<br />

щун лар бу ра да Щун им пе ри йа сы нын яса сы ны гой ду лар. Щун тай фа ит ти -<br />

фаг ла ры цмум дцн йа та ри хи про се син дя чох мц щцм рол ой на мыш -<br />

дыр.Йе ни ера дан яв вял Чин сяр щяд ля рин дян баш ла йа раг, мяр кя зи Ав -<br />

ро па йа гя дяр йа йы лан щун лар Аси йа вя Ав ро па халгларынын та ри хин дя<br />

ясас лы рол ой на мыш, бу яра зи дя халгларын ямя ля эял мя си нин яса сы ны<br />

гой муш лар.<br />

Щун лар ян гя дим ляр дя (й. е. я. Ики ми нин ъи ил ляр дя) дюв лят гу ру -<br />

лу шу на ма лик ол ма мыш, тай фа лар щалында кю чя ри щя йат ке чир миш ляр<br />

(Чин мян бя ля рин дя щун лар щаг гын да илк мя лу мат йе ни ерадан яв вял<br />

1764-ъц ил дя ве ри либ. Он лар ху хун ад лан мыш лар). Бу тай фа лар Чин<br />

мян шя ли гя би ля вя тай фа лар ла цз ви яла гя дя ол муш лар. Бу яла гя ляр йе -<br />

ни ера дан яв вял ЫЫ ясрдя йа ша мыш Чин та рих шц нас ды ьы нын ба ба сы ще саб<br />

олу нан Си ма Те йа нын "Та ри хи гейдляр" ад лы яся рин дя ят раф лы ве ри либ. 2<br />

(Бу ра дан мя лум олур ки, хун лар Ав ро па-гярб хун ла ры, сон ра лар щун -<br />

лар ад лан мыш дыр. Он ла ры ай ры-ай ры халглар ки ми ся ъий йя лян дир мяк<br />

__________<br />

1 Бах: Èñòîðèÿ Ñèáèðè, 1, Ë., 1968.<br />

2 Бах: Í. ß. Áè÷óðèí. Ñîáðàíèå ñâåäåíèé î íàðîäàõ, îáèòàþùèõ â Ñðåäíåé Àçèè<br />

â äðåâíèå âðåìåíà, 1, Ì.-Ë., 1950.<br />

7

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!