07.02.2015 Views

BAШ REDAKTORDAN - turan-sam

BAШ REDAKTORDAN - turan-sam

BAШ REDAKTORDAN - turan-sam

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

yaxыn vя uzaq, bюyцk vя kичиk dюvlяtlяrиnиn, beynяlxalq vя<br />

regиonal tяшkиlatlarыnыn maraьыnы cяlb edяn tяbии bиr mяr kя zя<br />

чevrиlmишdиlяr. Enerjи ehtиyatlarы иlяzяngиn olan bu ge o polиtиk<br />

coьrafиyada dцnyanыn bиr чox bюyцk dюvlяtиnиn mяnfяяtlяrи<br />

toqquшmaqda vя belяdюvlяtlяr цzяrиndяnцfuz sa hяsи uьrunda<br />

cиddи mцbarиzяlяr yaшanmaqdadыr. XЫX yц zиlиn sonu vя<br />

XX yцzиlиn яvvяllяrиndя bюyцk dюvlяtlяrиn burada hяyata<br />

keчиrdиklяrи "bюyцk oyun", иndи baшqa цsullarla hяyata ke -<br />

чиrиlmяkdяdиr. Bu nцfuz mцbarиzяsиnя az qala dцnyanыn<br />

bцtцn bюyцk dюvlяtlяrи bu vя ya dиgяr шяkиldя qatыlmaqdadыrlar.<br />

Sovetdяn sonrakы Tцrk cцmhurиy yяt lя rиnиn zяngиn bazarы<br />

uьrunda mцbarиzя bюlgяdя mюvcud цч gцc mяrkяzиnиn -<br />

Rusиya, Tцrkиyя vя Иran arasыnda da vam etmяkdяdиr. Dцn -<br />

yanыn geopolиtиk araшdыrmalarыnda sovetdяn sonrakы Tцrk<br />

respublиkalarыndan Azяrbaycan, Qaza xыstan vя Юzbяkиstan<br />

da geopelиtиk mяrkяz kиmи qeyd olunmaqdadыr. Bиlиndиyи kиmи<br />

geopolиtиk mяrkяzlяrя dюvlяtlяr sahиb olduqlarы gцcяgюrя<br />

deyиl, onlarыn yerlяшdиyи mяkanыn zяrurиlиlиyи vя fяal gцc mяr -<br />

kяzlяrиnиn mяnfяяtlяrиnиn aьыrlыьы baxыmыndan aиd edиlmяk -<br />

dяdиrlяr. ABШ prezиdentиnиn sabиq mиllи tяhlцkяsиzlиk mяslяhяtчиsи<br />

Zbиqnev Bzejиnskи "Bюyцk Шahmat Taxtasы" adlы<br />

kиtabыnda Azяrbaycanы geopolиtиk mяr kяz olaraq belя xarakterиzя<br />

etmяkdяdиr: "Azяrbaycan, Xяzяr dяnиzи hюvzяsи vя<br />

Orta Asиyanыn zяngиnlиklяrиnи юzцndя bиrlяшdиrяn mяrkяzdиr.<br />

Яgяr Azяrbaycan tamamиlя Mosk vanыn nяzarяtиnя gиrsя, Or -<br />

ta Asиya dюvlяtlяrиnиn mцstяqиllиyиnиn heч bиr mяnasы qalmaz".<br />

Bu sяbяblя dюvlяtlяr aktиv gцc mяrkяzlяrиnиn nцfuz<br />

sahяsи uьrunda cиddи mцbarиzя obyektиnя чevrиldиlяr.<br />

Sovetdяn sonrakы Tцrk respublиkalarыnыn sиyasи mцs tя -<br />

qиllиk яldя etmяsи xarиcи dцnyayla mюvcud olmuш kюhnя яlaqяlяr<br />

sиstemиnя yenиdяn baxыlmasыvяbяrabяrhцquqlu, qar -<br />

шыlыqlы mяnfяяtlяtя sюykяnяn яlaqяlяrиn yaradыlmasы цчцn<br />

yollar axtarыlmasыna шяraиt yaratdы. Suverenlиk vя geopolиtиk<br />

vяzиyyяt bu dюvlяtlяrиn zяngиn tяbии qaynaqlarыnыn mиllи<br />

mяnfяяtя иstиqamяtlяndиrиlmяsиnя, юz ehtиyaclarыnы tяmиn<br />

edяn иstehsal mexanиzmlяrиnиn yaradыlmasыna, xarиcи яlaqяlяrиn<br />

mяhsuldarlыьыnыn artыrыlmasыna, beynяlxalq иш bюlgцsцnцn<br />

иmkanlarыndan юz xalqlarыnыn mяnfяяtиnя uyьun<br />

olaraq faydalanыlmasы цчцn real mцhиt tяmиn etdи.<br />

Mцstяqиllиk elan olan иlk gцnlяrdяn etиbarяn hяyata ke -<br />

чиrиlяn tяdbиrlяr bu юlkяlяrиn hamыsыnыn xarиcи иqtиsadи яlaqяlяr<br />

sahяsиndя bu vя ya dиgяr sяvиyyяdя "aчыq qapы" sиyasяtи<br />

hяyata keчиrяrяk dцnya bazarы иlяиnteqrasиyaya чalышdыqlarыnы<br />

gюstяrmяkdяdиr. Bu mцddяt иkи tяmяl цzяrиndя ortaya<br />

чыxmaqdadыr: qloballaшma vя bunun bиr parчasы olan regи -<br />

onallaшma. Rusиya tяrяfиndяn hяyata keчиrиlяn sиyasи, иqtиsadи<br />

vяhяrbи tяzyиqlяrя baxmayaraq иnkишaf etmиш sяnaye<br />

юlkяlяrиylя, bюyцk шиrkяtlяrlя zяngиn enerjи vяdиgяr tяbии<br />

qay naqlar sahяsиndя artan ишbиrlиyи, TRAСECA proqra -<br />

mыnыn ишlяnиb hяyata keчиrиlmяyя baшlanmasы bu dюvlяtlяrиn<br />

qlobal иstehsal sиstemиnиn ayrыlmaz parчasыna чevrиldиyиnи<br />

gюstяrmяkdяdиr. Tцrk respublиkalarы eynи zamanda bюlgя -<br />

dяkи dюvlяtlяrlя яmяkdaшlыьa bюyцk яhяmиyyяt vermяk -<br />

dяdиrlяr. Burada regиonal иqtиsadииnteqrasиya 4 иstиqamяtdя<br />

иnkишaf etmяkdяdиr.<br />

1.Mцstяqиl Dюvlяtlяr Bиrlиyи<br />

2.Иqtиsadи Яmяkdaшlыq vя Иnkишaf Tяшkиlatы (ECO)<br />

3.Qara dяnиz Яmяkdaшlыq Tяшkиlatы<br />

4.Tцrkиyя baшda olmaq цzrя Tцrk respublиkalarы arasыnda<br />

иqtиsadи яmяkdaшlыq<br />

Bu 4 иstиqamяtdяn yalnыz bиrиncи иkиsиtяшkиlatlanmышdыr.<br />

Son иkи иstиqamяtя Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи fяal olaraq qatыlmaqdadыr.<br />

Bu иstиqamяtlяrиn hяr bиrиnиn юz цstцnlцklяrи vardыr.<br />

Tцrk cцmhurиyyяtlяrи arasыnda иqtиsadи яmяkdaшlыьы<br />

иnkишaf etdиrmяnиn zяrurиlиyи<br />

Araшdыrmalarы, sиyasи faktorlarы nяzяrяalmasaq, bu юl -<br />

kя lяrиn hяyatи maraqlarыnыn dюrdцncц иstиqamяtиn daha va -<br />

cиb иstиqamяt kиmи юnя чыxmasыnы tяlяb etdиyиnи gюrяrиk. Mцs -<br />

tяqиllиk qazanыldыqdan sonra, bu dюvlяtlяrиn bu иstиqamяtя<br />

daha bюyцk яhяmиyyяt verdиklяrи hяr kяs tяrяfиndяn bиlиnяn<br />

gerчяklяrdиr.<br />

Bиlиndиyи kиmи, beynяlxalq sиyasяtdяvяdюvlяtlяrarasыяlaqяlяrdя<br />

etnиk faktor яhяmиyyяtlи rol oynamaqdadыr. Mцs -<br />

tяqиllиyиn qazanыlmasы, bиr zamanlar Uzaq Шяrqdяn Mяrkяzи<br />

Avropaya qяdяr genиш bиr яrazиdя bюyцk sиvиlиzasиyanыn<br />

daшыyыcыsы olan, lakиn tarиxи иnkишaf zamanы mцxtяlиf xalqlara<br />

parчalanmыш Tцrk mиllяtиnиn yenиdяn bиrlяшяrяk XXЫ yцzиllиyиn<br />

sиvиlиzasиyasыnda юnяmlи yer tutmasы цчцn шяraиt yaratmышdыr.<br />

Keчяn иkи яsrdя Tцrk Dцnyasыnыn tяk mцstяqиl dюv -<br />

lяtи Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи чяtиnlиklяrя baxmayaraq Atatцr -<br />

kцn qoyduьu mиrasa uyьun шяkиldя, mцasиr sиvиlиzasиya yo -<br />

luyla иrяlиlяmяkdя vяsovetdяn sonrakы Tцrk cцmhurиyяtlяrи<br />

цчцn bиrlяшdиrиcи, bяlяdчи vя dяstяklяyиcи funksиyasыnы ye -<br />

rиnя yetиrmяkdяdиr. Tцrk xalqlarыnыn цmиd yerи olan Tцr kи yя<br />

Cцmhurиyyяtи SSRИ-dяn sonrakыTцrk cцmhurи yяtlяrиnя яnя -<br />

nяvи orta яsrlяr шяrq яlaqяlяrиndяn mцasиr sяnaye cя mиy -<br />

yяtиnя tez bиr formada necя keчmяk lazыm olduьunun tarиxи<br />

nцmunяsиnи gюstяrmяkdяdиr. Mяlum olduьu kиmи, SSRИ-nиn<br />

чюkцшц иlя geopolиtиk vяzиyyяt dяyишdиkdяn sonra rяsmи<br />

sяvиyyяdя Tцrk bиrlиyиndяn danышыldыьыnda yalnыz иqtиsadи vя<br />

mяdяnи яlaqяlяrиn bяrpa edиlmяsи nяzяrdя tutulmaqda иdи.<br />

Eynи tarиxя, dиnя vя dиl qrupuna sahиb olan bu xalqlarыn ya -<br />

xыn coьrafи яrazиdя yerlяшmяsи onlarыn regиonal иqtиsadи иn -<br />

teqrasиyasы цчцn olduqca яlverишlи mцhиt yaratmышdыr. Чцnkи<br />

mиn иllиk tarиxи иnkишaf mцddяtиndяbцtюvlцk иfadя etmиш, bиrиdиgяrиnи<br />

tamamlamыш bu юlkяlяrиn иqtиsadиyyatы mцasиr dюvr -<br />

dя bиr-bиrиnя daha чox mюhtacdыr. XX яsrиn tяcrцbяsи coь -<br />

rafи vяmяdяnиbиrlиyиn яsasыnda regиonal иqtиsadи иnteqrasиyanыn<br />

dayandыьы шяraиtdя (Avropa Bиrlиyи kиmи) xalqlarыn<br />

иqtиsadи baxыmdan daha sцrяtlи иnkишafыnыn tяmиn olundu -<br />

ьunu sцbut etmишdиr. Tцrk respublиkalarыnыn coьrafи vяиqtиsadи<br />

шяrtlяrи mцasиr иqtиsadииnteqrasиya mexanиzmиndяn fay -<br />

dalanaraq zяngиn tяbии qaynaqlarы daha mяhsuldar иstиfadя<br />

etmяyя, bu yolla xalqlarыnыn цmumи rиfah sяvиyyяsиnиn yцksяlmяsиnя<br />

иmkan yaradыr. Bиrlяшmиш Avropa иlя sцrяtlя иnkишaf<br />

edяn Asиya bюyцklяrи arasыnda geopolиtиk vя sosиal-mя -<br />

dяnи halqa meydana gяtиrяn Tцrk respublиkalarы dцnya иqtиsadи<br />

mяrkяzlяrиnиn qarшыlыqlы tяsиrиndяn mяnfяяtlяrиnя uyьun<br />

faydalana bиlяrlяr. Bazar иqtиsadиyyatыnыn yaradыlmasыnы<br />

vя иnkишaf etdиrиlmяsиnи strategиya olaraq gюrяn Tцrk respublиkalarы<br />

цчцn Tцrkиyя Cцmhurиyyяtиnиn 85 иllиk zяngиn<br />

tяc rцbяsи olduqca яhяmиyyяtlиdиr.<br />

Postsovet Tцrk respublиkalarыnыn mцstяqиllиk yollarы cиd -<br />

dи иctиmaи-иqtиsadи problemlяrlя doludur. Onlarы юz tяsиr sa -<br />

hяlяrиndя saxlamaq иstяyяn иmperиalиst gцclяr, bu юlkяlяrиn<br />

mцstяqиl иnkишaflarыnы юnlяmяk цчцn hяrbи, sиyasи vяиqtиsadи<br />

faktorlardan, etnиk mяsяlяlяrdяn иstиfadя etmяyя чalышmaqdadыrlar.<br />

Belя bиr mцhиtdя Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи bu yenи dюv lяt -<br />

24 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!