07.02.2015 Views

BAШ REDAKTORDAN - turan-sam

BAШ REDAKTORDAN - turan-sam

BAШ REDAKTORDAN - turan-sam

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

yaxыn vя uzaq, bюyцk vя kичиk dюvlяtlяrиnиn, beynяlxalq vя<br />

regиonal tяшkиlatlarыnыn maraьыnы cяlb edяn tяbии bиr mяr kя zя<br />

чevrиlmишdиlяr. Enerjи ehtиyatlarы иlяzяngиn olan bu ge o polиtиk<br />

coьrafиyada dцnyanыn bиr чox bюyцk dюvlяtиnиn mяnfяяtlяrи<br />

toqquшmaqda vя belяdюvlяtlяr цzяrиndяnцfuz sa hяsи uьrunda<br />

cиddи mцbarиzяlяr yaшanmaqdadыr. XЫX yц zиlиn sonu vя<br />

XX yцzиlиn яvvяllяrиndя bюyцk dюvlяtlяrиn burada hяyata<br />

keчиrdиklяrи "bюyцk oyun", иndи baшqa цsullarla hяyata ke -<br />

чиrиlmяkdяdиr. Bu nцfuz mцbarиzяsиnя az qala dцnyanыn<br />

bцtцn bюyцk dюvlяtlяrи bu vя ya dиgяr шяkиldя qatыlmaqdadыrlar.<br />

Sovetdяn sonrakы Tцrk cцmhurиy yяt lя rиnиn zяngиn bazarы<br />

uьrunda mцbarиzя bюlgяdя mюvcud цч gцc mяrkяzиnиn -<br />

Rusиya, Tцrkиyя vя Иran arasыnda da vam etmяkdяdиr. Dцn -<br />

yanыn geopolиtиk araшdыrmalarыnda sovetdяn sonrakы Tцrk<br />

respublиkalarыndan Azяrbaycan, Qaza xыstan vя Юzbяkиstan<br />

da geopelиtиk mяrkяz kиmи qeyd olunmaqdadыr. Bиlиndиyи kиmи<br />

geopolиtиk mяrkяzlяrя dюvlяtlяr sahиb olduqlarы gцcяgюrя<br />

deyиl, onlarыn yerlяшdиyи mяkanыn zяrurиlиlиyи vя fяal gцc mяr -<br />

kяzlяrиnиn mяnfяяtlяrиnиn aьыrlыьы baxыmыndan aиd edиlmяk -<br />

dяdиrlяr. ABШ prezиdentиnиn sabиq mиllи tяhlцkяsиzlиk mяslяhяtчиsи<br />

Zbиqnev Bzejиnskи "Bюyцk Шahmat Taxtasы" adlы<br />

kиtabыnda Azяrbaycanы geopolиtиk mяr kяz olaraq belя xarakterиzя<br />

etmяkdяdиr: "Azяrbaycan, Xяzяr dяnиzи hюvzяsи vя<br />

Orta Asиyanыn zяngиnlиklяrиnи юzцndя bиrlяшdиrяn mяrkяzdиr.<br />

Яgяr Azяrbaycan tamamиlя Mosk vanыn nяzarяtиnя gиrsя, Or -<br />

ta Asиya dюvlяtlяrиnиn mцstяqиllиyиnиn heч bиr mяnasы qalmaz".<br />

Bu sяbяblя dюvlяtlяr aktиv gцc mяrkяzlяrиnиn nцfuz<br />

sahяsи uьrunda cиddи mцbarиzя obyektиnя чevrиldиlяr.<br />

Sovetdяn sonrakы Tцrk respublиkalarыnыn sиyasи mцs tя -<br />

qиllиk яldя etmяsи xarиcи dцnyayla mюvcud olmuш kюhnя яlaqяlяr<br />

sиstemиnя yenиdяn baxыlmasыvяbяrabяrhцquqlu, qar -<br />

шыlыqlы mяnfяяtlяtя sюykяnяn яlaqяlяrиn yaradыlmasы цчцn<br />

yollar axtarыlmasыna шяraиt yaratdы. Suverenlиk vя geopolиtиk<br />

vяzиyyяt bu dюvlяtlяrиn zяngиn tяbии qaynaqlarыnыn mиllи<br />

mяnfяяtя иstиqamяtlяndиrиlmяsиnя, юz ehtиyaclarыnы tяmиn<br />

edяn иstehsal mexanиzmlяrиnиn yaradыlmasыna, xarиcи яlaqяlяrиn<br />

mяhsuldarlыьыnыn artыrыlmasыna, beynяlxalq иш bюlgцsцnцn<br />

иmkanlarыndan юz xalqlarыnыn mяnfяяtиnя uyьun<br />

olaraq faydalanыlmasы цчцn real mцhиt tяmиn etdи.<br />

Mцstяqиllиk elan olan иlk gцnlяrdяn etиbarяn hяyata ke -<br />

чиrиlяn tяdbиrlяr bu юlkяlяrиn hamыsыnыn xarиcи иqtиsadи яlaqяlяr<br />

sahяsиndя bu vя ya dиgяr sяvиyyяdя "aчыq qapы" sиyasяtи<br />

hяyata keчиrяrяk dцnya bazarы иlяиnteqrasиyaya чalышdыqlarыnы<br />

gюstяrmяkdяdиr. Bu mцddяt иkи tяmяl цzяrиndя ortaya<br />

чыxmaqdadыr: qloballaшma vя bunun bиr parчasы olan regи -<br />

onallaшma. Rusиya tяrяfиndяn hяyata keчиrиlяn sиyasи, иqtиsadи<br />

vяhяrbи tяzyиqlяrя baxmayaraq иnkишaf etmиш sяnaye<br />

юlkяlяrиylя, bюyцk шиrkяtlяrlя zяngиn enerjи vяdиgяr tяbии<br />

qay naqlar sahяsиndя artan ишbиrlиyи, TRAСECA proqra -<br />

mыnыn ишlяnиb hяyata keчиrиlmяyя baшlanmasы bu dюvlяtlяrиn<br />

qlobal иstehsal sиstemиnиn ayrыlmaz parчasыna чevrиldиyиnи<br />

gюstяrmяkdяdиr. Tцrk respublиkalarы eynи zamanda bюlgя -<br />

dяkи dюvlяtlяrlя яmяkdaшlыьa bюyцk яhяmиyyяt vermяk -<br />

dяdиrlяr. Burada regиonal иqtиsadииnteqrasиya 4 иstиqamяtdя<br />

иnkишaf etmяkdяdиr.<br />

1.Mцstяqиl Dюvlяtlяr Bиrlиyи<br />

2.Иqtиsadи Яmяkdaшlыq vя Иnkишaf Tяшkиlatы (ECO)<br />

3.Qara dяnиz Яmяkdaшlыq Tяшkиlatы<br />

4.Tцrkиyя baшda olmaq цzrя Tцrk respublиkalarы arasыnda<br />

иqtиsadи яmяkdaшlыq<br />

Bu 4 иstиqamяtdяn yalnыz bиrиncи иkиsиtяшkиlatlanmышdыr.<br />

Son иkи иstиqamяtя Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи fяal olaraq qatыlmaqdadыr.<br />

Bu иstиqamяtlяrиn hяr bиrиnиn юz цstцnlцklяrи vardыr.<br />

Tцrk cцmhurиyyяtlяrи arasыnda иqtиsadи яmяkdaшlыьы<br />

иnkишaf etdиrmяnиn zяrurиlиyи<br />

Araшdыrmalarы, sиyasи faktorlarы nяzяrяalmasaq, bu юl -<br />

kя lяrиn hяyatи maraqlarыnыn dюrdцncц иstиqamяtиn daha va -<br />

cиb иstиqamяt kиmи юnя чыxmasыnы tяlяb etdиyиnи gюrяrиk. Mцs -<br />

tяqиllиk qazanыldыqdan sonra, bu dюvlяtlяrиn bu иstиqamяtя<br />

daha bюyцk яhяmиyyяt verdиklяrи hяr kяs tяrяfиndяn bиlиnяn<br />

gerчяklяrdиr.<br />

Bиlиndиyи kиmи, beynяlxalq sиyasяtdяvяdюvlяtlяrarasыяlaqяlяrdя<br />

etnиk faktor яhяmиyyяtlи rol oynamaqdadыr. Mцs -<br />

tяqиllиyиn qazanыlmasы, bиr zamanlar Uzaq Шяrqdяn Mяrkяzи<br />

Avropaya qяdяr genиш bиr яrazиdя bюyцk sиvиlиzasиyanыn<br />

daшыyыcыsы olan, lakиn tarиxи иnkишaf zamanы mцxtяlиf xalqlara<br />

parчalanmыш Tцrk mиllяtиnиn yenиdяn bиrlяшяrяk XXЫ yцzиllиyиn<br />

sиvиlиzasиyasыnda юnяmlи yer tutmasы цчцn шяraиt yaratmышdыr.<br />

Keчяn иkи яsrdя Tцrk Dцnyasыnыn tяk mцstяqиl dюv -<br />

lяtи Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи чяtиnlиklяrя baxmayaraq Atatцr -<br />

kцn qoyduьu mиrasa uyьun шяkиldя, mцasиr sиvиlиzasиya yo -<br />

luyla иrяlиlяmяkdя vяsovetdяn sonrakы Tцrk cцmhurиyяtlяrи<br />

цчцn bиrlяшdиrиcи, bяlяdчи vя dяstяklяyиcи funksиyasыnы ye -<br />

rиnя yetиrmяkdяdиr. Tцrk xalqlarыnыn цmиd yerи olan Tцr kи yя<br />

Cцmhurиyyяtи SSRИ-dяn sonrakыTцrk cцmhurи yяtlяrиnя яnя -<br />

nяvи orta яsrlяr шяrq яlaqяlяrиndяn mцasиr sяnaye cя mиy -<br />

yяtиnя tez bиr formada necя keчmяk lazыm olduьunun tarиxи<br />

nцmunяsиnи gюstяrmяkdяdиr. Mяlum olduьu kиmи, SSRИ-nиn<br />

чюkцшц иlя geopolиtиk vяzиyyяt dяyишdиkdяn sonra rяsmи<br />

sяvиyyяdя Tцrk bиrlиyиndяn danышыldыьыnda yalnыz иqtиsadи vя<br />

mяdяnи яlaqяlяrиn bяrpa edиlmяsи nяzяrdя tutulmaqda иdи.<br />

Eynи tarиxя, dиnя vя dиl qrupuna sahиb olan bu xalqlarыn ya -<br />

xыn coьrafи яrazиdя yerlяшmяsи onlarыn regиonal иqtиsadи иn -<br />

teqrasиyasы цчцn olduqca яlverишlи mцhиt yaratmышdыr. Чцnkи<br />

mиn иllиk tarиxи иnkишaf mцddяtиndяbцtюvlцk иfadя etmиш, bиrиdиgяrиnи<br />

tamamlamыш bu юlkяlяrиn иqtиsadиyyatы mцasиr dюvr -<br />

dя bиr-bиrиnя daha чox mюhtacdыr. XX яsrиn tяcrцbяsи coь -<br />

rafи vяmяdяnиbиrlиyиn яsasыnda regиonal иqtиsadи иnteqrasиyanыn<br />

dayandыьы шяraиtdя (Avropa Bиrlиyи kиmи) xalqlarыn<br />

иqtиsadи baxыmdan daha sцrяtlи иnkишafыnыn tяmиn olundu -<br />

ьunu sцbut etmишdиr. Tцrk respublиkalarыnыn coьrafи vяиqtиsadи<br />

шяrtlяrи mцasиr иqtиsadииnteqrasиya mexanиzmиndяn fay -<br />

dalanaraq zяngиn tяbии qaynaqlarы daha mяhsuldar иstиfadя<br />

etmяyя, bu yolla xalqlarыnыn цmumи rиfah sяvиyyяsиnиn yцksяlmяsиnя<br />

иmkan yaradыr. Bиrlяшmиш Avropa иlя sцrяtlя иnkишaf<br />

edяn Asиya bюyцklяrи arasыnda geopolиtиk vя sosиal-mя -<br />

dяnи halqa meydana gяtиrяn Tцrk respublиkalarы dцnya иqtиsadи<br />

mяrkяzlяrиnиn qarшыlыqlы tяsиrиndяn mяnfяяtlяrиnя uyьun<br />

faydalana bиlяrlяr. Bazar иqtиsadиyyatыnыn yaradыlmasыnы<br />

vя иnkишaf etdиrиlmяsиnи strategиya olaraq gюrяn Tцrk respublиkalarы<br />

цчцn Tцrkиyя Cцmhurиyyяtиnиn 85 иllиk zяngиn<br />

tяc rцbяsи olduqca яhяmиyyяtlиdиr.<br />

Postsovet Tцrk respublиkalarыnыn mцstяqиllиk yollarы cиd -<br />

dи иctиmaи-иqtиsadи problemlяrlя doludur. Onlarы юz tяsиr sa -<br />

hяlяrиndя saxlamaq иstяyяn иmperиalиst gцclяr, bu юlkяlяrиn<br />

mцstяqиl иnkишaflarыnы юnlяmяk цчцn hяrbи, sиyasи vяиqtиsadи<br />

faktorlardan, etnиk mяsяlяlяrdяn иstиfadя etmяyя чalышmaqdadыrlar.<br />

Belя bиr mцhиtdя Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи bu yenи dюv lяt -<br />

24 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!