BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
yaxыn vя uzaq, bюyцk vя kичиk dюvlяtlяrиnиn, beynяlxalq vя<br />
regиonal tяшkиlatlarыnыn maraьыnы cяlb edяn tяbии bиr mяr kя zя<br />
чevrиlmишdиlяr. Enerjи ehtиyatlarы иlяzяngиn olan bu ge o polиtиk<br />
coьrafиyada dцnyanыn bиr чox bюyцk dюvlяtиnиn mяnfяяtlяrи<br />
toqquшmaqda vя belяdюvlяtlяr цzяrиndяnцfuz sa hяsи uьrunda<br />
cиddи mцbarиzяlяr yaшanmaqdadыr. XЫX yц zиlиn sonu vя<br />
XX yцzиlиn яvvяllяrиndя bюyцk dюvlяtlяrиn burada hяyata<br />
keчиrdиklяrи "bюyцk oyun", иndи baшqa цsullarla hяyata ke -<br />
чиrиlmяkdяdиr. Bu nцfuz mцbarиzяsиnя az qala dцnyanыn<br />
bцtцn bюyцk dюvlяtlяrи bu vя ya dиgяr шяkиldя qatыlmaqdadыrlar.<br />
Sovetdяn sonrakы Tцrk cцmhurиy yяt lя rиnиn zяngиn bazarы<br />
uьrunda mцbarиzя bюlgяdя mюvcud цч gцc mяrkяzиnиn -<br />
Rusиya, Tцrkиyя vя Иran arasыnda da vam etmяkdяdиr. Dцn -<br />
yanыn geopolиtиk araшdыrmalarыnda sovetdяn sonrakы Tцrk<br />
respublиkalarыndan Azяrbaycan, Qaza xыstan vя Юzbяkиstan<br />
da geopelиtиk mяrkяz kиmи qeyd olunmaqdadыr. Bиlиndиyи kиmи<br />
geopolиtиk mяrkяzlяrя dюvlяtlяr sahиb olduqlarы gцcяgюrя<br />
deyиl, onlarыn yerlяшdиyи mяkanыn zяrurиlиlиyи vя fяal gцc mяr -<br />
kяzlяrиnиn mяnfяяtlяrиnиn aьыrlыьы baxыmыndan aиd edиlmяk -<br />
dяdиrlяr. ABШ prezиdentиnиn sabиq mиllи tяhlцkяsиzlиk mяslяhяtчиsи<br />
Zbиqnev Bzejиnskи "Bюyцk Шahmat Taxtasы" adlы<br />
kиtabыnda Azяrbaycanы geopolиtиk mяr kяz olaraq belя xarakterиzя<br />
etmяkdяdиr: "Azяrbaycan, Xяzяr dяnиzи hюvzяsи vя<br />
Orta Asиyanыn zяngиnlиklяrиnи юzцndя bиrlяшdиrяn mяrkяzdиr.<br />
Яgяr Azяrbaycan tamamиlя Mosk vanыn nяzarяtиnя gиrsя, Or -<br />
ta Asиya dюvlяtlяrиnиn mцstяqиllиyиnиn heч bиr mяnasы qalmaz".<br />
Bu sяbяblя dюvlяtlяr aktиv gцc mяrkяzlяrиnиn nцfuz<br />
sahяsи uьrunda cиddи mцbarиzя obyektиnя чevrиldиlяr.<br />
Sovetdяn sonrakы Tцrk respublиkalarыnыn sиyasи mцs tя -<br />
qиllиk яldя etmяsи xarиcи dцnyayla mюvcud olmuш kюhnя яlaqяlяr<br />
sиstemиnя yenиdяn baxыlmasыvяbяrabяrhцquqlu, qar -<br />
шыlыqlы mяnfяяtlяtя sюykяnяn яlaqяlяrиn yaradыlmasы цчцn<br />
yollar axtarыlmasыna шяraиt yaratdы. Suverenlиk vя geopolиtиk<br />
vяzиyyяt bu dюvlяtlяrиn zяngиn tяbии qaynaqlarыnыn mиllи<br />
mяnfяяtя иstиqamяtlяndиrиlmяsиnя, юz ehtиyaclarыnы tяmиn<br />
edяn иstehsal mexanиzmlяrиnиn yaradыlmasыna, xarиcи яlaqяlяrиn<br />
mяhsuldarlыьыnыn artыrыlmasыna, beynяlxalq иш bюlgцsцnцn<br />
иmkanlarыndan юz xalqlarыnыn mяnfяяtиnя uyьun<br />
olaraq faydalanыlmasы цчцn real mцhиt tяmиn etdи.<br />
Mцstяqиllиk elan olan иlk gцnlяrdяn etиbarяn hяyata ke -<br />
чиrиlяn tяdbиrlяr bu юlkяlяrиn hamыsыnыn xarиcи иqtиsadи яlaqяlяr<br />
sahяsиndя bu vя ya dиgяr sяvиyyяdя "aчыq qapы" sиyasяtи<br />
hяyata keчиrяrяk dцnya bazarы иlяиnteqrasиyaya чalышdыqlarыnы<br />
gюstяrmяkdяdиr. Bu mцddяt иkи tяmяl цzяrиndя ortaya<br />
чыxmaqdadыr: qloballaшma vя bunun bиr parчasы olan regи -<br />
onallaшma. Rusиya tяrяfиndяn hяyata keчиrиlяn sиyasи, иqtиsadи<br />
vяhяrbи tяzyиqlяrя baxmayaraq иnkишaf etmиш sяnaye<br />
юlkяlяrиylя, bюyцk шиrkяtlяrlя zяngиn enerjи vяdиgяr tяbии<br />
qay naqlar sahяsиndя artan ишbиrlиyи, TRAСECA proqra -<br />
mыnыn ишlяnиb hяyata keчиrиlmяyя baшlanmasы bu dюvlяtlяrиn<br />
qlobal иstehsal sиstemиnиn ayrыlmaz parчasыna чevrиldиyиnи<br />
gюstяrmяkdяdиr. Tцrk respublиkalarы eynи zamanda bюlgя -<br />
dяkи dюvlяtlяrlя яmяkdaшlыьa bюyцk яhяmиyyяt vermяk -<br />
dяdиrlяr. Burada regиonal иqtиsadииnteqrasиya 4 иstиqamяtdя<br />
иnkишaf etmяkdяdиr.<br />
1.Mцstяqиl Dюvlяtlяr Bиrlиyи<br />
2.Иqtиsadи Яmяkdaшlыq vя Иnkишaf Tяшkиlatы (ECO)<br />
3.Qara dяnиz Яmяkdaшlыq Tяшkиlatы<br />
4.Tцrkиyя baшda olmaq цzrя Tцrk respublиkalarы arasыnda<br />
иqtиsadи яmяkdaшlыq<br />
Bu 4 иstиqamяtdяn yalnыz bиrиncи иkиsиtяшkиlatlanmышdыr.<br />
Son иkи иstиqamяtя Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи fяal olaraq qatыlmaqdadыr.<br />
Bu иstиqamяtlяrиn hяr bиrиnиn юz цstцnlцklяrи vardыr.<br />
Tцrk cцmhurиyyяtlяrи arasыnda иqtиsadи яmяkdaшlыьы<br />
иnkишaf etdиrmяnиn zяrurиlиyи<br />
Araшdыrmalarы, sиyasи faktorlarы nяzяrяalmasaq, bu юl -<br />
kя lяrиn hяyatи maraqlarыnыn dюrdцncц иstиqamяtиn daha va -<br />
cиb иstиqamяt kиmи юnя чыxmasыnы tяlяb etdиyиnи gюrяrиk. Mцs -<br />
tяqиllиk qazanыldыqdan sonra, bu dюvlяtlяrиn bu иstиqamяtя<br />
daha bюyцk яhяmиyyяt verdиklяrи hяr kяs tяrяfиndяn bиlиnяn<br />
gerчяklяrdиr.<br />
Bиlиndиyи kиmи, beynяlxalq sиyasяtdяvяdюvlяtlяrarasыяlaqяlяrdя<br />
etnиk faktor яhяmиyyяtlи rol oynamaqdadыr. Mцs -<br />
tяqиllиyиn qazanыlmasы, bиr zamanlar Uzaq Шяrqdяn Mяrkяzи<br />
Avropaya qяdяr genиш bиr яrazиdя bюyцk sиvиlиzasиyanыn<br />
daшыyыcыsы olan, lakиn tarиxи иnkишaf zamanы mцxtяlиf xalqlara<br />
parчalanmыш Tцrk mиllяtиnиn yenиdяn bиrlяшяrяk XXЫ yцzиllиyиn<br />
sиvиlиzasиyasыnda юnяmlи yer tutmasы цчцn шяraиt yaratmышdыr.<br />
Keчяn иkи яsrdя Tцrk Dцnyasыnыn tяk mцstяqиl dюv -<br />
lяtи Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи чяtиnlиklяrя baxmayaraq Atatцr -<br />
kцn qoyduьu mиrasa uyьun шяkиldя, mцasиr sиvиlиzasиya yo -<br />
luyla иrяlиlяmяkdя vяsovetdяn sonrakы Tцrk cцmhurиyяtlяrи<br />
цчцn bиrlяшdиrиcи, bяlяdчи vя dяstяklяyиcи funksиyasыnы ye -<br />
rиnя yetиrmяkdяdиr. Tцrk xalqlarыnыn цmиd yerи olan Tцr kи yя<br />
Cцmhurиyyяtи SSRИ-dяn sonrakыTцrk cцmhurи yяtlяrиnя яnя -<br />
nяvи orta яsrlяr шяrq яlaqяlяrиndяn mцasиr sяnaye cя mиy -<br />
yяtиnя tez bиr formada necя keчmяk lazыm olduьunun tarиxи<br />
nцmunяsиnи gюstяrmяkdяdиr. Mяlum olduьu kиmи, SSRИ-nиn<br />
чюkцшц иlя geopolиtиk vяzиyyяt dяyишdиkdяn sonra rяsmи<br />
sяvиyyяdя Tцrk bиrlиyиndяn danышыldыьыnda yalnыz иqtиsadи vя<br />
mяdяnи яlaqяlяrиn bяrpa edиlmяsи nяzяrdя tutulmaqda иdи.<br />
Eynи tarиxя, dиnя vя dиl qrupuna sahиb olan bu xalqlarыn ya -<br />
xыn coьrafи яrazиdя yerlяшmяsи onlarыn regиonal иqtиsadи иn -<br />
teqrasиyasы цчцn olduqca яlverишlи mцhиt yaratmышdыr. Чцnkи<br />
mиn иllиk tarиxи иnkишaf mцddяtиndяbцtюvlцk иfadя etmиш, bиrиdиgяrиnи<br />
tamamlamыш bu юlkяlяrиn иqtиsadиyyatы mцasиr dюvr -<br />
dя bиr-bиrиnя daha чox mюhtacdыr. XX яsrиn tяcrцbяsи coь -<br />
rafи vяmяdяnиbиrlиyиn яsasыnda regиonal иqtиsadи иnteqrasиyanыn<br />
dayandыьы шяraиtdя (Avropa Bиrlиyи kиmи) xalqlarыn<br />
иqtиsadи baxыmdan daha sцrяtlи иnkишafыnыn tяmиn olundu -<br />
ьunu sцbut etmишdиr. Tцrk respublиkalarыnыn coьrafи vяиqtиsadи<br />
шяrtlяrи mцasиr иqtиsadииnteqrasиya mexanиzmиndяn fay -<br />
dalanaraq zяngиn tяbии qaynaqlarы daha mяhsuldar иstиfadя<br />
etmяyя, bu yolla xalqlarыnыn цmumи rиfah sяvиyyяsиnиn yцksяlmяsиnя<br />
иmkan yaradыr. Bиrlяшmиш Avropa иlя sцrяtlя иnkишaf<br />
edяn Asиya bюyцklяrи arasыnda geopolиtиk vя sosиal-mя -<br />
dяnи halqa meydana gяtиrяn Tцrk respublиkalarы dцnya иqtиsadи<br />
mяrkяzlяrиnиn qarшыlыqlы tяsиrиndяn mяnfяяtlяrиnя uyьun<br />
faydalana bиlяrlяr. Bazar иqtиsadиyyatыnыn yaradыlmasыnы<br />
vя иnkишaf etdиrиlmяsиnи strategиya olaraq gюrяn Tцrk respublиkalarы<br />
цчцn Tцrkиyя Cцmhurиyyяtиnиn 85 иllиk zяngиn<br />
tяc rцbяsи olduqca яhяmиyyяtlиdиr.<br />
Postsovet Tцrk respublиkalarыnыn mцstяqиllиk yollarы cиd -<br />
dи иctиmaи-иqtиsadи problemlяrlя doludur. Onlarы юz tяsиr sa -<br />
hяlяrиndя saxlamaq иstяyяn иmperиalиst gцclяr, bu юlkяlяrиn<br />
mцstяqиl иnkишaflarыnы юnlяmяk цчцn hяrbи, sиyasи vяиqtиsadи<br />
faktorlardan, etnиk mяsяlяlяrdяn иstиfadя etmяyя чalышmaqdadыrlar.<br />
Belя bиr mцhиtdя Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи bu yenи dюv lяt -<br />
24 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5