BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Sarqon, o vaxt Arrappa adlanan иndиkи Kяrkцk bюlgяsиndяn, Ur -<br />
mиya gюlцnцn gцneyиndяkи Mazamua bюlgяsиnя gedяn<br />
“Шahyolu” haqqыnda fяrman vermишdиr kи, yol tяmиr edиlsиn. Fяr -<br />
ma nыn иcrasы иlяbaьlы mя lumat verяn шяxs kиtabыnыn sonunda<br />
yazыr: mяn yenиdяn Sa rи шяhяrиndя Dur – Atanatи шяhяrиnя чыxы -<br />
ram. Arrap ha lыlar, Dur Atanatиdяn , Dur Talиtи шяhяrиnя hяrяkяt<br />
edиrlяr, (mяn) yenиdяn dur – talиtи – dяn Azarи шяhяrиnя yюnяlиrяm.<br />
Mяtnи dяrc edяn tяdqиqatчыlar, Azarи шяhяrиnи Mazamua<br />
bюlgяsиndя yerlяшdиrиrlяr. Bu bюlgяnиn tarиxиndяn mяlumdur<br />
kи, яvvяllяr orada Lulu, Turuk, Zяngи, Kuman boylarы yaшayыrdы”.<br />
Яsasяn Tцrk boy adlarы “яr” sюzц иlя genиш шяkиldя иш -<br />
lяdиlmишdиr. Mяsяlяn Xяzяr, Suvar, Avar, Tatar, Qamer, Dю -<br />
gяr, Padar vя saиr kиmи, bu etnotoponиm dя “Az” vя “яr”<br />
hиssяlяrя ayrыlыr. Elяcя dя bиr чox Tцrk mяnшяlи xalqlarda As<br />
vя Az etnonиm vя toponиmиnя rast gяlиnиr. “Юzbяk, Altay,<br />
Qaraqalpaq vя saиr Tцrk xalqlarы tяrkиbиndя uruq, soy, boy<br />
adы kиmиишlяnяn Az – As etnonиmиnя: Gюy Tцrk yazыlarыnda<br />
Az budun (Az xalqы) vя Az kиши (Az adamы) adыna, Kuban<br />
epиqrafиkasыnda “eren Az ayыrыltыm” (Az яrяnlяrиndяn ayrыl -<br />
dыm) иfadяsиnя rast gяlmяk olur vя saиr. Azяr(As-Az+яr) lяrиn<br />
bиr qolu da Az kиши adlanmышdыr. Bartold, яvvяllяr xrиs tиanlыьы<br />
qяbul etmиш Qafqaz Tцrklяrиnиn sыra sыnda Az kиши tayfalarыnыn<br />
adыnы чяkиr. Tцrkцstan vя Altayda As kиsи adlы xeylи<br />
etnotoponиm vardыr. Gюytцrk yazыlarыnda Az budun (Az xalqы)<br />
haqqыnda olan mяlumat иsя elm alяmиnя чoxdan bяllиdиr.<br />
Hяlя II яsrdя Klavdи Ptolemey Quzey Qafqazda Azara шяhяrи<br />
vя Azaraba (Azяr+oba) kяndи olduьunu gюstяrиr”.<br />
Tцrk tay falarыnыn qяdиm vяtяnиndя - Altayda, Abakan чayыnыn<br />
orta axarыnda kичиk Askиzи чayы vardыr. Иndи иsяAskиz иnzиbatи<br />
rayonudur. Bu чayыn цzяrиndя Askиz kяndи yerlяшиr”. Bunlar<br />
As-Az etnosu vя Azarи toponиmиnиn Tцrk mяnшяlи olmasыna<br />
yetяrlи sцbut hesab edиlя bиlяr.<br />
Azяrbaycanla baьlы olan baшqa Tцrk tayfalarыndan bиrи dя<br />
Kaslardыr. Kaslar vя ya Kassиlяr Azяrbaycanda yaшayan<br />
Kaspиlяrlя ad vя kюk oxшarlыьыna malиkdиr. Kas adыnыn tarиxи<br />
mяnbяlяrdя чяkиlmяsи mиladdan qabaq 2400-cц иllяrя aиddиr.<br />
Kas adlы bиr чox Tцrk tayfasы mюvcud olmuшdur. “Uy ьurlarыn 6<br />
tayfasы kas adlanmышdыr. Orta Asиyada Tцrk elи olan xakaslarыn<br />
adы Kas adыndan yaranmышdыr. Orxun yazы larыnda Doьu<br />
Tцrkцstanda yerlяшяn Kaшьar adы Kas adlan mышdыr” vя saиr.<br />
Bunlardan яlavя Kassи vяya Kaslardan qalan Antro po -<br />
nиmlяr (шяxs adlarы) onlarыn Tцrk mяnшяlи olmalarыna tutarlы<br />
sцbut hesab edиlя bиlяr. Kassи шahlarыnыn adlarы: “Qandaш,<br />
Bюyцk Aqum, Qaш Telиyaш, Ulam Burиyaш (ulam = чapar + burи<br />
= bюrи = qurd), Qarыndaш (qяdиm Tцrkcяdяqardaш), Qadaшman<br />
Enlиl, Qara Qardaш, Qudur enlиl... Qadaшman-Turqu”. Elяcя dя<br />
Atta – Ana, Marduk, Burra, Alban, Burиtaш (Burи=Bюrи, Qurd) ,<br />
Sиbar Buqaш, Karzи Yabku (yabьu), Mи-Turqu, Durи, Durqu vя...<br />
Kassиlяrdяn чoxlu at adlarы da qalыb: “Tиmиr aш (dяmиr aш), Ka -<br />
шak – tи, Buqaш, Kuru-шe, Buqaш, Яgrи-yaш, Ham at-tи (Xam at-tи)”.<br />
Bu Tцrk tayfalarыnыn Azяrbaycanda yaшadыьы vя ha -<br />
kиmиyyяt sцrdцklяrи dюvrdя, цmumиyyяtlя tяkcя Azяrbay -<br />
can da deyиl, heч regиonda da Aryaиlяrиn vя ya farslarыn ol -<br />
masыna daиr tutarlы heч bиr fakt mюvcud deyиldиr. Hяtta Azяr -<br />
baycanda, belя Tцrk tayfalarыnыn qяdиmlиyи sяbяb olmuшdur<br />
kи, bиr чox tяdqиqatчыlar fиkиrlяrиnи dяyишиb belя nяtиcяyя<br />
gяlsиnlяr kи, “sonrakы yцzиllиklяrdя Юn Asиyada yaшamыш bиr<br />
чox soylar, xцsusяn Tцrk dиllиlяr шяrqя, Orta Asиya torpaq -<br />
larыna hяrяkяt etmиш bиr neчя yцzиllиkdяn sonra onlarыn яks<br />
prosesи baшlanmыш, onlar yenиdяn yaxыn vя Юn Asиyaya,<br />
hяmчиnиn Azяrbaycan torpaqlarыna gяlmишlяr”.<br />
Azяrbaycanda Ишьuz Tцrklяrиnиn dя hakиmиyyяtи mюv cud<br />
olmuшdur. “Mиladdan qabaq X-ЫX яsrlяrdяn Azяrbay can la<br />
tanыш olan Ишьuzlar mиladdan qabaq 674-cц иldя Иs pakanыn<br />
rяhbяrlиyи altыnda Azяrbaycanыn quzeyиnя vя gцneyиnя gяlmиш<br />
... elя lap иlk gцnlяrdяn юlkяdя hakиmиyyяt qura bиlmишlяr”.<br />
Araz чayы sahиlиndя, onun saь axarыnda Herodotun Sas -<br />
pиrlяr, Akkad yazыlarыnыn Subaryum, Шubaru vя Subarey, elяcя<br />
dя Шumerlяrиn Subиr adlandыrdыьы Tцrk tayfasы yaшamышdыr.<br />
Onlar Azяrbaycanыn Quzeyиndя yaшamыш su var lar, subиrlяrdиr.<br />
Cяnubи Qafqazda yaшayan dиgяr Тцrk soylarыndan bиrи dя<br />
kяngяrlяr olmuшlar. “Onlar o qяdяr qцdrяtlи иdиlяr kи, hяtta<br />
Sasanи чarlarыnы lяrzяyя salыrdыlar. VI yцzиllиyиn mц яllиfи Sa -<br />
sanиlяrиn kяngяrlяrlя mцharиbя aparmasыndan sюhbяt aчыr”.<br />
Bunlardan яlavя mцxtяlиf dюvrlяrdя Monqolustan<br />
чюllяrиndяn tutmuш Avropanыn mяrkяzиnя qяdяr bюyцk bиr<br />
яrazиdя gяzиb dolaшan Tцrklяr Azяrbaycandan da yan<br />
keчmиr vя bяzяn yerlи soydaшlarыnыn yaшadыьы bu яrazиdя dя<br />
mяskunlaшыrlar. “Leonиt Marovelиnиn sюzlяrиnя gюrя Ы яsrиn<br />
70-cииllяrиndя, daha doьrusu Иosиf Flavиnиn dюvrцndя hunlar<br />
Dяryal keчиdиnя sahиblиk edиrdиlяr. Bazuk vя Ambazuk<br />
qardaшlarы Kartlиyя oradan gяlmишdиlяr”.<br />
Hяlя “Arиlяrиn (Иran dиllиlяrиn) Ermяnиstana sakиn olma la -<br />
rыndan qabaq bиr neчя Tцrk tayfasы orada mяskunlaш mыш dыr”.<br />
Иslam dюvrц яrяb vя fars tarиxчиlяrи dя Azяrbaycanda<br />
Tцrklяrиn olmasыna daиr yetяrlи dяrяcяdяmяlumat ver mиш -<br />
lяr.Tяbяrи юz tarиx яsяrиndя Иslamdan qabaq Azяrbay canda<br />
Tцrklяrиn olmasыna ишarя edиr: “Hишam Иbn Kяlbиnиn fиkrиncя<br />
Raeш Иbn Qeys Иbn Sяba Yяmяnиn padшahы иdиvяonun<br />
pad шahlыьы Mяnuчehr dюvrцnя tяsadцf edиrdи. Onun<br />
sяrkяrdяlяrиnиn dostlarыndan bиrи Шцmr Иbn Яtaf Azяrbay -<br />
canda Tцrklяrя yцrцш etdи. Yцrцшdя hяr иkи tяrяfdяn чoxlu<br />
юlяn vя яsиr dцшяn oldu vя o юz baшыna gяlяnlяrи daш<br />
kиtabяyя yazdы kи, Azяrbaycan юlkяsиndя mяшhurdur”.<br />
Иbn Heшamыn “Яt-tиcan” adlы яsяrиndя Vяhяb Иbn Mo nяb -<br />
behdяn rяvayяt edиlяrяk yazыlыr: “Mцavиyя юz mяs lя hяtчиsи<br />
Цbeyd Иbn Sarиyяdяn soruшdu kи, Azяrbaycan nя dиr Цbeyd<br />
cavabыnda dedи, bura qяdиmdяn Tцrklяrиn юlkяsиdиr.<br />
Hяmzя Иsfahanи dя(doьum иlи hиcrи 270-cи иl) Raeшиn<br />
Azяrbaycana qoшun чяkmяsи vя Azяrbaycan Tцrklяrи иlя<br />
dюyцшцnя ишarя edиr”.<br />
Mяhяmmяd Ufи иsя“Cяvame яl-hиkayat vя lяvame яrrяvayat”<br />
adlы яsяrиndя Юmяr Иbn Яbdцlяzиzиn xиlafяtиndяn<br />
(101-99-h.q) danышarkяn hяmиn dюvrdя 20 mиn Azяrbaycan<br />
Tцrkцnцn цsyanы vяonlarыn 4 mиn яrяb qoшunu иlя dюyцш -<br />
mяsиndяn sюhbяt aчыr”.<br />
Samanы dюvlяtиnиn vяzиrи Яbuяlи Mяhяmmяd Bяlяmи,<br />
Tяbяrиnиn tarиx яsяrиnи tяrcцmя vя иxtиsar edяrяk yazdыьы<br />
яsяrdя, Mяnuчehrиn Azяrbaycanda Tцrklяrlя savaшdыьыnы,<br />
Tцrklяrиn yaшadыьы яrazиnиn Tцrkцstandan Romaya qяdяr<br />
olduьunu, elяcя dя Gцшtaspыn Azяrbaycanda Tцrklяrlя<br />
savaшыb bиr чox Tцrkц юldцrdцyцnц qeyd edиr.<br />
Яmяvи xяlиfяsи Mцavиyя zamanыnda cahиlиyyяt dюvrц,<br />
Yяmяndя Цbeyd Иbn Шяrиyя Cяrhumи adlы mяшhur, genиш<br />
dцnyagюrцшlц bиr шяxs var иmиш. Mцavиyя onu Yяmяndяn<br />
Dяmяшqя gяtиrtdиrиr. Ona sual verиr, Цbeydиn verdиyи ca -<br />
vablar “Яxabar Цbeyd Иbn Шяrиyя” adы иlяyazыlыb toplanыr vя<br />
sonralar Яrяb tarиxчиlяrиnиn иstиfadя etdиyи mяnbяlяrdяn bиrи<br />
olur. Цbeyd cavab verиr: “Azяrbaycan Tцrk юlkяlяrиndяndиr<br />
vя Tцrklяr orada toplanmышlar”.<br />
42 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5