BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Qazax, Шяmшяddиl vя Borчalы<br />
sultanlыqlarы<br />
(XVIII яsrиn орталары-XIX яsrиn 40-ъы илляри)<br />
Mehman Abdullayev<br />
Bakы Dюvlяt Unиversиtetиnиn dosentи<br />
Qazax, Шяmшяddиl vя Borчalы sultanlыqlarы<br />
rus ишьalыnadяk olan dюvrdя<br />
Nadиr шah Яfшarыn Sяfяvи sяltяnяtиnиn torpaqlarы he sa -<br />
bыna yaratdыьы иmperиyanыn чюkmяsиnиn Azяrbaycan цчцn<br />
яn aьыr nяtиcяlяrиndяn bиrи юlkяmиzиn sиyasи cяhяtdяn pa -<br />
чalanmaya mяruz qalmasы oldu. Azяrbaycan яrazиsи ayrыayrы<br />
mцstяqиl vя yarыmmцstяqиl xanlыqlara, hяtta daha kичиk<br />
иnzиbatи qurumlar olan sultanlыqlara bюlцndц.<br />
Azяrbaycanыn шиmalыnda meydana чыxan vя nиsbяtяn kи -<br />
чиk иnzиbatы яrazи vahиdlяrи olan sultanlыqlar ичяrиsиndя Qa zax,<br />
Шяmшяddиl vя Borчalыnы xцsusи qeyd etmяk lazыmdыr. Рus иш -<br />
ьa lыna qяdяr Gяncя xanlыьы tяrяfиndяn иdarя olunan Шяm шяddиl<br />
sultanlыьындан фяргли олараг Qazax vя Borчalы ma hallarыnыn<br />
gяlяcяk sиyasы taleyи XVIII яsrиn ortalarыnda Nadиr шащын bиr<br />
hюkmц иlяmцяyyяn olunmuшdu. 1736-cы иldя mяш hur Muьan<br />
qurultayыnda Nadиrиn шah seчиlmяsиnя qяtи etиraz едян Gяncя<br />
xanы Zиyadoьlu Sяfяvи sцlalяsиndяn olan bиr nяfяrиn шahlыьa<br />
gяtиrиlmяsиnиn tяrяfdarы olduьunu aчыq шяkиldяbиldиrmишdи. Mиr -<br />
zя Adыgюzяl bяyиn yazdыьыna gюrя Nadиr шahlыq taxtыna otur -<br />
duqdan sonra ona qarшы чыxanlarы zяrяrsиzlяшdиrmяk цчцn<br />
tяdbиrlяr gюrmцшdц. O, иlk nюvbяdя Gяncя xanыnыn qцdrяtиnи<br />
zяиflяtmяk mяqsяdи иlя Cavanшиr, Otuzиkиlяr vяKяbиrlи tayfa la -<br />
rыnы Qarabaьdan Xorasanыn Sя rяxs vиlayяtиnя kючцrmцш, Qa -<br />
zax vя Borчalы mahallarыnы иsя Kaxetиya чarыnыn sяrяncamыna<br />
vermишdи. Mиrzя Adыgюzяl bяyиn qяnaяtиnя gюrя Qacar nяs lиn -<br />
dяn olan Gяncя xanlarы «yalnыz bяйляrbяyи deyиl, sяlahиyyяtlи<br />
sяrdar olараг hюk m ranlыq bayraьы Darцssцrur (Tиflиs) sa hя -<br />
sиnя dя яmиn-aman lыq kюlgяsи salardы. Tиflиsиn bцtцn яhalиsи<br />
bunlarыn hюkmцnя tabe olardы».<br />
Цmumиyyяtlя, XVIII яsrиn 30-40-cыиllяrиndяGцrcцstanыn<br />
Kartlи vяKaxetиya bюlgяlяrи Nadиr шahыn hюkmц altыnda иdи.<br />
Bunu gцrcц tarиxчиlяrи dя tяsdиq edиrlяr. “Gцrcцstan tarиxи<br />
”ndя yazыldыьы kиmи Nadиr шah 1744-cц иldя II Teymurazы Kart -<br />
lиyя, onun oьlu IIИraklиnи иsя Kaxetиyaya чar tяyиn etmишdи.<br />
Bu tarиxи gerчяklиk 1803-cц иldя Gяncяyя hцcum яrя -<br />
fяsиndя Gяncя hakиmи Cavad xanыn rus ordusunun ko man -<br />
danы, gцrcц яsиllи general P.D.Sиsиanovla apardыьы yazыш -<br />
malarla bиr daha tяsdиq olunur. Cavad xan 29 noyabr 1803-<br />
cц иldя Sиsиanova yazыrdы: “Mяktubunu aldыm. Yazыrsan kи,<br />
шahzadя Tamara zamanыnda Gяncя Gцrcцstandan asыlы ol -<br />
muшdur. Bu naьыla bиr kиmsя иnanmaz. Amma яcdad la rы mыz<br />
Abbasqulu xan vя baшqalarы Gцrcцstanы иdarя edиrdиlяr.<br />
Иnan mыrsansa, yerlи qocalardan soruш. Hяlя иndиyяdяk Gцr -<br />
cцstanda onun mяscиd vя dцkanlarы qalыr, bиr чox gцrcцdя<br />
buyuruqlarы saxlanыlmaqdadыr. Иraklиnиn vя atamыzыn dюvrцn -<br />
dя Gяncя иlяGцrcцstanыn sяrhяdlяrи dяqиqlяшdиrиlиb. Bu -<br />
nun la belя, mяn desяm kи, babalarыm Gцrcцstanda valи olub -<br />
lar, bиr kиmsя bu sюzя hюrmяtlя yanaшmaz, bиr kиmsя dя<br />
Gцrcцstanы mяnяqaytarmaz”.<br />
Мютябяр гайнаглара ясасланараг йuxarыda sadaladы ьы -<br />
mыz tarиxи hяqиqяtlяr Qazax, Шямшяддил vя Borчalы ma hal -<br />
larыnыn tarиxяn Azяrbaycan (Тцrk) torpaqlarы olduьunu bиr<br />
daha tяsdиq edиr. Гейд етмяк лазымдыр ки, mцasиr Azяr bay -<br />
can vя Gцrcцstan tarиxшцnaslыьыnda Nadиr шahыn Qazax vя<br />
Borчalы mahallarы haqqыnda бир hюkmц иlяbaьlы иkи yanлыш<br />
фикир вардыр:<br />
1. Azяrbaycan tarиx elmиndя belя bиr fиkиr hюkm sцrцr kи,<br />
Nadиr шah Gяncяnи иdarя edяn Гacarlarы cяzalandыrmaq<br />
цчцn Azяrbaycanыn иkи bюlgяsиnи – Qazax vя Borчalыnы Gцr -<br />
cцstana baьышlamышdыr. Bu zaman belя bиr gerчяk tarиxи fakt<br />
unudulur kи, o dюvrdя Kartlи vяKaxetиya mцstяqиl dюvlяt<br />
olmayыb, Nadиr шahыn иmperиyasыnыn tяrkиbиndя иdиvяonun<br />
hюkm vя fяrmanlarы иlяиdarя olunurdu. Nadиrиn иsя bиr шah<br />
kиmи ona aиd olan mahallarы иstяdиyи шяkиldя Gяncяdяn vя<br />
yaxud Tиflиsdяn иdarя etmяk hцququ vardы.<br />
2. Bu mяlum tarиxи faktlarыn gцrcц tarиxшцnaslыьыnda tяh -<br />
rиf olunmasыnыn nяtиcяsиdиr kи, hal-hazыrda Gцrcцstanыn orta<br />
mяktяblяrиndя, o cцmlяdяn, bu respublиkadakы azяrbay -<br />
can lыlarыn oxuduьu mяktяblяrdя tяdrиs olunan “Gцrcцstan<br />
tarиxи” adlы dяrslиkdя Qazax vя Borчalыnыn иdarя olunmasы<br />
haqqыnda Nadиr шahыn hюkmц sяhvяn vя ya qяsdяn “Vяtяn<br />
torpaqlarыnыn Vяtяnя gerи qaytarыlmasы” kиmи verиlmиш, hяtta<br />
dяrslиkdяkи paraqrafыn adы elя belя dяadlandыrыlmышdыr.<br />
Azяrbaycanыn orta чaь tarиxиnи tяdqиq edяn gюrkяmlи<br />
alиmиmиz Taьы Musяvиnиn 1979-cu иldя nяшr etdиrdиyи mяn -<br />
bяlяr toplusunda yer almыш иyиrmи sяnяd Qazax mahalыnыn<br />
Kaxetиya tяrяfиndяn иdarя edиldиyи dюvrdя bu bюlgяdя baш<br />
vermиш hяrbи-sиyasи hadиsяlяrиn vя sosиal-иqtиsadи proses lя -<br />
rиn araшdыrыlmasы цчцn чox bюyцk elmи яhяmиyyяtя malиkdиr.<br />
Sяnяdlяrиn tяhlиlи 1749-cu иldяn 1799-cu иlяdяk yarыm яsrlиk<br />
bиr dюvrdя Qazax mahalыnda baш vermиш hadиsяlяr haq -<br />
qыnda dцzgцn tяsяvvцr yaratmaьa иmkan verиr. Сянядлярин<br />
бир нечясиня мцраъият едяк:<br />
1. Kaxetиya чarlarыnыn hюkmlяrи иlя Qazax mahalыna vя -<br />
kиl tяyиn edиlяn alи zцmrяnиn nцmayяndяsи olan aьalar hя -<br />
mиn mahalы иrsи qaydada иdarя edиrdиlяr vя иldя 40 tцmяn<br />
mяvacиb alыrdыlar.<br />
2. Qazax mahalыnыn hakиmи olan шяxs bюlgяnи иdarя et -<br />
mяk lя yanaшы, яhalиdяn vergиlяr yыьmaq, qaчan kяndlиlяrи<br />
ta pыb gerи qaytarmaq, sцvarи (atlы) qoшun toplamaq vя s.<br />
44 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5