BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
tиnlиklя юz яllяrиndя saxlaya bиlmишdиlяr. Qazax dиstansи ya -<br />
sыnda иsя Иsmayиl aьanыn “xяyanяt” etdиyиnя gюrя Rusиyaya<br />
sцrgцnя gюndяrиlяn qardaшы Mustafa aьadan qalan vяmцx -<br />
tяlиf qohumlarыnыn иdarяsиnя verиlяn sяkkиz kяnd цzя rиndя<br />
qanunи varиs kиmи onun hцquqlarыnыn tяmиn edиlmяsи цzrя<br />
xahишиnя baxan Qafqazыn mцlkи ишlяr hakиmи general-leyt -<br />
nant Velyamиnov yalnыz иkи kяnddя 423 hяyяtиn onun иda -<br />
rяsиnя keчmяsи haqda qяrar vermишdи. Belя mяhdud vя<br />
yarыm чыq hцquqdan иmtиna edяn aьanыn yalnыz bиr aьa qo -<br />
humu kиmи hцquq vя иmtиyazlarыnыn toxunulmazlыьыna tя mи -<br />
nat verиlmишdи.<br />
Qafqazыn baш komandanы general-leytnant Rtишшev 28<br />
may 1813-cц иl sяrяncamы иlя«Мurovlar haqqыnda 1802-cи иl<br />
Nиzamnamяsи»nя “Яlavяlяr” edяrяk Qazax, Шяmшяddиl vя<br />
Borчalы aьalarыnыn яnяnяvи torpaq sahиblиyи hцquqlarыnы mяh -<br />
dudlaшdыrmaьa иlk cяhdиnи gюstяrmишdиr. Belя kи, “Яla vя lяr” -<br />
dя aьalarыn torpaq sahиblиyи hцququ иnkar edиlиr, on larыn kяnd -<br />
lяr цzяrиndя yalnыz mцvяqqяtи иdarячиlиk hцquq larы tanыnыrdы.<br />
Eynи zamanda hюkumяt mяmuru олан murov lara mцlkяdar<br />
hцququ иlя kяndlиlяrdяn bцtцn vergиlяrи tяlяb etmяyя can<br />
atan aьalarы “иdarячиlиkdяn” uzaqlaшdыrmaq vя иmperatora<br />
qulluq ишиnя zиyan vuran aьalarы иsяqanunla cя zalandыrmaq<br />
цчцn hяbs edиb Tиflиsя – qubernatorun sяrяn camыna gюn dяr -<br />
mяk kиmи xцsusи hяrbи-sиyasи sяlahиyyяtlяr verиlиrdи.<br />
Qazax, Шяmшяddиl vя Borчalыaьalarыnыn torpaq vяdиgяr<br />
hцquqlarы, sиlkи иmtиyazlarы цzяrиnячar hюkцmяtиnиn nюvbяtи<br />
hцcumunun baшlanmasы Qafqazыn yenи baш komandanы, mц -<br />
sяlman Тцrk яhalиsиnиn qatы dцшmяnи ermяnиpяrяst rus ge -<br />
neralы A.P.Yermolovun adы иlяbaьlыdыr. Чarиzmиn Qafqaz da<br />
mцstяmlяkячиlиk sиyasяtиnи daha ardыcыllыqla hяyata keчиrяn<br />
baш komandan A.P.Yermolov (1816-1827-cи иllяr) bu цч<br />
dиstansиyada aьalarla kяndlиlяr arasыnda mцnasи bяtlяrи hю -<br />
kumяtиn xeyrиnя nиzamlamaq vя yerlи яyanlarыn statusunu<br />
mцяyyяnlяшdиrmяk mяqsяdиlя 1817-cи иldя Иcraedиcи Еks -<br />
pedиsиyaya aьalarыn hцquqlarы haqqыnda mяlumatlar top -<br />
lamaьы tapшыrmышdы. Alи Gцrcцstan hюkumяtиndя mцzakиrя<br />
edиlяn hяmиn mяlumatlar яsasыnda “Aьalarыn hцquqlarы vя<br />
vяzиfяlяrи” adlы Яsasnamяnи hazыrlayaraq 1818-cи иl martыn<br />
31-dя tяsdиq etmишdи.<br />
Яsasnаmяdя kяndlиlяrиn mцlkиyyяtчиsи deyиl, иdarячиsи vя<br />
иcarячиsи sayыlan aьalarыn mцlkяdar hцquqlarы dяyишdиrи lя -<br />
rяk onlara dюvlяt qulluqчusu, mяmuru kиmи yanaшыlmыш, xя -<br />
zи nя kяndlяrиnиn иdarя hцququnun иsя yalnыz sяdaqяtlи qul -<br />
luq яvяzиnя onlara gцzяшtя gedиlmяsи nяzяrdя tutul muшdu.<br />
Nя dяrяcяdя hяyata keчиrиlmяsиndяn asыlы olmayaraq<br />
Яsasnamя yerlи яyanlarыn иrsи hцquqlarыnы tяhlцkя altыna<br />
almыш, onlarыn hюkumяtdяn tam asыlы vяzиyyяtя dцшmяsи<br />
цчцn шяraиt yaratmышdы. Яsasnamяyя gюrя цzяrиnя cиddи<br />
hяrbи-polиs nяzarяtи qoyulmuш aьalar adи bиr иtaяtsиzlийя,<br />
hюkumяtиn dцшmяnlяrи vя cиnayяtkar цnsцrlяrlя яlaqя йа -<br />
ратмаьа vя ya yeganя kяndlи шиkayяtиня эюря mяhdud hц -<br />
quq vя иmtиyazlarыnы иtиrя bиlяrdиlяr. Мараглыдыр ки, бу дюврдя<br />
чар Русийасында сащибкар кяндлиляринин мцлкядардан ши -<br />
кайят етмяк щцгугу йох иди. Kяndlяrdяn xяzиnяyя daxиl<br />
olan vergиlяrиn aьalara чatan hиssяsиnиn belя, baш prиstavыn<br />
tяyиn etdиyи kovxalar (mяmurlar) tяrяfиndяn yыьыlmasы qay -<br />
dasыnыn qoyulmasы yerlи яyanlarыn яsas hцquqlarыnыn яllя -<br />
rиndяn alыndыьыnы gюstяrmяyя bиlmяz.<br />
Quba bяylяrи, Газах, Шямшяддил вя Борчалы дистанси йа -<br />
ла рынын aьalarы haqda Яsasnamяlяr чarиzmиn yerlи яyanlar<br />
zцmrяsиnиn kюhnя hцquq vя иmtиyazlarыnы mяhdudlaшdыran<br />
vя sыxышdыran xяttиnиn rяsmи иfadяsи olub, иlk nюvbяdя on la -<br />
rыn kяndlяr цzяrиndя vяrяsяlиk hцquqlarыnыn sarsыdыlmasыna<br />
yюnяlmишdи. Bu yolla чarиzm mцsяlman яyalяtlяrиndяkи bяy -<br />
lяrя vя onlarыn varиslяrиnя hюkumяtя sяdaqяtlя qulluqdan<br />
baшqa heч bиr mюvcudluq vasиtяsи olmadыьыnы dяrk et dиr -<br />
mя yя, юzцnя dцшmяn qцvvяlяrи иqtиsadи cяhяtdяn zяиf lяt -<br />
mяyя vя nяhayяt, alи mцsяlman sиlkиnиn tяrkиbиnи юz xeyrи -<br />
nя qяtи шяkиldя dяyишdиrmяyя чalышыrdы.<br />
Чarиzmиn, xцsusиlя Гафгазын баш щакими A.P.Yer molo -<br />
vun hяyata keчиrdиyи, яyanlarыn qabaqkы hцquqlarыnы sыxыш -<br />
dыran vя mяhdudlaшdыran tяdbиrlяrи, hяtta hюkumяtя sяda -<br />
qяtlи bяy vя aьalar arasыnda hяyяcana vя narazыlыьa sяbяb<br />
olmuшdu. 1818-cи иl Яsasnamяsиndяn narazы qalan цч dиs -<br />
tan sиyanыn aьalarы hюkumяtя dцшmяn mюvqeyя keчяrяk<br />
kюhnя hцquq vя иmtиyazlarыnы gerи qaytarmaq uьrunda mц -<br />
barиzяyя qalxmышdыlar. Xцsusиlя Шяmшяddиl dиstansиyasыnыn<br />
яn bюyцk vя nцfuzlu яyanlarы – Nяsиb sultan vя Mustafa<br />
aьa 1818-1819-cu иllяrdя “hюkumяtиn vergиlяrи artыrmaq vя<br />
qoшun цчцn rekrуt (яsgяr) toplamaq nиyyяtиndя olmasы” haq -<br />
da шaиyяlяrdяn иstиfadя edяrяk tabelиklяrиndя olan sakиnlяrи<br />
rяsmи sяnяdlяrdя gюstяrиldиyи kиmи “qиyama” qaldыra bиl mиш -<br />
dиlяr. Цсйан бaшчыlarыhяbs edиlиb, Tиflиsя gюndяrиlяndяn son -<br />
ra da чыxышlarы ara vermяyяn Шяmшяddиl sakиnlяrиnи Yer -<br />
molov top atяшlяrи nяtиcяsиndя “30 mиnlиk яhalиnиn yarыsыnыn<br />
иtиrиlmяsиnиn belя ona bиr zиyan gяtиrmяyяcяyи” иlя hя dя -<br />
lяmишdи. Dиgяr tяrяfdяn, цсйанын baшчыlarыnыn kяndlяrиnиn<br />
onlarыn hюkumяtя sяdaqяtlи юvladlarы, qohum-qardaшlarыnыn<br />
иdarячиlиyиndя saxlanmasы vяdини верян general Yermolov<br />
onlarы юz tяrяfиnя чяkmяyя чalышса да, 1820-cи иldя цсйаны<br />
hяrbи гцввя иля yatыra bиlmишdи.<br />
Bu hadиsя gюstяrиr kи, elя иlk vaxtlardan hюkumяtиn yerlи<br />
яyanlarыn иqtиsadи vяsиyasи gцcцnцzяиflяtmяk, onlarыn so -<br />
sиal-sиyasи hцquqlarыnы mяhdudlaшdыrmaq xяttиnя qarшы bяy<br />
vя aьalar юз kяndlиляри иля бирликдя етиразларыны билдирир, щятта<br />
цсйан галдырырыдылар.<br />
Чar hюkumяtи Gцrcцstanda яyanlarыn torpaq hцquqlarы<br />
vя sиlkииmtиyazlarыnы nиzamlamaq цчцn Зadяgan deputatlarы<br />
mяclиsи kиmи чox mцhцm иdarяnиn fяalиyyяtиnя иcazя verdиyи<br />
halda, Azяrbaycanda zadяgan zцmrяsиnя ayrы-seчkиlиk mц -<br />
nasиbяtиnиn nяtиcяsи olaraq bu mяsяlя иlя baш komandanыn<br />
xцsusиnяzarяtи vя rяhbяrlиyи altыnda hяrяkяt edяn яyalяt vя<br />
шяhяr mяhkяmяlяrи vя bu mяhkяmяlяrиn nяzdиndя mцxtяlиf<br />
vaxtlarda yaradыlan xцsusи komиssиyalar mяшьul olurdu. Ko -<br />
mиssиyalar yerlи яyanlarыn kяndlяr vя dиgяr daшыnmaz яm -<br />
lak lar цzяrиndя sahиblиk hцququnu tяsdиq edяn xan tя lи qя -<br />
lяrи (fяrmanlarы) vя sиyahыyaalma materиallarы яsasыnda yox -<br />
lamalar apararaq чox zaman alи zцmrяnиn statusunu kю -<br />
kцndяn sarsыdan qяrarlar чыxarыr vя bu yolla bяy vя aьalarы<br />
sыxышdыrыrdы.<br />
Чarиzmиn yerlи яyanlarыn sosиal-иqtиsadи vя sиyasи hц -<br />
quq larыnы mяhdudlaшdыran sиyasяtиndяn narazы qalan vя<br />
dцш dцyц vяzиyyяtlя barышmaq иstяmяyяn bяy vя aьalar иtи -<br />
rиl mиш hцquqlarыnы gerи qaytarmaq uьrunda mцbarиzяdя bц -<br />
tцn vasиtяlяrdяn иstиfadя edиrdиlяr. 1819-1820-cи иl цsyan la -<br />
rыndan sonra Шяmшяddиl vя Qazax aьalarы “mцlkяdar hц -<br />
quq larыnыn gerи qaytarыlmasы” haqda dяfяlяrlя kollektиv ши -<br />
kayяt vя яrиzяlяrlя rяsmи иdarяlяrя мцраъият etmишdиlяr.<br />
1827-cи иldя Шяmшяddиl dиstansиyasыnыn aьalarыnыn<br />
onlarыn иdarяsиndяn чыxarыlaraq ermяnи arxиyepиskopu<br />
46 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5