07.02.2015 Views

BAШ REDAKTORDAN - turan-sam

BAШ REDAKTORDAN - turan-sam

BAШ REDAKTORDAN - turan-sam

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

tиnlиklя юz яllяrиndя saxlaya bиlmишdиlяr. Qazax dиstansи ya -<br />

sыnda иsя Иsmayиl aьanыn “xяyanяt” etdиyиnя gюrя Rusиyaya<br />

sцrgцnя gюndяrиlяn qardaшы Mustafa aьadan qalan vяmцx -<br />

tяlиf qohumlarыnыn иdarяsиnя verиlяn sяkkиz kяnd цzя rиndя<br />

qanunи varиs kиmи onun hцquqlarыnыn tяmиn edиlmяsи цzrя<br />

xahишиnя baxan Qafqazыn mцlkи ишlяr hakиmи general-leyt -<br />

nant Velyamиnov yalnыz иkи kяnddя 423 hяyяtиn onun иda -<br />

rяsиnя keчmяsи haqda qяrar vermишdи. Belя mяhdud vя<br />

yarыm чыq hцquqdan иmtиna edяn aьanыn yalnыz bиr aьa qo -<br />

humu kиmи hцquq vя иmtиyazlarыnыn toxunulmazlыьыna tя mи -<br />

nat verиlmишdи.<br />

Qafqazыn baш komandanы general-leytnant Rtишшev 28<br />

may 1813-cц иl sяrяncamы иlя«Мurovlar haqqыnda 1802-cи иl<br />

Nиzamnamяsи»nя “Яlavяlяr” edяrяk Qazax, Шяmшяddиl vя<br />

Borчalы aьalarыnыn яnяnяvи torpaq sahиblиyи hцquqlarыnы mяh -<br />

dudlaшdыrmaьa иlk cяhdиnи gюstяrmишdиr. Belя kи, “Яla vя lяr” -<br />

dя aьalarыn torpaq sahиblиyи hцququ иnkar edиlиr, on larыn kяnd -<br />

lяr цzяrиndя yalnыz mцvяqqяtи иdarячиlиk hцquq larы tanыnыrdы.<br />

Eynи zamanda hюkumяt mяmuru олан murov lara mцlkяdar<br />

hцququ иlя kяndlиlяrdяn bцtцn vergиlяrи tяlяb etmяyя can<br />

atan aьalarы “иdarячиlиkdяn” uzaqlaшdыrmaq vя иmperatora<br />

qulluq ишиnя zиyan vuran aьalarы иsяqanunla cя zalandыrmaq<br />

цчцn hяbs edиb Tиflиsя – qubernatorun sяrяn camыna gюn dяr -<br />

mяk kиmи xцsusи hяrbи-sиyasи sяlahиyyяtlяr verиlиrdи.<br />

Qazax, Шяmшяddиl vя Borчalыaьalarыnыn torpaq vяdиgяr<br />

hцquqlarы, sиlkи иmtиyazlarы цzяrиnячar hюkцmяtиnиn nюvbяtи<br />

hцcumunun baшlanmasы Qafqazыn yenи baш komandanы, mц -<br />

sяlman Тцrk яhalиsиnиn qatы dцшmяnи ermяnиpяrяst rus ge -<br />

neralы A.P.Yermolovun adы иlяbaьlыdыr. Чarиzmиn Qafqaz da<br />

mцstяmlяkячиlиk sиyasяtиnи daha ardыcыllыqla hяyata keчиrяn<br />

baш komandan A.P.Yermolov (1816-1827-cи иllяr) bu цч<br />

dиstansиyada aьalarla kяndlиlяr arasыnda mцnasи bяtlяrи hю -<br />

kumяtиn xeyrиnя nиzamlamaq vя yerlи яyanlarыn statusunu<br />

mцяyyяnlяшdиrmяk mяqsяdиlя 1817-cи иldя Иcraedиcи Еks -<br />

pedиsиyaya aьalarыn hцquqlarы haqqыnda mяlumatlar top -<br />

lamaьы tapшыrmышdы. Alи Gцrcцstan hюkumяtиndя mцzakиrя<br />

edиlяn hяmиn mяlumatlar яsasыnda “Aьalarыn hцquqlarы vя<br />

vяzиfяlяrи” adlы Яsasnamяnи hazыrlayaraq 1818-cи иl martыn<br />

31-dя tяsdиq etmишdи.<br />

Яsasnаmяdя kяndlиlяrиn mцlkиyyяtчиsи deyиl, иdarячиsи vя<br />

иcarячиsи sayыlan aьalarыn mцlkяdar hцquqlarы dяyишdиrи lя -<br />

rяk onlara dюvlяt qulluqчusu, mяmuru kиmи yanaшыlmыш, xя -<br />

zи nя kяndlяrиnиn иdarя hцququnun иsя yalnыz sяdaqяtlи qul -<br />

luq яvяzиnя onlara gцzяшtя gedиlmяsи nяzяrdя tutul muшdu.<br />

Nя dяrяcяdя hяyata keчиrиlmяsиndяn asыlы olmayaraq<br />

Яsasnamя yerlи яyanlarыn иrsи hцquqlarыnы tяhlцkя altыna<br />

almыш, onlarыn hюkumяtdяn tam asыlы vяzиyyяtя dцшmяsи<br />

цчцn шяraиt yaratmышdы. Яsasnamяyя gюrя цzяrиnя cиddи<br />

hяrbи-polиs nяzarяtи qoyulmuш aьalar adи bиr иtaяtsиzlийя,<br />

hюkumяtиn dцшmяnlяrи vя cиnayяtkar цnsцrlяrlя яlaqя йа -<br />

ратмаьа vя ya yeganя kяndlи шиkayяtиня эюря mяhdud hц -<br />

quq vя иmtиyazlarыnы иtиrя bиlяrdиlяr. Мараглыдыр ки, бу дюврдя<br />

чар Русийасында сащибкар кяндлиляринин мцлкядардан ши -<br />

кайят етмяк щцгугу йох иди. Kяndlяrdяn xяzиnяyя daxиl<br />

olan vergиlяrиn aьalara чatan hиssяsиnиn belя, baш prиstavыn<br />

tяyиn etdиyи kovxalar (mяmurlar) tяrяfиndяn yыьыlmasы qay -<br />

dasыnыn qoyulmasы yerlи яyanlarыn яsas hцquqlarыnыn яllя -<br />

rиndяn alыndыьыnы gюstяrmяyя bиlmяz.<br />

Quba bяylяrи, Газах, Шямшяддил вя Борчалы дистанси йа -<br />

ла рынын aьalarы haqda Яsasnamяlяr чarиzmиn yerlи яyanlar<br />

zцmrяsиnиn kюhnя hцquq vя иmtиyazlarыnы mяhdudlaшdыran<br />

vя sыxышdыran xяttиnиn rяsmи иfadяsи olub, иlk nюvbяdя on la -<br />

rыn kяndlяr цzяrиndя vяrяsяlиk hцquqlarыnыn sarsыdыlmasыna<br />

yюnяlmишdи. Bu yolla чarиzm mцsяlman яyalяtlяrиndяkи bяy -<br />

lяrя vя onlarыn varиslяrиnя hюkumяtя sяdaqяtlя qulluqdan<br />

baшqa heч bиr mюvcudluq vasиtяsи olmadыьыnы dяrk et dиr -<br />

mя yя, юzцnя dцшmяn qцvvяlяrи иqtиsadи cяhяtdяn zяиf lяt -<br />

mяyя vя nяhayяt, alи mцsяlman sиlkиnиn tяrkиbиnи юz xeyrи -<br />

nя qяtи шяkиldя dяyишdиrmяyя чalышыrdы.<br />

Чarиzmиn, xцsusиlя Гафгазын баш щакими A.P.Yer molo -<br />

vun hяyata keчиrdиyи, яyanlarыn qabaqkы hцquqlarыnы sыxыш -<br />

dыran vя mяhdudlaшdыran tяdbиrlяrи, hяtta hюkumяtя sяda -<br />

qяtlи bяy vя aьalar arasыnda hяyяcana vя narazыlыьa sяbяb<br />

olmuшdu. 1818-cи иl Яsasnamяsиndяn narazы qalan цч dиs -<br />

tan sиyanыn aьalarы hюkumяtя dцшmяn mюvqeyя keчяrяk<br />

kюhnя hцquq vя иmtиyazlarыnы gerи qaytarmaq uьrunda mц -<br />

barиzяyя qalxmышdыlar. Xцsusиlя Шяmшяddиl dиstansиyasыnыn<br />

яn bюyцk vя nцfuzlu яyanlarы – Nяsиb sultan vя Mustafa<br />

aьa 1818-1819-cu иllяrdя “hюkumяtиn vergиlяrи artыrmaq vя<br />

qoшun цчцn rekrуt (яsgяr) toplamaq nиyyяtиndя olmasы” haq -<br />

da шaиyяlяrdяn иstиfadя edяrяk tabelиklяrиndя olan sakиnlяrи<br />

rяsmи sяnяdlяrdя gюstяrиldиyи kиmи “qиyama” qaldыra bиl mиш -<br />

dиlяr. Цсйан бaшчыlarыhяbs edиlиb, Tиflиsя gюndяrиlяndяn son -<br />

ra da чыxышlarы ara vermяyяn Шяmшяddиl sakиnlяrиnи Yer -<br />

molov top atяшlяrи nяtиcяsиndя “30 mиnlиk яhalиnиn yarыsыnыn<br />

иtиrиlmяsиnиn belя ona bиr zиyan gяtиrmяyяcяyи” иlя hя dя -<br />

lяmишdи. Dиgяr tяrяfdяn, цсйанын baшчыlarыnыn kяndlяrиnиn<br />

onlarыn hюkumяtя sяdaqяtlи юvladlarы, qohum-qardaшlarыnыn<br />

иdarячиlиyиndя saxlanmasы vяdини верян general Yermolov<br />

onlarы юz tяrяfиnя чяkmяyя чalышса да, 1820-cи иldя цсйаны<br />

hяrbи гцввя иля yatыra bиlmишdи.<br />

Bu hadиsя gюstяrиr kи, elя иlk vaxtlardan hюkumяtиn yerlи<br />

яyanlarыn иqtиsadи vяsиyasи gцcцnцzяиflяtmяk, onlarыn so -<br />

sиal-sиyasи hцquqlarыnы mяhdudlaшdыrmaq xяttиnя qarшы bяy<br />

vя aьalar юз kяndlиляри иля бирликдя етиразларыны билдирир, щятта<br />

цсйан галдырырыдылар.<br />

Чar hюkumяtи Gцrcцstanda яyanlarыn torpaq hцquqlarы<br />

vя sиlkииmtиyazlarыnы nиzamlamaq цчцn Зadяgan deputatlarы<br />

mяclиsи kиmи чox mцhцm иdarяnиn fяalиyyяtиnя иcazя verdиyи<br />

halda, Azяrbaycanda zadяgan zцmrяsиnя ayrы-seчkиlиk mц -<br />

nasиbяtиnиn nяtиcяsи olaraq bu mяsяlя иlя baш komandanыn<br />

xцsusиnяzarяtи vя rяhbяrlиyи altыnda hяrяkяt edяn яyalяt vя<br />

шяhяr mяhkяmяlяrи vя bu mяhkяmяlяrиn nяzdиndя mцxtяlиf<br />

vaxtlarda yaradыlan xцsusи komиssиyalar mяшьul olurdu. Ko -<br />

mиssиyalar yerlи яyanlarыn kяndlяr vя dиgяr daшыnmaz яm -<br />

lak lar цzяrиndя sahиblиk hцququnu tяsdиq edяn xan tя lи qя -<br />

lяrи (fяrmanlarы) vя sиyahыyaalma materиallarы яsasыnda yox -<br />

lamalar apararaq чox zaman alи zцmrяnиn statusunu kю -<br />

kцndяn sarsыdan qяrarlar чыxarыr vя bu yolla bяy vя aьalarы<br />

sыxышdыrыrdы.<br />

Чarиzmиn yerlи яyanlarыn sosиal-иqtиsadи vя sиyasи hц -<br />

quq larыnы mяhdudlaшdыran sиyasяtиndяn narazы qalan vя<br />

dцш dцyц vяzиyyяtlя barышmaq иstяmяyяn bяy vя aьalar иtи -<br />

rиl mиш hцquqlarыnы gerи qaytarmaq uьrunda mцbarиzяdя bц -<br />

tцn vasиtяlяrdяn иstиfadя edиrdиlяr. 1819-1820-cи иl цsyan la -<br />

rыndan sonra Шяmшяddиl vя Qazax aьalarы “mцlkяdar hц -<br />

quq larыnыn gerи qaytarыlmasы” haqda dяfяlяrlя kollektиv ши -<br />

kayяt vя яrиzяlяrlя rяsmи иdarяlяrя мцраъият etmишdиlяr.<br />

1827-cи иldя Шяmшяddиl dиstansиyasыnыn aьalarыnыn<br />

onlarыn иdarяsиndяn чыxarыlaraq ermяnи arxиyepиskopu<br />

46 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!