BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Azяrbaycan - яzяlи Tцrk yurdu<br />
Hяsяn Sяfяrи<br />
Tцrk tarиxи иlя azacыq tanыш olan tяdqиqatчы, Azяrbaycan<br />
tarиxиnи araшdыrarkяn Tцrklяrиn, bu yurdun яzяlи sahиbи vя<br />
sakиnи olmalarыna daиr elя faktlar яldя edиr kи, az qala чaшыb<br />
qalыr. Hяmиn tяdqиqatчы belя vяzиyyяtdя bиlmиr mюvcud fakt -<br />
lara иnansыn, yoxsa Arиyaчы (Arиya – Bюyцk Brиtanиya vяQяr -<br />
bиn mцstяmlяkячиlиk sиyasяtиnя bяraяt qazandыrmaq цчцn<br />
Hиnd-Avropa dиllи xalqlara, xцsusиlя Иran dиllи xalqlara aиd<br />
uydurma soyun adыdыr) tarиxчиlяrиn mиlyardlarla иnsan larda<br />
formalaшdыrdыьы yanlыш tяsяvvцrя. Absurd “arиyaиzm” nяzя -<br />
rиy yяsи neчя яsrdиr, dцnya иmperиalиstlяrи vя onlarыn чaldыьы<br />
havaya oynayan bяzи Иran tarиxчиlяrи tяrяfиndяn bяшяrиyyяtя,<br />
xцsusиlя Azяrbaycan Tцrklяrиnя aшыlanыr. Bu absurd nя zя -<br />
rиyyя o qяdяr gцclц tяblиь olunub kи, tarиxи ger чяklиklяrи pяr -<br />
dяlяyя bиlиb. Mюvzudan kяnara чыxsaq da, hя mиn mяsяlяyя<br />
aydыnlыq gяtиrmяk mяqsяdиlя qыsa шяkиldя arи yaчыlarыn oyun -<br />
bazlыqlarыna ишarя etmяk mяcburиyyя tиn dяyиk:<br />
Qяrbdя иrqчи baxышa malиk olan alиmlяrиn vя onlarыn tя -<br />
sиrиnя dцшяnlяrиn юzlяrиndя kиmlиk hиssи yaratmaq mяq sя -<br />
dиlя, xяyalи dяolsa yenи vяguya цstцn soy anlayышы forma -<br />
laшdыrmaьa baшladыьы bиr dюvrdя, Иngиltяrя Hиndиstanы mцs -<br />
tяmlяkя vяzиyyяtиnя salыr. Bu юlkяnи яbяdи olaraq яlиndя<br />
sax lamaq цчцn uydurmalara яl atыb, hяr vasиtя иlя Иngиltяrя-<br />
Hиndиstan bиrlиyиnи яsaslandыrmaьы qarшыya mяqsяd qoyur.<br />
1786-cы иldя Иngиltяrяnиn mцstяmlяkяsи olan Hиndиstanda<br />
чalышan Vиlиam Cons, sanskrиt dиlи иlя bиr sыra Avropa dиllяrи<br />
arasыnda oxшarlыqlarы hиss edиr. O, bu dиllяrи Hиnd-Avropa dиlи<br />
adlandыrыr. Bu mяsяlя Avropada mцstяmlяkячи dюvlяtlяrи -<br />
nиn яlиndя, юz mцstяmlяkя sиyasяtиnи яsaslandыrmaq цчцn<br />
yaxшы vasиtяyя чevrиlиr. “Dиlчиlяr arasыnda yayыlan bu absurd<br />
vя xяyalи fиkиrlяrиn davamыnda Krиstиyan Lasen Hиnd-Ger -<br />
man vя ya Hиnd-Avropa qohum dиllяrи qrupuna “arиyaи” adы<br />
verиlmяsиnи vя arиyaи adыnыn иlk иnsan qrupuna da aиd edиl -<br />
mяsиnи иsrar etdи”. Eynи zamanda “dиlчиlиk nяzяrиyyяlяrиnиn<br />
etnolojи vяиrq sahяlяrиnя dя шamиl edиlmяsи mяsяlяsиndя<br />
Krиstof Maиnersиn (1747-1810) gюrdцyц ишlяr bюyцk rol oy -<br />
na mышdыr. Maиners xalqla иrq arasыnda яlaqяnиn mюvcud ol -<br />
masыnы tяkиd edяrяk, dиlчиlиk termиnlяrиndяn иrqя aиd sahя -<br />
lяrиn иzahыnda иstиfadя etdи”. Belяlиklя, absurd Hиnd-Avropa<br />
иrqи meydana чыxdы. Bu nяzяrиyyяnиn yaradыcыlarыnыn mяq -<br />
sяdи, Bюyцk Brиtanиyanыn Hиndиstanda mцstяmlяkячиlиyиnи<br />
яsaslandыrыlaraq davam etdиrmяsи иdи. Belя kи, bu nяzя -<br />
rиyyяnиn яsas banиlяrиndяn bиrи Fredrиx Mцller (Almanиya-<br />
Иngиltяrя dиlчиsи) sюylяmишdиr: “Brиtanиya иmperиalиzmи vasи -<br />
tяsи иlя иkи Hиnd vя Avropa hиssяsиnиn (Brиtanиya vя Hиn -<br />
dиstan) bиrlяшmяsи Allahыn nишanяlяrиndяn bиrиdиr”.<br />
Hиndиstanыяldя saxlamaq цчцn Hиndиstan-Иngиltяrя bиrlи yиnи<br />
яsaslandыrmaqla yanaшы, onu dиgяr dюvlяtlяrиn ишьalыn dan da<br />
qorumaq lazыm gяlиrdи. Xцsusиlя Napoleonun Hиn dиs tana hц -<br />
cum etmя ehtиmalы, Hиndиstan яtrafы яrazиlяrиn юyrяnиlmяsи vя<br />
bu юlkяnиn яtrafыnda mцhafиzя zonasыnыn ya radыlmasы mяsя lя -<br />
sи gцndяmя gяldи. Hиndиstana qonшu olan Иran Tцrk dюvlяtи иsя<br />
bu dюvrdяbюyцk яhяmиyyяtя ma lиk иdи. Bu mяsяlяnиn яhя mиy -<br />
yяtиndяn xяbяrи olan Con Mel kom “1800-cц иldя mяktubunda<br />
yazыr kи, bцtцn vaxtыmы bиzиm az tanыш olduьumuz bu qeyrи-adи<br />
юlkяnи (Иran Tцrk dюvlяtиnи) юyrяnmяyя sяrf edиrяm.”<br />
Artыq XЫX яsrdя Tцrk Dцnyasыnыn Иran vя Azяrbaycan<br />
hal qasыnы qыrmaq mяqsяdиlя Hиndиstanыn, Hиnd-Avropa lы -<br />
larыn ana yurdu olmasы haqqыnda uydurduqlarы nяzяrиyyяlяr<br />
sюnцk tяsиr baьышlayыrdы. Bu dяfя Tцrk dюvlяtи olan Иranda fars<br />
amиlиnи qaldыrmaq vя hяmиn nяzяrиyyяnи bu иstиqamяtdя<br />
tяtbиq etmяk aktuallaшdы. Belяlиklя Шяrq vя Qяrb Tцrklяrиnи<br />
bиr-bиrиnя baьlayan vя Tцrk Dцnyasыnda aьыr чяkиyя malиk<br />
olan Azяrbaycan vя Иran Tцrk dюvlяtиndя, Tцrklяrиn bиrlиyиnи<br />
pozmaq цчцn “fars amиlи” avropalыlarыn dиqqяtиnи cяlb etdи.<br />
Anketиl Dцpperon, Vиlиam Cons vя Herder, hяr bиrи ayrыlыqda<br />
farsы, Hиnd-Avropalыlarыn (arиlяrиn) vяtяnи kиmи tяklиf etdиlяr.<br />
Bяzиlяrи hяtta Avestanыn yazыldыьы dиlиn, sanskrиt dиlи qяdяr<br />
tarиxя malиk olduьunu иddиa etdиlяr.<br />
Bиr чox belяиrqчиlяr, o cцmlяdяn Qobиno “mцstяmlяkячи<br />
kapиtalиst юlkяlяrи vя hяtta mцstяmlяkя edиlmиш юlkяlяrиn ta -<br />
rиxчи, sиyasяtчи vя yazычыlarыnыn baxышы vя tяfяkkцrцnя tяsиr<br />
gюs tяrиb, heч bиr elmи vяtarиxи яsasы olmayan “arиya soyu<br />
nяzяrиyyяsиnи” onlara aшыlayыb, yaymaьa baшladыlar”. Daha<br />
sonra “шяrqшцnaslarla” mцstяmlяkячи dюvlяtlяr bиlяrяkdяn<br />
vя ya bиlmяdяn яmяkdaшlыq etmяyя baшladыlar. Шяrqшц nas -<br />
lar Шяrqи tяsяvvцrlяrиndя tanыmaьa, mцstяmlяkячиlяr иsя<br />
Шяrqяyиyяlяnmяyя baшladыlar. Bu mяsяlяnиn baш tutmasыn -<br />
da mцstяmlяkячи sиyasяtчиlяr vя alи tяhsиllи шяrqшцnaslarыn<br />
иrqчи vя mцstяmlяkячиlиk mяqsяdlяrи bюyцk rol oynadы.<br />
Qяrb vя onun mцstяmlяkячи sиyasяtчиlяrи, elяcя dя<br />
onlarыn qulluьunda olan, xцsusиlя шяrqшцnas tяdqиqatчыlar,<br />
absurd Arиya nяzяrиyyяsиnя sюykяnяrяk, Иranda farslarы da<br />
юz mяnafelяrи иstиqamяtиndя юymяyя baшladыlar. Onlar Иran<br />
zиyalыlarыna, o cцmlяdяn Aьaxan Kermanи vяbaшqalarыna<br />
tяsиr gюstяrmяkdяn яlavя, fars sцlalяsиnиn hakиmиyyяtя gя -<br />
tи rиlmяsи цчцn tarиxи baza yaratmaq иstиqamяtиndя яllяrиn -<br />
dяn gяlяnи яsиrgяmяdиlяr. Dцnyanыn bюyцk mцstяmlяkячи<br />
юlkяsи – Иngиltяrяnиn bиrbaшa ишtиrakы иlяhяmиn иstиqamяtdя<br />
Иranda fars etnosu яsasыnda qatы mиllяtчиlиk hиsslяrиnи tяhrиk<br />
edяn Яrdяшиr Cи Rиporter Иngиltяrя sяfиrlиyиnиn sиyasи mяs -<br />
lяhяtчиsи kиmи Tehrana gюndяrиldи. Яrdяшиr Cи Rиporter юz<br />
xatиrяlяrиndя yazdыьы kиmи, bцtцn gцcц иlя иranpяrяstlиk vя<br />
иransevяrlиk hиssиnиn aшыlanmasыna чalышыb. Bundan яlavя<br />
“Яr dяшиr Cи Rиporterиn Иranda яsas rolu Иranчы (farsчы) bиr<br />
шяxsи (Rza xanы) tapmaq, yetишdиrmяk, onu tanыtmaq vя<br />
onun la bиrlиkdя, onun hakиmиyyяtя gяtиrиlmяsиnя zяmиn ya -<br />
ratmaqdan иbarяt olub. Onun Ser Persи Sayks, Ser Denиs<br />
Raиt, Lord Lиngton vя baшqa Иngиltяrя mяmurlarы иlячox ya -<br />
xыn vя mehrиban mцnasиbяtи var иdи. Иngиltяrя Dюvlяt Ka -<br />
bиnetи onu xцsusи mяslяhяtчи kиmи Tehrana gюndяrmишdи”.<br />
Dцnya иmperиalиzmиnиn mяnafeyи doьrultusunda, on -<br />
larыn verdиyи иdeya vя hяtta bиrbaшa ишtиrakы иlяtarиx, absurd<br />
40 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5