BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
torpaqlarыnda иnшa edиlmиш bиr qaladыr. Qяnaя tи mиzя gюrя<br />
“Kuyaba” sюzцndя olan “aba” иfadяsи Tцrkcя “oba/mяkan”<br />
sюzцnцn яksиdиr.<br />
Tцrk dиlиndя “чюl” “yazы”, “чюldя yaшayan иsя “yazыq”dыr<br />
anlamыnы verиr. “Yazыq”larы adы чяkиlяn яrazиlяrdя antиk vя er -<br />
kяn orta яsr mцяllиflяrи dя yerlяшdиrиr. Slavyanlar “yazы”da<br />
yaшayanlarы “язычник” adlandыrыrdыlar kи, Kиyevdя xrиstиanlыq<br />
qяbul olunduqdan sonra bu sюz xrиstиanlar arasыnda “Иsaya<br />
иnanmayan (kafиr)” demяk иdи. “Polovыy”larыn иsя “polyan lar” -<br />
la eynиlяшdиrиlmяsи onu gюstяrиr kи, Nestor Tцrk dиlиnи bиl dиyи<br />
цчцn, “yazы” sюzцnц hяrfи tяrcцmя edиr, чцnkи “pol yan”lar<br />
deyиldиyи kиmи, slavyan mцяllиfиnиn tяxяyyцlцndя “seчиlmиш-<br />
lяr”dиr. Nestorun “yazыq” иfadяsиnиn ишlяtmяmяsи yalnыz onun<br />
artыq xrиstиan olmasы иlяbaьыdыr. Lakиn, maraqlыdыr kи, sonrakи<br />
slavyan mцяllиflяrиndяn fяrqlи olaraq Nestor, hяmиn dюvrdя<br />
“kuman” иfadяsи genиш yayыldыьы halda ondan da иstиfadя<br />
etmиr. “Polyane/rus”larыn sarыyanыz olmasы vя Nestorun<br />
onlarы “polovыy”larla fяrqlяndиrmяsи gюstяrиr kи, mяnbяlяrdя<br />
“kuman” sюzцnцn baшqa bиr sиnonиmи dя var. Tцrk dиllяrиndя<br />
“ku“ иfadяsиnиn sиnonиmlяrи “иs-/иш-/ыz-/uz-/az-“dыr (mяs. иs-tи,<br />
иш-ыq, uld-uz, az-ar). “Kuman” adыndakы “mяn” иsя “яr” sюzц -<br />
nцn sиnonиmиdиr. Belяlиklя dя, bиzиm qяnaяtиmиzя gюrя<br />
yunan vя mцsяlman qaynaqlarыnda иstиfadя olunan “Ρως,<br />
Ρωσοι, ”سور adlarыnыn иlkиn formalarы “Urus” olub (hяrfи<br />
“яr+us; Aruz”). Hяtta XIV яsr mцsяlman mцяllиfи Nиzamяd -<br />
dиn Шamи Moskvanы “Urus шяhяrи” adlandыrыr”.<br />
Xrиstиanlыqdan яvvяl Kиyevиn Baш Allahы Perun adlanыrdы<br />
kи, onun da Tцrkcя sиnonиmи “Kuar”, yяnи “Шиmшяk Яrи”dиr.<br />
Belя ehtиmal olunduьu halda чox maraqlы bиr analogиya цzя<br />
чыxыr – Kuar/Perun (Od, Шиmшяk Allahы) → Киев/Kuyaba (Od<br />
Al lahыnыn шяhяrи) → urus/поляне (Od Allahы шяhяrиnиn sarыyanыz<br />
яhalиsи).<br />
Nestor slavyanlarыn mяnшяyиndяn yazarkяn, onlarыn<br />
яcdadlarыnы Bulqar torpaьы иlя baьlayыr. Slavyanlarыn bulqarlarla<br />
baьlыlыьыnы XVIII яsr bolqar tarиxчиsи Xиlendarиyalы Paиsиy<br />
dя tяsdиq edиr. Mцtяxяssиslяrиn qяnaяtиnя gюrя “slavyan”<br />
adы yunan qaynaqlarыnda “Σκλαβηνα, Σκλαβοί”, latыn dиlиndя<br />
иsя “Sclavus” kиmи иstиfadя edиlиrdи. Яrяblяr bu adы /яssaqalиba<br />
kиmи ишlяdиrdиlяr. Bununla da aydыn olur kи,<br />
qayanaqlarda bиzи maraqlandыran tayfanыn adы “k” <strong>sam</strong>иtи иlя<br />
иstиfadя olunur. Baxmayaraq kи, “slavyan” etnonиmиnиn иlk<br />
formasы “sclavus/sklavиn”dиr. Ad oxшarlыьыna baxmayaraq,<br />
onlarыn arasыnda bюyцk fяrq var. Qaynaqlarыn mцqayиsяsи<br />
иsя onu gюstяrиr kи, yunan, latыn vя яrяb mцяllиflяrи Σκλαβηνα,<br />
Σκλαβοί, Sclavus, ишlяtdиkdя oьuz-bulqarlarы<br />
nяzяrdя tuturdular. Mяsяlяn, яrяb qaynaqlarыnda Volqa<br />
чayыnыn adы “nяhr яs-saqalиba” kиmи xatыrlanыr. Xatыrladыьыmыz<br />
Xиlendarиyalы Paиsиy иsя xцsusи olaraq qeyd edиr kи, Volqanы<br />
hяmиn adla bulqarlar adlandыrыblar vя o “Volqa” adыnы “Bolqa”<br />
kиmи verиr. Tцrk dиllяrиndя “r” hяrfиnиn qeyrи sabиt mюvqeyиnи<br />
nяzяrя alsaq (arslan – aslan; kutrиqur – kutиqur;<br />
yapraq–yarpaq vя s.) qeyd etmяlиyиk kи, “Volqa/Bolqa”<br />
“Bolqar” kиmи oxunur. Belяlиklяdя, qaynaqlarda qeyd olunan<br />
Σκλαβηνα, Σκλαβοί, adыbиlavasиtя oquz-bulqarlara aиd<br />
olan bиr иfadяdиr.<br />
Mяsяlяnиn mцrяkkяblиyи dя bundadыr kи, Nestor polyanlar<br />
vasиtяsиlя oьuzlala qыpчaqlarы eynи xalq kиmи tяqdиm<br />
etdиyи halda, Mahmud Qaшqarlы onlarыfяrqlяndиrиr. Lakиn, bиz<br />
hesab edиrиk kи, Nestor hяqиqяtя daha yaxыndыr, чцnkи bиz<br />
hяm oьuzlarы, hяm dя qыpчaqlarы цmumи “Tцrk” adы иlя<br />
adlandыrыrыq. Mяsяlяn, qaynaqlarda “ku“ tяrkиbи иlя иkи Tцrk<br />
tayfasы qeyd olunur – kutrиqurlar vя kumanlar. Bиrиncиlяr<br />
bulqar-oьuz olduqlarы halda, иkиncиlяr qыpчaqdыlar. Hяmиn<br />
parчalanmanыn nя vaxt baш verdиyиnи иsя иndи sюylяmяk<br />
чяtиndиr.<br />
Иran (Иbn Mukaffa) яfsanяlяrиnя яsaslanan яrяb mцяllиflяrы<br />
“ /яs-saqalиba” adыnыn etиmologиyasыnы verяrkяn,<br />
onu fars “sяg (иt)” vя “lяb (dodaq)” sюzlяrиndяn meydana<br />
gяlmяsиnи qeyd edиrlяr. Lakиn яs-sakalиba adыna gяldыkdя,<br />
bu ad bцtцn qaynaqlarda “ / sad” hяrfи иlяyazыlыr. Fars<br />
dиlиndя иstиfadя olunan “иt” sюzц иsя گس“ - sяg” kиmи иstиfadя<br />
olunur kи, bu sюz nя yazы цslubu, nя dяkи, tяlяffцz baxыmыndan<br />
яrяb qaynaqlarыnda иstиfadя olunan “ /яs-saqalиba”<br />
sюzц иlя uyьun gяlmиr.<br />
Qeyd olunmalыdыr kи, “яs-saqalиba” sюzцndя иstиfadя olunan<br />
“-b” hяrfи cяm шяkиlчиnи bиldиrяn suffиksdыr, mяs. lullubи,<br />
kaspи. Lakиn яgяr bиz yuxarыda gюstяrdиyиmиz kиmи, “r” hя -<br />
fиnиn qeyrи-sabиt mюvqeyиnи nяzяrя alsaq, onda “saqalиba”<br />
adыnda olan “la-“ cяmи bиldиrяn suffиks sayыlmalыdыr. Mя sя lяn,<br />
hazыrda da balkarlar “qыzlar” sюzц яvяzыnя “qыzla” иstиfadя<br />
edиrlяr. Bцtцn bunlarы nяzяrя alaraq, qeyd etmяlиyиk kи,<br />
erkяn qaynaqlarda иstиfadя olunan Σκλαβηνα, Σκλαβοί,<br />
etnonиmи Tцrk “sakalara” aиd olan bиr sюzdцr. Bu иsя<br />
onu gюstяrиr kи, “иskиt/sakalarы” иtmиш xalqlar cяrgяsиnя aиd<br />
etmяk dцzgцn deyиl, чцnkи onlar bu vя ya dиgяr ad altыnda<br />
яrяb qaynaqlarыnda qeyd olunurlar. Prob lemиn bu sяpkиdя<br />
qoyuluшu bиzиm tяdqиqat sahяmиzи bиr az da genишlяndиrиr.<br />
Bиrиncиsи, яrяb mцяllиflяrиnиn bulqarlarы “sak/ skиf”-lяrlя<br />
eynиlяшdиrmяsи Azяrbaycan etnogenezи mя sяlяsиndя иndиyя<br />
kиmи hяll olunmamыш albanlarыn mяnшяyи иlя baьlы bцtцn<br />
mцbahиsяlяrя son qoyur, чцnkи alban ta rиxчиsи Kalankatuklu<br />
bиrmяnalы olaraq adы чяkиlяn albanlarыn “Sиsak” nяslиnя mяnsub<br />
olduьunu gюstяrиr. Tarиxи Qafqaz Albanиyasыnыn яsas<br />
hиssяsиnи Шиrvan tяшkиl edиr kи, bu ad иsя farsdиllиlяrиn bu яrazиyя<br />
kючmяsиndяn sonra bulqar nяslи olan “Barsel”<br />
etnonиmиnиn hяrfи tяrcцmяsиndяn yaranan sюzdцr.<br />
Иkиncи mяsяlяdяskиf/saklarыn Azяbaycana gяlиши probemиdиr.<br />
Skиf/sakalarы farsdиllи tayfa bиrlиyи kиmи tяqdиm etmяk<br />
иstяyяn bяzи mцtяxяssиslяrиn qяnaяtиnя gюrя цmumиyyяtlя farsdиllи<br />
tayfalarыn Azяrbaycana axыnlarы Qafqaz vasиtяsиlя шиmaldan<br />
cяnuba doьru hяyata keчиrиlиrdи. Lakиn aparыlan son tяdqиqatlar<br />
onu gюstяrиr kи, hиnd-avropalыlarыn ata yurdu Urmиya gюlц яtrafы<br />
torpaqlardыr. Mяhz bu яrazиdяn onlarыn Avropa, Шиmalи Qafqaz<br />
vя Asиya яrazиsиnя yayыlma prosesи baш verиr.<br />
Mяsяlяnиn bu cцr qoyuluшu иsя artыq fяlsяfи kateqorиya<br />
sayыlan “zaman vя mяkan” prиnsиplяrиnи ortaya qoyur. Иndиyя<br />
qяdяr fomalaшmыш tarиx vя dиlчиlиk elmи qяnaяtlяrиnя gяrя<br />
mиladdan яvvяl IV-III mиnиllиklяrdя Avroasиyada yaшa yan<br />
Tцrk, <strong>sam</strong>иvяhиnd-avropalыlar arasыnda heчbиr tя mas lar ola<br />
bиlmяzdи. Чцnkи <strong>sam</strong>и dиllиlяr Юn Asиyada e.я. III mи nиl lиkdя,<br />
hиnd-avropalыlar e.я. II mиnиllиkdя, Tцrklяr иsя era mыzыn иlk<br />
иllяrиndя mяskяn salmышdыlar. Lakиn apardыьыmыz tяdqиqatlar<br />
mцяyyяn etmишdиr kи, artыq e.я. III mиnиllиkdя Tцrk tayfalarыnыn<br />
Tяkallahlыq tяfяkkцrц Balkanlarda (Krиt-Mиken) vя<br />
Mиsиr daxиl olmaqla Юn Asиyada aparыcы mюvqeyя malиk иdи.<br />
Иstяr <strong>sam</strong>и dиllиlяrdя, иstяrsя dя hиnd-avropalыlarda<br />
“Allah~kahиn~Яr(dюyцшчц)” tяfяkkцrц mяhz Tцrk dцnyagюrцшц<br />
яsasыnda formalaшmышdыr. Yenя dяtяkrar edиrиk kи, adы чяkиlяn<br />
tayfalar arasыnda tяmaslar olmasaydы, hяmиn xalqlarыn<br />
dиllяrиndя “N” qяdяr Tцrkиzmlяr mюvcud ola bиlmяzdи. Bun l -<br />
ar иsя Tцrklяrиn Юn Asиyada azы e.я. III mиnиllиkdяn yaшamasыnы<br />
gюstяrиr.<br />
36 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5