BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
BAШ REDAKTORDAN - turan-sam
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
BAШ <strong>REDAKTORDAN</strong><br />
Hюrmяtlи oxucular! Mцяyyяn problemlяrlя<br />
яlaqяdar “Tцrk Elи” jurnalыnыn V sayыnыn ишыq<br />
цzц gюrmяsи bиr qя dяr lяngиdи. Amma jurnalыn<br />
yaradыcы heyяtи olan bиzlяr bu problemlяrи aшa -<br />
raq yenиdяn sиzиn gюrцшцnцzя gяldиk. Юtяn mцd -<br />
dяt яrzиndя Tцrk Dцnyasы vя Azяrbaycanla<br />
baьlы чox юnяmlи hadиsяlяr baш verdи kи, bunlarыn<br />
цstцndяn sц kutla keчmяk mцmkцn deyиl.<br />
Hяr шeydяn юn cя bиr mцddяtdиr kи, barяsиndя<br />
mцzakиrя apa rыlan Tцrk Dюvlяtlяrиnиn Parla ment<br />
As<strong>sam</strong>b leyasыnыn яsasы qoyuldu. TD PA-nыn Ka -<br />
tиblи yиnиn yaradыlmasы vя qurumun daиmи ola -<br />
raq Bakы шяhяrиndя yerlяшmяsи, baш katиbиn<br />
Azяrbaycandan seчиlmяsи Azяr bay canыn Tцrk Dцnyasыnda<br />
artan nцfuzundan xяbяr verиr. Bun dan baшqa - qяdиm Tцrk<br />
torpaьы olan Naxчыvanda Tцrk dюv lяtlяrиnиn baшчыlarыnыn gю -<br />
rцшцnцn ke чиrиlmяsи vя daиmи fяa lиyyяt gюstяrяcяk Яmяk -<br />
daшlыq Шura sыnыn yaradыlmasы Tцrk mиllяtи цчцn sevиndиrиcи<br />
xяbяr sayыla bиlяr. Hяr иkи hadиsя Azяrbaycanda KИV-lяr tя -<br />
rяfиndяn genиш шяkиldя ишыqlandыrыldыьы цчцn иctиmaиyyяtиn<br />
bundan xяbяr tut duьu mяlumdur. Lakиn Tцrk Dцnyasы цчцn<br />
юnяmlи olan vя иctиmaиyyяtиn ge nиш xяbяr tuta bиlmяdиyи dи -<br />
gяr bиr mяlumat bиr mцddяt яvvяl Dцnya Tцrk Gяnclяrи Bиr -<br />
lиyиnиn dя qurulta yыnыn keчиrиlmяsи vя bиrlиyиn sяdrиnиn Azяr -<br />
baycandan seчиl mяsиndяn иbarяtdиr. Bцtцn bu ha dи sяlяr<br />
Azяrbaycan prezиdentи Иlham Яlи ye vиn Tцrk Dцn yasыnыn иn -<br />
teqrasиyasы иstиqamяtиndя mяqsяdyюnlц, cяsarяtlи чalышmasыnыn<br />
nяtиcяsиdиr. Avropaya иnteqrasиya sи yasяtи yцrцtmяklя<br />
yanaшы, qonшularla lazыmsыz mцnaqи шяlяr dяn uzaq durmaьa<br />
чalышan Azяr bay can ona hяr baxыmdan yaxыn olan Tцrk dюv -<br />
lяtlяrи иlя иn teqrasиya sиyasяtиnи cяsarяtlи шяkиldя apar maqla<br />
tarиx boyu mцsbяt dяyяrlяndиrиlяcяk addыmlar atmaqdadыr.<br />
Xarиcи sиyasяtdя yцrцdцlяn bu xяtt daxиldя mиllи-mяnяvи<br />
dяyяrlяrиn qorunmasы иstиqamяtиndя dюvlяtиn bиrbaшa ишtиrakы<br />
иlя baшqa bиr formada hяyata keчиrиlmяkdяdиr. Hяm иctиmaи<br />
bиrlиklяr, hяm dя mяtbuat цчцn daxиlи donor yaradыlmasы<br />
vasиtяsиlя mиllи-mяnяvи dяyяrlяrиn, vяtяnpяrvяrlиyиn, Qara baь<br />
problemиnиn vя s. tяblиьи иstиqamяtиndя tяшvиqedиcи addыmlarыn<br />
atыlmasы real nяtиcяlяr vermяkdяdиr. Belя bиr mяqamda<br />
Azяrbaycan telekanallarыnыn mиllи-mяnяvи dяyяrlяrиmиzя vurduьu<br />
aьыr zяrbя Prezиdent Admиnиstrasиyasыnыn rяhbяrи Ra -<br />
mиz Mehdиyevиn tяnqиdи qeydlяrи иlя qarшыlaшdы. Tяnqиddя<br />
sяs lяnяn bцtцn fиkиrlяrlя razыlaшaraq demяk иstяrdиk kи, torpaьы<br />
ишьal olunmuш, qыz-gяlиnи яsarяtdя olan, vяtяndaшlarы mиn<br />
bиr яzab-яzиyyяt ичиndя qы v rыlanюlkяnиn telekanallarыnыn<br />
sяhяrdяn-axшama qя dяr efиrи mяnasыz vя sяvиyyяsиz verlишlяrlя,<br />
tяrbи yя sиz, kцчя яxlaqыnы aшыlayan se rиallarla dol dur -<br />
masы чox anlaшыlmaz haldыr. Yяqиn kи, bиzlяr tezlиklя<br />
bu hallarыn aradan qalxma sыnыn шahиdи olacaьыq.<br />
Yuxarыda sadalanan mцsbяt hallarla ya na -<br />
шы mяnfи hallar da mцшahиdя edиlmяk dя dиr. Tцr -<br />
kиyя-Ermяnиstan sяrhяdlяrиnиn aчыlmasы ehtиmalыnыn<br />
reallыьa чevrиlmяsи haqlы olaraq Azяr -<br />
baycanы narahat et mяk dяdиr. Verиlяn bцtцn op -<br />
tиmиst bяyanatlara baxmayaraq nя Qarabaь<br />
torpaqlarы ишьaldan azad olunmayыb, nя er mя -<br />
nиlяr “ermяnи soyqыrыmы” vя Tцrk torpaqlarыna<br />
иddиadan яl чяk mя yиblяr. Amma bиzlяr bцtцn<br />
шяrtlяrиmиzdяn, tяlяblя rи mиz dяn яl чяkmишик.<br />
Bu иsя nюvbяtи ermяnи vяhшиlиyи vя Tцrk fa cи яsи иlя nяtиcяlяnя<br />
bиlяr kи, cяmиyyяtи na rahat edяn dя bu dur. Dиgяr tяrяfdяn<br />
Tцrk Dцnyasыnыn иnteqrasиyasыnыn sцrяtlя get dиyи bиr шяraиtdя<br />
Юzbяkиstan vя Tцrk mяnиstanыn rяsmи lя rиnиn prosesdя<br />
passиv ишtиrakы, Azяrbay canыn etnиk чox lu ьu nu tяшkиl edяn<br />
Tцrklяrиn юz mиllи kиmlиklяrиnи bиl mя mя sи ne qa tиv haldыr vя<br />
mцtlяq hяll olunmalыdыr. Azяrbaycan Tцrk lяrиnиn юzlяrиnи<br />
“azяrbaycanlы” deyиl “Tцrk” adlandыrma sыnы tez lиklя hяll<br />
etmяk lazыmdыr. Bakы шящяри Иs lam mя dя nиy yя tиnиn paytaxtы<br />
elan olunduьu bиr vaxtda шя hяrиmиzdяkи mяs cиdlяrиn<br />
baьlanmasы da mцsbяt dяyяrlяn dи rиlя bиl mяz. Яl bяttя dиnи<br />
ayиnlяrиn mяhz Azяrbaycanda tяh sиl al mыш yerlи vяtяndaшlar<br />
tяrяfиndяn aparыlmasы qayda sыnыn qo yulmasы Иslamыn<br />
dюvlяtчиlиyя xиdmяt etmяsи иdeyasы baxы mыndan doь rudur.<br />
Lakиn Allah (c.c.) evи sayыlan mяs cи dиn baь lanmasы vя ya<br />
sюkцlmяsиnя haqq qazandыrmaq mцm kцn deyиl. Pre zи dent<br />
Иlham Яlиyev dя яsaslы tяmиrdяn sonra aчыlan Tяzя Pиr<br />
mяscиdиndяkи mяrasиmя qatыlmaqla bunun yolverиlmяz ol -<br />
duьunu яyanи gюstяrdи. Ona gюrя dя чalышmaq lazыmdыr kи,<br />
ЦmumTцrk dяyяrlяrи, Иslam яxlaqы, vяtяnpяrvяrlиk vя s. kиmи<br />
alи mяsяlяlяrlя baьlы gюstяrиlяn fяa lиy yяtdя dюvlяt-cяmиyyяt<br />
qarшыlыqlы яlaqяsи tяmиn edиlsиn, bu иstиqamяtdя иш gюrяn<br />
шяxslяr bиlиklи, sяvиyyяlи иnsanlar ol sun lar. Eynи zamanda иш -<br />
lяrи quru hesabatlar цчцn deyиl real nяtиcяlяrя hesablayaraq<br />
hяyata keчиrmяk lazыmdыr.<br />
Hюrmяtlи oxucular! “Tцrk Elи” jurnalы sиzlяrиn sevgиsиnи<br />
vя mяnяvи dayaьыnы hиss etdиkcя Haqq иши uьrunda mц ba -<br />
rиzяsиnи daha яzmlя aparmaqda davam edяъякдир. Эиzlи vя<br />
ya yarыmgиzlи шякилдя tяblиь olunan иdeyalarыn dюvlяt tяrяfиn -<br />
dяn hи mayяyя gюtцrцlmяsи дя deyиlяnlяrиn nя qяdяr doь ru<br />
ol du ьunu gюstяrиr. Бu doьru иdeyalarыn tяblиьиndя hяm<br />
dюvlя tиmиzя, hяm dя иctиmaиyyяtиmиzя uьurlar arzulayaraq<br />
“sиzlяrи heч za man yalnыz buraxmayacaq “Tцrk Elи”nи иzlяmяkdя<br />
davam edиn” sюylяyиrиk.<br />
Edиtюr:<br />
Щалил Юзтцрк<br />
q<br />
Тясисчи вя баш редактор:<br />
Мцбариз Ашырлы<br />
q<br />
Редактор:<br />
Тарйел Фазилоьлу<br />
Гейдиййат:<br />
Азярбайъан Республикасы<br />
Ядлиййя Назирлийиндя гейдиййата алыныб.<br />
Гейдиййат нюмряси 2607<br />
ВЮЕН 2000841282<br />
q<br />
Тел. (+994 12) 434 34 44<br />
Mob. (+994 55) 250 77 99, (+994 55) 243 83 05<br />
Е-маил: turk-islam@mail.ru,<br />
q<br />
“ГÈÑМßТ” няøриййат-пîлиграôийа<br />
гысметаз@йащîî.com<br />
Ñайы: 200 ядяд; Гиймяти: 5 манат;<br />
“Azərbaycan Beynəlxalq Bankı” Ya<strong>sam</strong>al filialı<br />
Bankın kodu: 805562<br />
Müxbir hesab: 0137010002944<br />
VÖEN: 9900001881, SWIFT: IBAZAZ2X<br />
Müştəri hesabı: 33821019443103392216<br />
q<br />
Редаксийанын иъазяси îлмадан<br />
журналдакы мягаля вя øякилляри чап<br />
етдирмяк гадаьандыр. Эюндярилян<br />
мягаля вя øякилляр эери гайтарылмыр. Редаксийа<br />
дахил îлан материаллары редактя<br />
вя ихтисар етмяк щцгугуна маликдир.<br />
Мягаля, рясм вя рекламларын мязмунуна<br />
эюря мясулиййяти йазар вя<br />
сиôариøъи даøыйыр.<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5 1
Düşmanım, düşmanlığından vazgeçinceye kadar,<br />
ben de onun amansız düşmanıyım.<br />
Mustafa Kemal ATATÜRK<br />
Ì Ц Í Ä ß Р И Ú À Т<br />
Prezident İlham Əliyevin “Bakı - İslam<br />
mədəniyyətinin paytaxtı – 2009”<br />
mərasimindəki çıxışı ......................................................3<br />
Müzəffər Şahin<br />
Rəhmət peyğəmbəri Hz. Məhəmmədi (s.ə.s.)<br />
sevmək və ona tabe olmaq ..........................................5<br />
Muammer Erbaş<br />
İdeal bir müsəlman olmaq üçün<br />
peyğəmbərlərdən ala biləcəyimiz dərslər ....................7<br />
Şeirlər ..........................................................................9<br />
Saleh Kazımov<br />
Məhəmməd peyğəmbər (s.ə.s.) tarixi<br />
şəxsiyyət kimi..............................................................10<br />
Ələkbər Ələkbərov<br />
Müsəlman dövlətinin yaranma tarixindən ..................12<br />
Mister Hemferin xatirələri (IV yazı) ............................16<br />
Məhəmməd Füzuli<br />
Su qəsidəsi ................................................................20<br />
Ömər Faiq Nemanzadə<br />
Gürcü politikaçıları ......................................................21<br />
Gözlər (İbrətli hekayə)..................................................22<br />
Kərim Şükürov<br />
Müasir Türk xalqları: tərkibi və coğrafi yerləşməsi ....23<br />
Bilgə Kağanın Türklük duası ......................................26<br />
Anar Turan<br />
Çanaqqala – Türk mübarizliyinin simvolu ..................27<br />
Fethi Gedikli<br />
Xarici dildə təhsil ........................................................31<br />
Yusif Əfşar<br />
Nuru Paşanın II Dünya müharibəsindəki fəaliyyəti və<br />
müəmmalı ölümü ........................................................33<br />
Feyzulla Sacid<br />
Türkün xitabı ..............................................................36<br />
Hamımızın müəllimi və sağlığında özünə<br />
deyə bilmədiklərimiz ..................................................37<br />
Aqşin Atalızadə<br />
Bir daha “İrəvan məsələsi”nə dair ..............................39<br />
Güllü Yoloğlu<br />
Türk Dünyasında Novruz bahar bayramı....................41<br />
Sübhan Ə.Talıblı<br />
Dağlıq Qarabağ münaqişəsi İran mətbuatı və elmi<br />
ədəbiyyatında..............................................................49<br />
“Füyuzat ədəbi məktəbi”nin araşdırıcısı ..................53<br />
Zaur İmrani<br />
Azərbaycan Respublikasının müasir iqtisadi<br />
vəziyyəti və perspektiv imkanları ................................54<br />
Ramil Cəfər<br />
Beynəlxalq maliyyə fırıldaqları....................................59<br />
Firudin Ağasıoğlu<br />
“Böyük Ermənistan” xəritəsi necə yarandı................62<br />
Atamoğlan Məmmədli<br />
Erməni elitasının etirafları (IV yazı) ............................64<br />
Р Е Д А К С И Й А Щ Е Й Я Т И<br />
Васим Мяммядялийев<br />
академик<br />
Оруъ Ибращимоьлу Тцрксевяр<br />
профессор<br />
Низами Ъяфяров<br />
профессор<br />
Kярим Шцкцров<br />
профессор<br />
Фирудин Aьасыоьлу<br />
профессор<br />
Шамил Вялийев<br />
профессор<br />
Фязаил Ибращимли<br />
профессор<br />
Защид Мяммядов<br />
профессор<br />
Иса Щябиббяйли<br />
академик<br />
Хягани Мяммядов<br />
профессор<br />
Гулу Мящяррямли<br />
профессор<br />
Фетщи Эедикли (Тцркийя)<br />
профессор<br />
Ящмяд Гяшямоьлу<br />
фялсяфя доктору<br />
Дилгям Исмайылов<br />
фялсяфя елмляри доктору<br />
Эцллц Йолоьлу<br />
тарих елмляри доктору<br />
Намиг Ялийев<br />
щцгуг елмляри доктору<br />
Гяниря Пашайева<br />
миллят вякили<br />
Акиф Яли<br />
йазычы-публисист<br />
Ябдцлщямид Яфшар (Тцркийя)<br />
Араз Гурбанов<br />
АМЕА Инсан Щцгуглары Институтунун<br />
шюбя мцдири<br />
Акиф Ашырлы<br />
“Шярг” гязетинин баш редактору<br />
Елчин Ясэяров<br />
Дини Гурумларла Иш цзря Дювлят<br />
Комитяси сядринин мцавини<br />
Нязирмяммяд Гараманлы<br />
политолог<br />
Низами Зющраби<br />
“ЙОМ” журналынын баш редактору<br />
2<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
“Bиz mюhkяm mиllи vя dиnи яsaslar<br />
цzяrиndя иrяlиyя gedиrиk”<br />
6 иyul 2009-cu иl tarиxdя<br />
Azяrbaycan Respublиkasыnыn prezиdentи Иlham ßlиyev<br />
Tяzя Пиr mяscиd kompleksиnиn yenиdяn qurulmasы vя<br />
яsaslы tиkиntи ишlяrиndяn sonra tяшkиl edиlяn aчыlыш mяrasиmиndя<br />
чыxыш edиb. Чыxышы olduьu kиmи tяqdиm edиrиk.<br />
«Hюrmяtlи dиn xadиmlяrи!<br />
Hюr mя t lи qonaqlar, xanыmlar<br />
vя cяnablar!<br />
Иlk nюvbяdя mяn sиzиn<br />
hamыnыzы sяmиmиyyяtlя salamlayыram<br />
vя bu gцn, Azяrbaycan<br />
цчцn bu яlamяtdar vя tarиxи<br />
gцndя sиzиn hяr bиrиnиzя can -<br />
saьlыьы, xoшbяxtlиk arzulayыram.<br />
Bu gцn hяqиqяtяn tarиxи<br />
bиr gцn dцr. Яsaslы tяmиrdяn<br />
vя yenиdяnqurma ишlяrиnиn<br />
aparыlmasыndan sonra Tяzя<br />
Pиr mяscиdи yenиdяn fяalиy -<br />
yяtя baшlayыr. Mяscиd яsaslы<br />
tяmиr edиlиb, яrazиsи genишlяn -<br />
dиrиlиb, яtrafdakы bиr neчя ev kючцrцlцb vя bиr sюzlя, bu gцn<br />
burada - tarиxи bиr yerdя hяm bи zиm mиllи vя dиnи dяyяrlяrиmиzи<br />
яks et dиrяn gюzяl kompleks, eynи za man da, яn<br />
mцasиr standartlara cavab ve rяn yenи gюzяl шяraиt yaradыlыbdыr.<br />
Hяm mяscиdиn bиnasы tяmиr olunub, eynи zamanda burada<br />
mяrasиmlяr korpusu, ruhanи иdarяsиnиn иqamяtgahы, konfrans<br />
zalы, unиversиtet bиnasы tиkиlmишdиr. Bиr sюzlя яmиnяm<br />
kи, bundan sonra bu gюzяl tarиxи yerdя dиnlяrarasы dиaloqun<br />
dяrиnlяшmяsи, Azяrbaycan xalqыnыn, Azяrbaycandakы bцtцn<br />
xalqlarыn nцmayяndяlяrиnиn normal yaшamasы цчцn mцxtяlиf<br />
tяdbиrlяr, sиmpozиumlar, konfranslar vя baшqa tяdbиrlяr<br />
keчиrиlяcяkdиr.<br />
Azяrbaycanda dиn dюvlяtdяn ayrыdыr. Azяrbaycan dцn -<br />
yяvи dюvlяtdиr. Ancaq bununla bяrabяr, bиz юz mиllи vя dиnи<br />
яnяnяlяrиmиzя, dяyяrlяrиmиzя чox sadиqиk. Bиz цmumbяшяrи<br />
dяyяrlяrи bюlцшцrцk. Ancaq bиzиm цчцn baшlыca, mяna<br />
daшыyan dяyяr Azяrbaycanыn mиllи dяyяrlяrиdиr.<br />
Bцtцn dюvrlяrdя Azяrbaycanda bцtцn xalqlar mehrиbanlыq<br />
шяraиtиndя yaшayыblar vя Azяrbaycan dюvlяtи, mцstяqиl<br />
Azяrbaycan dюvlяtи bundan sonra da юlkяmиzdя bu gюzяl<br />
яnяnяlяrи yaшatmaq цчцn яlиndяn gяlяnи edяcяkdиr. Onu da<br />
demяk иstяyиrяm, baxmayaraq kи, Azяrbaycanda dиn dюv -<br />
lяtdяn ayrыdыr, Tяzя Пиr mяscиd kompleksиnиn yenиdяn qu -<br />
rulmasы цчцn vяsaиt dюvlяt<br />
tяrяfиndяn ayrыlыbdыr. Bиr иl<br />
bundan яvvяl яsaslы tяmиrdяn<br />
vя genиш lяndиrmя ишlяrиnиn<br />
aparыlmasыndan sonra yenиdяn<br />
иstиfadяyя verиlmиш Bи bи hey bяt<br />
mяscиd-zиyarяtgah komp- leksиnиn<br />
qurulmasыna yenя dя<br />
Azяr baycan dюvlяtи eynи qaydada<br />
vяsaиt ayыr mыш dы.<br />
Яjdяrbяy mяscиdиnиn yenи dяn<br />
qu rulmasы цчцn yenя<br />
Azяrbaycan dюv lяtи, Azяrbay -<br />
can hюkumяtи vяsaиt ayыrmышdы.<br />
Bu onu gюstяrиr kи, Azяr bay -<br />
can dюvlяtи, mцstяqиl Azяr -<br />
bay can юz dиnи vя mиllи яnяnяlяrиnя<br />
чox sa dиq dиr, Иslam dи nи nи yaшatmaq, Иslam hяm rяylиyиnи<br />
genишlяndиrmяk цчцn яlиndяn gяlяnи edиr. Bиz bunu<br />
etmяlиyиk vя edя cя yиk. Иslam dиnи bюyцk bиr dиndиr. Иs lam dиnи<br />
dostluq dиnиdиr, qardaшlыq dиnиdиr, hяmrяylиk dиnиdиr.<br />
Яfsuslar olsun kи, bяzи hallarda bяzи yerlяrdя Иslam dиnи<br />
haqqыnda qяsdяn yalan mяlumatlar ortaya чы xarыlыr.<br />
Иslamafobиya bиr sиyasяt kиmи aparыlыr. Bu gцn dцnyada dиnlяrarasы<br />
dиaloqdan чox da nы шыlыr vя buna bюyцk ehtиyac<br />
vardыr. An caq bununla bяrabяr, bяzи hallarda bu sюzlяrиn<br />
arxasыnda dиnи ayrы-seчkиlиk meyllяrи dя gюrцnцr. Bиz bunu<br />
rяdd edиrиk. Иslam dиnиnя qarшы aparыlan kampanиyanы rяdd<br />
edиrиk. Яsas sыz иttиhamlarы rяdd edиrиk.<br />
Bиr daha demяk иstяyиrяm kи, Иslam dиnи dostluq dиnиdиr<br />
vя bиz elя etmяlиyиk kи, юz dяyяrlяrиmиzи dцnyaya tяqdиm<br />
edяk, tяblиь edяk, real vяzиyyяtи dцnya bиrlиyиnя чatdыraq.<br />
Bunu etmяk цчцn mцtlяq bцtцn Иslam dюvlяtlяrи arasыnda<br />
чox genиш mяnada яmяkdaшlыq aparыlmalыdыr. Azяrbaycan<br />
юz tяrяfиndяn bunu edиr vя baxmayaraq kи, bиz gяnc mцs -<br />
tяqиl юlkяyиk, - Azяrbaycan юz mцstяqиllиyиnи 1991-cи иldя<br />
bяrpa edиb, – Иslam hяmrяylиyиnиn bяrqяrar olmasы цчцn юz<br />
tюh fяmиzи verиrиk.<br />
Azяrbaycan bu barяdя юz sюzцnц mцxtяlиf tяdbиrlяrdя<br />
demишdиr. Иslam Konfransы Tяшkиlatы чяrчиvяsиndя Azяrbay -<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
3
canda чoxsaylы mюtяbяr tяdbиrlяr keчиrиlmишdиr. Иslam Konf -<br />
ransы Tяшkиlatыnda hяmrяylиyиn vя яmяkdaшlыьыn dяrиnlяшmяsи<br />
цчцn Azяrbaycan dюvlяtи юz sиyasяtиnи aparыr vя<br />
yяqиn tяsadцfи deyиldиr kи, gяnc mцstяqиl Azяrbaycan dюv -<br />
lяtи bцtцn Иslam alяmиndя bюyцk hюrmяt qazana bиlmишdиr.<br />
Яgяr belя olmasaydы Иslam alяmи Azяrbaycan dюvlяtиnиn<br />
paytaxtы Bakы шяhяrиnи Иslam dцnyasыnыn mяdяnи paytaxtы<br />
kиmи seчmяzdи. Bиz bu adы bюyцk qцrur hиssи иlя daшыyыrыq.<br />
Bu mцnasиbяtlя Azяrbaycanda bиr neчя ay bundan яvvяl<br />
bюyцk mяrasиm keчиrиlmишdиr vя Bakы bu gцn bцtцn Иslam<br />
dцnyasыnыn mяdяnи paytaxtыdыr. Bиz bundan sonra da юz<br />
addыmlarыmыzla, hяm sиyasи addыmlarыmыzla, eynи zamanda<br />
Azяrbaycanda dиnи иcmalarыn bиrgя fяalиyyяtи nяtиcяsиndя<br />
bu mяsяlяlяrиn hяllиnя daha da bюyцk dиqqяt gюstяrяcяyиk.<br />
Onu da vurьulamaq иstяyиrяm kи, Azяrbaycanda bцtцn<br />
mиllяtlяrиn, dиnlяrиn nцmayяndяlяrи bиr aиlя kиmи yaшayыrlar.<br />
Heч vaxt Azяrbaycanda mиllи, yaxud da kи, dиnи zяmиndя ay -<br />
rы-seчkиlиk olmamышdыr, yoxdur vя olmayacaqdыr. Azяrbay -<br />
canda yaшayan bцtцn иnsanlar bиzиm dяyяrlи vяtяndaш la -<br />
rыmыzdыr vя Azяrbaycanda hюkm sцrяn dиnи dюzцmlцlцk,<br />
dиnи tolerantlыq яmиnяm kи, baшqa yerlяrdя dя юyrяnиlя bиlяr.<br />
Bиr daha demяk иstяyиrяm kи, bиz юz sиyasяtиmиzи vя юz<br />
gяlяcяyиmиzи mюhkяm tarиxи, mяdяnи, mиllи vя dиnи яsaslar<br />
цzяrиndя qururuq. Ancaq, eynи zamanda, Azяrbaycanda ya -<br />
шayan bцtцn baшqa dиnlяrиn nцmayяndяlяrи dя юzlяrиnи ra -<br />
hat hиss edиrlяr. Bиz dяrиn mяdяnиyyяtя malиk olan bиr xal -<br />
qыq vя bununla haqlы olaraq qцrur hиssи keчиrиrиk. Bиzиm чox<br />
dяrиn яnяnяlяrиmиz vardыr. Ancaq bununla bяrabяr dцn yяvи<br />
юlkя olaraq bиz иrяlиyя doьru gedиrиk. Bиz Azяrbaycan da mц -<br />
asиrlиyиn vя яnяnяlяrиn sиntezиnи gюrцrцk vя yяqиn kи, bu amиl<br />
юlkяmиzиn цmumи uьurlu иnkишafыnda юz rolunu oynamышdыr.<br />
Azяrbaycan son иllяr чox sцrяtlя иnkишaf edиr. Юlkя qar -<br />
шыsыnda duran bцtцn vяzиfяlяr иcra edиlmишdиr. Sиyasи mцs tя -<br />
vиdя Azяrbaycan bюlgяdя юzцnяlayиq yerиnи tuta bиlmишdиr.<br />
Beynяlxalq tяшkиlatlarda юlkяmиz bюyцk hюrmяtя ma lиk -<br />
dиr. Azяrbaycanda aparыlan иqtиsadи иslahatlar onu gюstяrиr<br />
kи, юlkяmиz иqtиsadи artыm templяrиnя gюrя son beш иl яrzиndя<br />
dцnya чapыnda bиrиncи yerdяdиr. Azяrbaycanda yaшanan<br />
иqtиsadи иnkишaf vя иqtиsadиyyatыn artыmы heч bиr baшqa юlkяdя<br />
bu vaxta qяdяr mцшahиdя olunmamышdыr. Юlkя qarшыsыnda<br />
duran sosиal mяsяlяlяrиn hяllи, иqtиsadи иslahatlarыn dя -<br />
rиn lяшmяsи, bюlgяdяkи mюvqelяrиmиzиn mюhkяmlяndиrиlmяsи<br />
иstиqamяtиndя bюyцk naиlиyyяtlяr яldя edиlиbdиr. Яgяr Azяr -<br />
baycanda vяtяndaш bиrlиyи, hяmrяylиyи olmasaydы, bцtцn bun larы<br />
яldя etmяk mцmkцn olmazdы. Azяrbaycanda bu gцn dиs -<br />
kussиyalar aparыlыr vя bu da tяbииdиr. Ancaq bиr mяsяlяyя<br />
bцtцn Azяrbaycan xalqы yekdиl mюvqedяn yanaшыr. O da on -<br />
dan иbarяtdиr kи, юlkяmиz necя иnkишaf etmяlиdиr, hansы yo lu<br />
tutmalыdыr, hansы addыmlarla иrяlиyя getmяlиdиr. Azяrbaycan<br />
xalqыnda bu mяsяlяlяrlя baьlы, bu mюvzularla baьlы heч bиr<br />
fиkиr ayrыlыьы yoxdur. Bиz mюhkяm mиllи vя dиnи яsaslar цzяrиndя<br />
иrяlиyя gedиrиk, gяlяcяyя gedиrиk, mцasиrlиyя gedиrиk.<br />
Bu gцn bu gюzяl mяrasиmdя bиzиmlя bяrabяr hюrmяtlи<br />
шeyx hяzrяtlяrиnиn dяvяtи иlя qonшu bюlgяlяrdяn gяlяn mц -<br />
sяlman qardaшlarыmыz da ишtиrak edиrlяr. Mяn onlarыn Azяr -<br />
baycana gяlишиnи чox alqышlayыram, onlarы sяmиmиyyяtlя sa -<br />
lamlayыram. Mцsяlman юlkяlяrиnи vя Шиmalи Qafqaz respublиkalarыnы<br />
tяmsиl edяn nцmayяndяlяrиn ишtиrakы яlbяttя kи, bu<br />
mяrasиmя яlavя яhяmиyyяt verиr. Bu mцnasиbяtlя demяk<br />
иstяrdиm, bиz hamыmыz чalышыrыq vя чalышmalыyыq kи, bцtцn Qaf -<br />
qazda sцlh tam bяrqяrar olunsun. Чцnkи Qafqaz, - mяn bu -<br />
nu dяfяlяrlя demишяm, - vahиd orqanиzmdиr. Cяnubи Qafqaz<br />
юlkяlяrи mцstяqиl dюvlяtlяrdиr, Шиmalи Qafqaz respublиkalarы<br />
Rusиya dюvlяtи tяrkиbиndя fяalиyyяt gюstяrиrlяr. Ancaq bu<br />
coь rafи яrazи, eynи zamanda, tяkcя coьrafи яrazи deyиl. Qaf -<br />
qaz xalqlarы bиr-bиrиnя чox baьlыdыr, чox yaxыndыr vя bиz чox<br />
иstяyиrиk kи, bцtцn Qafqazda sцlh bяrqяrar olunsun. Mц h -<br />
rиbяlяrя, qarшыdurmalara son qoyulsun vя nяhayяt, uzun иl -<br />
lяr яrzиndя, onиllиklяr, яsrlяr яrzиndя Qafqazda yaшayan иn -<br />
san larыn яzиyyяtиnя son qoyulsun. Hяr halda Azяrbaycan<br />
dюvlяtи юz цzяrиnя dцшяn vяzиfяnи иcra edиr.<br />
Eynи zamanda, onu da demяk иstяyиrяm kи, Cяnubи Qaf -<br />
qazda mцnaqишяlяrиn mюvcudluьu bиzиm цmumи иnkишafыmыza<br />
bюyцk maneяdиr, bюyцk tяhlцkяdиr. Tяkcя bиzиm цчцn<br />
yox, bцtцn bюlgя цчцn bюyцk tяhlцkяdиr. Bu tяhlцkяlяrиn<br />
ичиndя яn bюyцk tяhlцkя Ermяnиstan-Azяrbaycan, Daьlыq<br />
Qarabaь mцnaqишяsиnиn hяll olunmamasыdыr. Atяшkяs rejи -<br />
mиndяn sonra 15 иldиr kи, mяsяlя юz hяllиnи tapmыr.<br />
Azяrbaycanыn яzяlи torpaqlarы ишьal altыndadыr. 20 faиz torpaqlarыmыz<br />
ишьal altыndadыr. Bu etnиk tяmиzlяmя sиyasя tиn -<br />
dяn яzиyyяt чяkяn 1 mиlyon vяtяndaшыmыz qaчqыn, kюч kцn<br />
шяraиtиndя yaшayыr. Ишьal edиlmиш torpaqlarda ermяnи sиlahlы<br />
qцvvяlяrи tяrяfиndяn hяr шey daьыdыlыbdыr. Bцtцn bиnalar,<br />
evlяr, mяktяblяr, xяstяxanalar, mяscиdlяr daьыdыlыbdыr. Bu -<br />
na son qoyulmalыdыr vя bu mцnaqишя yalnыz beynяlxalq hц -<br />
quq normalarы яsasыnda юz hяllиnи tapa bиlяr. Bu normalar<br />
hamыya bяllиdиr vя dцnyanыn яn bиrиncи beynяlxalq tяшkиlatы<br />
olan BMT vя onun Tяhlцkяsиzlиk Шurasы ermяnи sиlahlы qцv -<br />
vяlяrиnиn Azяrbaycan torpaqlarыndan чыxarыlmasыna daиr 4<br />
qяtnamя qяbul etmишdиr. Яfsuslar olsun kи, Ermяnиstan tя -<br />
rяfи buna mяhяl qoymur. ATЯT, Иslam Konfransы Tяшkиlatы<br />
vя dиgяr mюtяbяr beynяlxalq tяшkиlatlar bu mяsяlя иlя яlaqяdar<br />
яdalяtlи mюvqe tuturlar. Bu mюvqe ondan иbarяtdиr kи,<br />
Azяrbaycanыn яrazи bцtюvlцyц bяrpa olunmalыdыr, bцtцn ишьalчы<br />
qцvvяlяr bиzиm torpaqlarыmыzdan чыxarыlmalыdыr vя<br />
ondan sonra sцlh sazиши иmzalana bиlяr.<br />
Mяn tam яmиnяm kи, яgяr Ermяnиstan-Azяrbaycan mц -<br />
naqишяsи tezlиklя юz hяllиnи taparsa, bu nяtиcяnиn mцsbяt tя -<br />
sиrиnи bиz bцtюvlцkdя Qafqazda gюrя bиlяrиk. Чцnkи bиr daha<br />
demяk иstяyиrяm kи, Qafqaz vahиd orqanиzmdиr. Azяrbay can<br />
hяm Xяzяr юlkяsиdиr, hяm Qafqaz юlkяsиdиr. Rusиya hяm Xяzяr<br />
юlkяsиdиr, hяm Qafqaz юlkяsиdиr. Bu gцn Rusиyanы tяmsиl edяn<br />
nцmayяndяlяr bиzиm qonaqlarыmыzdыr. Yaxшы bиlиrlяr kи, bu<br />
ya xыnlarda Rusиya иlя Azяrbaycan arasыnda чox vacиb sa -<br />
zишlяr иmzalandы. Rusиya-Azяrbaycan mцnasиbяtlяrиnиn иn -<br />
kи шafы bцtцn Qafqazda sцlhцn, tяhlцkяsиzlиyиn tяmиn edиl -<br />
mяsиndя чox mцhцm rol oynayыr vя oynayacaqdыr. Bиzиm<br />
dиgяr qonшularыmыzla mцnasиbяtlяr dя eynи qaydada qar шы -<br />
lыqlы hюrmяt, bиr-bиrиmиzиn ишиnя qarышmamaq vя qarшыlыqlы etи mad<br />
prиnsиplяrи яsasыnda qurulur vя dюvlяtlяrarasы m цnasиbяtlяr<br />
gяlяcяkdя dя, yalnыz bu чяrчиvяdя davam etdиrиlmяlиdиr.<br />
Mяn bиr daha bugцnkц gюzяl tяdbиrdя olmaьыmdan чox<br />
mяmnunam. Tяzя Пиr mяscиdиnиn yenиdяn qurulmasы vя tя -<br />
mиr ишlяrиnиn aparыlmasы иlя vaxtaшыrы maraqlanmышam, gяl -<br />
mи шяm, юzцm gюrmцшяm, bяzи hallarda mцяyyяn tюvsиyя -<br />
lяrиmи dя vermишяm vя чox шadam kи, Bakыnыn mяrkяzиndя,<br />
юlkяmиz цчцn, xalqыmыz цчцn tarиxи olan bиr yerdя gюzяl,<br />
mц asиr kompleks yaradыlыbdыr. Bu mцnasиbяtlя sиzи vя bц -<br />
tцn Azяrbaycan xalqыnы цrяkdяn tяbrиk edиrяm».<br />
4<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
Bюyцk facия<br />
Mяhяmmяd Яmиn Rяsulzadя<br />
Bюyцk facия! Ишtя Tцrk tarиxчи sи nиn<br />
bundan 7 иl яvvяl Bakыda vaqe olan<br />
hadиsяyя verяcяyи яn mцvafиq bиr иsm.<br />
Yцz sяnяlиk bиr яsarяt dюvrц, bu<br />
dюvrdя yaшanan tarиxиn mцxtяlиf hя -<br />
yat sяhиfяlяrи, mяhkumиyyяt vя яsarяt.<br />
Hяr dцrlц hцrrиyyяt vя иstиqlal tя -<br />
sяvvцrlяrиnи xatиr vя xяyaldan sиlяn<br />
цmиdsиz gцnlяr! Rus sяltяnяtиnиn sar -<br />
sыlmaz tяsяvvцr olunan яzяmяt vя<br />
dяhшяtиnя qarшы qaranlыq yas vя yu -<br />
xusu, acы vяqaba tяslиmиyyяt dюv -<br />
rцnцn юz aьrыsыndan яmяlя gяlяn bиr<br />
tяsиrlя bu acыyы duymamaq bяdbяxtlиyи!...<br />
Zaman keчиr. Чar иdarяsи sar sы -<br />
lыr. Яsrиn fиkиrlяr цzяrиndя tяsиr ya -<br />
pan hakиm шцarlarы Rusиya яsarяtи<br />
altыnda yaшayan mиllяtlяrя qяdяrи -<br />
яks edиr. Bюyцk hяrяkяt baшlanыr. Bu<br />
hя rя katdan tяsиrlяnяn Azяrbaycan<br />
Tцrkц dя юzцnц bиr mиllяt olaraq<br />
hиss edиr. Tцrk mяdяnиyyяt vя mиllиyyяtчиlиyиnиn cяrя yan vя<br />
иnkишafы ilя Azяr bay canda sиyasи иstиqlal fиkиr vя qayяsи dя<br />
qцvvяtlяnиr. Azяr baycan xalqы xиlas gцnцnц gюzlяyиr.<br />
Bu gцn gяlиr. Hяrbи-цmumи-Шяrqиn qara bяlasы, yяnи Tцrk<br />
vя Иslam Dцnyasыnыn яbяdи dцшmяnи Rusиya иmperиyasыnыn<br />
mяьlubиyyяtи zяrurяt olur. Mиllяtlяr dцшdцklяrи bu mяhbяsиn<br />
barыlarыnы yarыr, hцrrиyyяt dцnyasыna чыxыrlar. Azяrbaycan da<br />
bu fцrsяtи яldяn vermиr. Tцrk vя Иslam Dцnyasыnda иlk dяfя<br />
bиr cцmhurиyyяt tяsиs edиr. Azяrbaycan Xalq Cцmhurиyyяtи!<br />
Azяrbaycan Xalq Cцmhurиyyяtи – bu cahan tarиxиndя,<br />
шцbhяsиz чox bюyцk bиr dюvr tяшkиl edяcяk hяrbdяn sonrakы<br />
Mиllи Шяrq demokratиyasы cяrяyanыnыn bяllи-baшlы bиr hadиsяsи,<br />
bu cяrяyanыn mahиyyяt etиbarиlя цч kяlmяdя xцlasя edиlmиш<br />
rяmzи bиr иfadяsиdиr!<br />
Bu иlk Tцrk cцmhurиyyяtиnиn, xцsusиlя, Tцrkиyяnи dя cяlb<br />
etdиyи яlaqя sяbяbsиz deyиldи. Чюkяn Osmanlы sяltяnяtи ya -<br />
nыnda yцksяlяn bu xalq hakиmиyyяtи Tцrk xalqыnыn tarиxи hя -<br />
yatиyyяtя malиk olduьuna bиr ишarяt иdи. Яslиndя elя dяoldu.<br />
Sяltяnяtиn batыrdыьы Tцrkиyяnи cцmhurиyyяt fиkrи vяsиstemи<br />
qurtardы. Saray batdы, xalq yцksяldи. Dюrd gцn яvvяl bцtцn<br />
Tцrkиyя ишtя bu yцksяlиш gцnцnц bayram edиrdи.<br />
Fяqяt tam bu sыrada, иstиqlalыna hяnцz qovuшan Azяr bay -<br />
can, beynяlmиlяl vяzиyyяtdя zцhur edяn sиyasи tufana dцчar<br />
oldu. Hяyatыnыn иkиncи sяnяsиnиdaha tamamиlя dяrk etmяdяn,<br />
fяlakяtиn яn bюyцkцnя mяruz qaldы, иstиqlalыnы qeyb etdи.<br />
Яvяt, 1920 sяnяsиndя bu gцnцn mиsalыnda, qыzыl rus or -<br />
dusu tяrя fиn dяn ишьal altыna alыnmaqla Azяr bay can cцm hu -<br />
rиyyяtи hяr dцrlц hцrrиy yяt vя иstиqlalыnы<br />
qeyb elяmишdиr. Bol шevиklяrиn<br />
Azяrbaycan hцrrиyyяt vя иstиqlalыna<br />
tяcavцz et mя dиklяrиnя vaxtиlя иnanan<br />
vardыsa da, иndи heч olmazsa<br />
Tцrkиyяdя, bu яfsanяnи sя mиmи olaraq<br />
cиddи qяbul edяn tяk bиr шяxsя<br />
tяsadцf edиlmяz!<br />
Sяnяlяrdяn bяrи gюzlяdиyиmиz<br />
sяadяtи, яldя etdиyи gц nцn sabahыnda<br />
qeyb etmяk kиmи anи fяlakяtя mяruz<br />
qalan Azяrbaycan xalqыnыn dцчar ol -<br />
duьu facия hяqиqяtяn dя bю yцkdцr.<br />
Bu facияlяr dцшmяnиn eynииrqdяn vя<br />
eynи mя dя nиyyяtdяn olan юgey qardaшla<br />
dost olmasы иlяartmaqda иdи<br />
kи, bu facия, яvvяlkи dяrяcяdяol ma -<br />
sa da иndи dяdavam et mяk dя dиr.<br />
Azяrbaycan facияsи hяqиqяtяn dя<br />
bюyцkdцr. Hakиm olan qцvvя yenи<br />
шцarlar vя yenи rяnglяrя malиk olsa<br />
da, яskи rus sиyasяtиnи tяmsиl edиr vя<br />
tяtbиq etdиyи dя mиllиlяшdиrmяk rejи mи иlя чarlarыn ruslaшdыrma<br />
sиyasяtи иlя mцvяffяq olmadqlarы nяtиcяyяgяlиrdи.<br />
27 aprel aldatmasы иlяAzяrbaycana gиrяn qыzыl ordunun<br />
mяmlяkяtdя bяrpa etdиyи dяhшяt vя tюrяtdиyи zцlm vя vяh -<br />
шя tи burada sayacaq deyиlиk. Bu xцsusda bu sцtunlarda<br />
vax tиlя чox yazыlmышdыr. Elя bu nцsxяnиn dиgяr sяhиfяlяrиndя<br />
dяxи oxucu bu barяdя az-чox mяlumat bulur.<br />
Fяqяt bиz hцrrиyyяt, mиllиyyяt, яdalяt vя mцsavat mяf -<br />
hum larыnыn hamsыnы tяrsиnя, bиr-bиrиnиn arxasыnca dцzяn za -<br />
lыm bиr иdarя altыnda, hяr cцr xцsusиyyяt vя haqqыndan tяc -<br />
rиdlя Moskvanыn kюlяsи hюkmцnя dцшяn zavallы mяmlяkяtиn<br />
keчиrdиyи bюyцk facияnиn юzц иlя mцtяnasиb olaraq doьurduьu<br />
яks-яmяl hadиsяlяrиnи qeyd etmяk иstяrиz.<br />
27 aprel hadиsяsи Azяrbaycan xalqыnы ta qяlbиndяn vurmuш,<br />
tяsяvvцrц qabиl olmayan bиr tяsиrlя daьdar etmишdиr.<br />
Bunlardan bиr qиsmи duyduqlarы acыnыn tяsиrи иlя gюzlяrиndяkи<br />
yaшlara yol vermиш, bu sцrяtlя яlяmиn gюvшяtиcи tяsиrиnя юz -<br />
lяrиnи tяslиm etmяklя иши tяbияtя buraxmшsalar da, dиgяr qи -<br />
sиm яksиnя bюylя yapmamыш, gюz yaшlarыn zяbtlяkиn vя qey -<br />
zиnи toplamш, gцnцn bиrиndя dяhшяtlи иntиqam taraqqasы иlя<br />
partlayacaьыna hяqиqяtяn иnanan mиllи savaш hяrяkatыnы vц -<br />
cuda gяtиrmишdиr.<br />
Bиrиncи qиsmиn tяrяfdarlarыnca hяyatda яsl olan hяm dя<br />
vaqeяlяrя uyuшmaqdan иbarяtdиr. Mиllяtиn tяbии hяyatыnы<br />
qur tarmaq – ишtя onlarыn dцшцncяsи. Яsrlяrиn fяlsяfяsи! Иkиn -<br />
cи qиsиm иsя tяbии hяyatla qalmaz, шяrяflи hяyat иstяr vя bu -<br />
nun цчцn dя o uyuшmaьы deyиl, vuruшmaьы dцшцnцr.<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5 5
Solovkиsцrgцnlяrи, “чeka” zиrzяmиlяrи, Xяzяrиn qanlы dal ьalarы,<br />
Bayыl hяbsxanasыndakы yцksяk dиvara dayanaraq soldat<br />
qurшunlarыna aчыlan qяhrяman kюkslяr, sцdяmяr cocuьundan<br />
ayrыlaraq юldцrцlяn analar, yanыq иzlяrи иlя damьalanmыш<br />
qanlы kюynяklяr – xцlasя bюyцk иntиqamы hazыrlayan иla -<br />
hи mяtanяtlяr vя qяhrяmanca mцqavиmяtlяr – ишtя шяrяflи<br />
hя yat цчцn vuruшmaьы seчяn nяslиn keчdиyи qorxunc mц -<br />
cadиlя yollarы!<br />
Bюyцk facияnиn yeddи sяnяdяn bяrи Azяrbaycanda иcra<br />
etdиyи mцdhиш tяxrиbat yanыnda юzцnц yasa qapdыrmayan vя -<br />
tяndaш, шцbhяsиz, иstиqlal mяfkurяsи uьrunda aparыlan bu mц -<br />
qяddяs mцcadиlяnиn яksяrиyyяtlя mяxfи qalan anatыnы bиl mя -<br />
lи, yarыnkы gцnцn gяtиrяcяyи sяadяtя qцvvяtlя иnanmalыdыr.<br />
Bu xцsusda bиzи иnandыracaq шahиd kommunиstlяrиn юz -<br />
lяrиdиr. Bюyцk Rusиya иmperatorluьunun tяrяkяsи иlя bey nяl -<br />
mиlяl иnqиlab tяшkиlatыnыn шeytan mяlяkяsиnя malиk bulunan<br />
qanlы bиr qцvvяt yeddи sяnяboyuna tяtbиtq etdиyи zцlцmlяr<br />
vя vяhшиyanя иcraatыndan sonra da, hala mиllиyyяt cяrя ya -<br />
nыnыn юzц цчцn bиr tяhlцkя tяшkиl etdиyиndяn bцtцn sиs te mи -<br />
nиn “xыrda burjuazиya” adыnы verdиyи mиllи цsyan tяhlцkяsиnя<br />
mяruz qaldыьыndan bяhslяbиlavasиtя cahanca mяhшur komsomol<br />
vя pиoner tяшkиlatыna rяьmяn gяnc nяslиn “mцsava -<br />
tиzиm” tяsиrи altыnda olduьunu etиraf edиrsя - artыq verиlяn<br />
qur banlarыn bиhudя deyиl, mяqsяdи tяmиn edяcяk bиr шяkиl<br />
vя mahиyyяtdя olduьuna qane ola bиlяrиz.<br />
Яvяt, яfяndиlяr, шцbhя etmяyяlиm: 27 aprel facияsи Azяr -<br />
baycan cцmhurиyyяtиnиn dя 23 aprel zяfяrиnи hazыrlayacaq<br />
o bюyцk mцqяddяs cиhadыn qяhrяmanlarыnы doьurmuшdur.<br />
Azяrbaycan Иstиqlalыhяlяlиk yыxыlmышsa da, bacarыqla tиkиl mиш dиr.<br />
Yaшasыn Azяrbaycan иstиqlalы!<br />
“Yenи Qafqasиya”mяcmuяsи,<br />
27 aprel 1927-cи иl, N 10 (84). Иstanbuл<br />
Fяхриййя<br />
Мирзß ßлßкбßр Ñабир<br />
q<br />
Hяр чянд яси ра ни-гц йу да ти-зя ма ныз,<br />
Hяр чянд дц ча ра ни-бя лий йа ти -cя ща ныз,<br />
Çянн ет мя ки, бу ясрдя ава ре йи-на ныз,<br />
ßв вял ня идик ся, йе ня биз шим ди щя ма ныз...<br />
Òу ран лы ла рыз, ади йи-шцü ли -ся ля физ биз!<br />
Þз гюв мц мц зцн ба шы на ян ýял кя ля физ биз!<br />
Çцл мят се вяр ин сан ла рыз цч-беш йа шы мыз дан,<br />
Ôит ня ýю йя рир тор па üы мыз дан, да шы мыз дан,<br />
Òа раc едя ряк, баc алы рыз гар да шы мыз дан,<br />
×ых маз, чы ха бил мяз дя бу адят ба шы мыз дан...<br />
ßс ла фы мы за чцн ки щя ги ги хя ля физ биз!<br />
Þз гюв мц мц зцн ба шы на ян ýял кя ля физ биз!<br />
Ол ýцн ки, Мя лик шащ Áц зцрý ей ля ди рищ лят,<br />
Ет дик ики на мярд вя зи ря тя бя ий йят,<br />
Гыр дыг о гя дяр бир-би ри миз дян ки, ня ща йят,<br />
Дцш мян га тыб ял, тах ты мы зы ей ля ди га рят...<br />
Þз щяг ги ми зи ýюз ля мя йя би тя ря физ биз!<br />
Òу ран лы ла рыз, ади йи-шцü ли-ся ля физ биз!<br />
Áир вягт олуб леш кя ри-×ин ки зя тя ряф дар,<br />
Õа рязмля ри мящв еля дик гятл иля йек бар,<br />
Õа рязмля рин ша щы фя рар ей ля ди на чар,<br />
Мяс cид ля ри, мяк тяб ля ри йых дыг йе ря тяк рар...<br />
Hяг га ки, ся за ва ри ни ша нц шя ря физ биз!<br />
Þз ди ни ми зин ба шы на ян ýял кя ля физ биз!<br />
Áир вягт дя дя ва йи-Ñя либ ол ду мц щяй йа,<br />
Дя ва дя фи рян ýи ля ря га либ ýя либ, ям ма<br />
Дин cял мя йиб ет дик йе ня бир фа cия бяр па,<br />
Þз ти üи миз юз ри шя ми зи кяс ди ся ра па...<br />
Gу йа ки, би йа бан да би тян бир яля физ биз!<br />
Þз гюв мц мц зцн ба шы на ян ýял кя ля физ биз!<br />
Áир вягт дя хи Га ря го йун, Аü го йун ол дуг,<br />
Азяр бай cа на, щям дя Ана то лу йа дол дуг,<br />
Ол гядр гы рыб бир-би ри миз дян ки, йо рул дуг,<br />
Гыр дыг cа йо рул дуг вя йо рул дуг cа гы рыл дыг...<br />
Òу ран лы ла рыз, ади йи-шцü ли-ся ля физ биз!<br />
Þз гюв мц мц зцн ба шы на ян ýял кя ля физ биз!<br />
Áир вягт са лыб тяф ри гя ол дуг ики гис мят,<br />
Òей мур шя щя бир па ра мыз ет ди щи ма йят,<br />
Õан Ил ды ры ма бир па ра мыз гыл ды ита ят,<br />
Ган лар са чы лыб, Ан ка ра да гоп ду ги йа мят...<br />
ßщ сян би зя! Hям тир зя низ, щям щя дя физ биз!<br />
Þз гюв мц мц зцн ба шы на ян ýял кя ля физ биз!<br />
Òей мур шя щи-лян ýя олуб та бе йи-фяр ман,<br />
Õан Òох та мы шы ей ля дик ал га ны на гял тан,<br />
Òа ол ду Гы зыл Ор да ла рын дюв ля ти та лан,<br />
Мяс ко шя щи ня фа и дя бяхш ол ду бу мей дан...<br />
ßл йювм урус лаш маг иля зи шя ря физ биз!<br />
Þз гюв мц мц зцн ба шы на ян ýял кя ля физ биз!<br />
Áир вягт Шащ Ис ма йи лц Ñул тан-Ñя ли мя<br />
Мяф тун ола раг ей ля дик ис ла мы дц ни мя,<br />
Гой дуг ики та зя ады бир ди ни-гя ди мя,<br />
Ñал ды бу тя шяй йю бу тя сян нцн би зи би мя...<br />
Гал дыг cа бу ща лят ля ся за йи-яся физ биз!<br />
Þз гюв мц мц зцн ба шы на ян ýял кя ля физ биз!<br />
Íа дир бу ики хяс тя ли йи тут ду ня зяр дя,<br />
Ис тяр ди ялаc ей ля йя бу гор ху лу дяр дя,<br />
Áу мяг сяд иля язм едя ряк ýир ди ня бяр дя,<br />
Мяг ту лян онун ня ши ни гой дуг гу ру йер дя...<br />
Áир ше йи-яcи биз, ня би лим, бир тц щя физ биз!<br />
Þз гюв мц мц зцн ба шы на ян ýял кя ля физ биз!<br />
Ин ди йе ня вар та зя хя бяр, йах шы тя ма ша,<br />
Иран лы лыг, ос ман лы лыг ис ми олуб ещ йа,<br />
Áир ги тя йер цс тцн дя го пуб бир йе кя дя ва,<br />
Мей дан ки, гы зыш ды ола рыг мящв ся ра па...<br />
Он суз да яýяр чянд ки, йек сяр тя ля физ биз!<br />
Þз гюв мц мц зцн ба шы на ян ýял кя ля физ биз!<br />
6 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
Mиrzя ßlяkbяr Sabиrиn<br />
yeganя mцsahиbяsи<br />
Sual:<br />
- Sиzиn иlk tяxяllцsцnцz olan “Hop-hop” sюzцnцn mяnasы<br />
nяdиr vя nяsяbяbяbunu qяbul etmиsиnиz<br />
Cavab:<br />
- Bu tяxяllцsц mяnя яzиz dostum Mяшяdи Hяbиb vermиш -<br />
dиr. Hop-hop quш adыdыr. Bu quшun bu addan baшqa el<br />
arasыnda yenя bиr ne чя adы vardыr kи, Fatmabacы, bu-bbu,<br />
op-op vя шanapиpиk o cцmlяdяndиr. Mяшяdи Hяbиb mяnя<br />
“Fatmabacы” deyя xи tab etmяk цчцn bu adы иntиxab etmишdиr<br />
(seчmишdиr). Mяn dя bunun яvяzиndя onun tяxяllцsцnц<br />
“Qыzdыrmalы” qoymuшam kи, mяnasыnы hяlя bu gцnя kиmи<br />
anlaya bиlmяmишdиr.<br />
Sual:<br />
- Nя sяbяbяtяxяllцsцnцzц tez-tez dяyишdиrиrsиnиz<br />
Cavab:<br />
- Bunu шиrvanlыlardan vя mцhиtdяn soruшmalыsыnыz.<br />
Sual:<br />
- Abbas Sяhhяtиn neчя yaшы vardыr Sиz bюyцksцnцz,<br />
yoxsa o<br />
Cavab:<br />
- Baшda o bюyцkdцr, yaшda mяn.<br />
Sual:<br />
- Sяhhяt dяrиn savadlыdыrmы<br />
Cavab:<br />
- Mяn onun шagиrdиyяm, o mяnя ustaddыr.<br />
Sual:<br />
- Osmanlыlarыn klassиk шaиrlяrиndяn kиmlяrи bяyяnиrsиnиz<br />
Cavab:<br />
- Zиya Paшa vя Namиq Kamal bяyи.<br />
Sual:<br />
- Tofиq Fиkrяtи bяyяnиrsиnиz, dцzdцrmц<br />
Cavab:<br />
- Sиz Osmanlы шaиrlяrиnи soruшdunuz, mяn dя fиkrиmи de -<br />
dиm. Fиkrяt яrяb шaиrиdиr. (Yяqиn kи, M.Я.Sabиr T.Fиkrяtиn<br />
яsяrlяrиndя яrяb sюzlяrиnиn чox ишlяdиldиyиnи nяzяrdя tuturdu-red).<br />
Bu adda Tцrk шaиrи yoxdur. Yaxшы olardыkи, bunu Mя -<br />
hяmmяd Hadи яfяndиdяn soruшaydыnыz. Yaxшыsыnы o bиlяr<br />
(M. Hadиnиn dя шeиrlяrиndя fars vя яrяb sюzlяrи чoxdur. Sa -<br />
bиr ona ишarя edиrdи-red).<br />
Sual:<br />
- “Molla Nяsrяddиn” mяcmuяsиnиn 18-cи nюmrяsиndяkи<br />
“Gюzяlиm” цnvanlы шeиrиnиzиn 3-cц vя 5-cи bяndlяrи ayrы<br />
bяhrdяdиr. Bunun sяbяbи vя hиkmяtи nяdиr<br />
Cavab:<br />
- Hиkmяtи vя sяbяbи mцrgцlяmяkdиr. Mяn gecяlяr “Sя -<br />
da” qяzetиndя (“Sяda” 1909-1911-cи иllяrdя N.Vяzиrovun<br />
nяшr etdиyи gцndяlиk qяzet иdи-red) korrektorluq edиrяm. Иda -<br />
rя xцsusи teleqramlar almыr. O qяdяr gюzlяyиr kи, “Kaspи”,<br />
“Hя qиqяt” vя saиr qяzetlяr чap olub чыxыr. Onlar чыxandan<br />
sonra teleqramlar tяrcmя olunur, dцzцlцr, basыlыr, mяn dя<br />
kor rekturasыna baxыram. Mяn o шeиrи Haшыm bяyиn mяtbя -<br />
яsиndя gecя yarыsы yazmышam vя yazarkяn mцrgцlяyиb son -<br />
ra da yuxulamышam. Yuxudan ayыlandan sonra mabяdиnи<br />
yazmышam. Шeиr tяb olub gяlяndяn sonra sяhvиmи baшa dцш -<br />
mцшяm kи, bu da чox gec иdи.<br />
Sual:<br />
- Mяtbu шeиrlяrиnиzиn hansыnы чox bяyяnиrsиnиz<br />
Cavab:<br />
- Heч bиrиnи. Bяyяnиlяsи шeиrlяrи sonralar yazacaьam.<br />
Sual:<br />
- Sonra nя vaxt<br />
Cavab:<br />
- Mцrgцlяmяyяndя.<br />
Sual:<br />
- Nя цчцn шeиrlяrиnиzи heca vяznиndя deyиl, яruz bя h rиn -<br />
dя yazыrsnыz vя шeиrиn яskи formalarыnы, шяkиllяrиnи шиddяtlи<br />
surяtdя mцhafиzя edиrsиnиz<br />
Cavab:<br />
- Bu чox mцhцm mяsяlяdиr. Gюrцm юz fиkrиmи deyя bи -<br />
lяcяyяmmи. Mяncя yenи fиkиrlяr vя yenи mюvzularы mцtlяq<br />
яskи formada vяяruz bяhrlяrиndя vermяk vя yazmaq lazыm,<br />
hяm dя vacиbdиr. Bunlarы bиrdяn-bиrя dяyишиb oxucunu яdяbиyyatdan<br />
yadыrьatmaq vя soyutmaq olmaz. Иrи-иrи toplar иlя<br />
hцcuma keчяn dцшmяnиn qabaьыna sяdяf dяstяlи vя qыzыl<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
7
suyu иlя yazыlы gцmцш xяncяr иlя чыxmaq aьыlsыzlыqdr. Bunu<br />
hamы bиlиr. Lakиn 13 яsrdиr яdяbиyyatыmыzы mцhasиrяyя al -<br />
mыш dыr. Bu mцhasиrя dя bюyцk-bюyцk ustadlarыn planы, nяq -<br />
ши vя яllяrи иlя olmuшdur. Bu mцhasиrяnи yarыb яdяbиyyatыmыzы<br />
xиlas etmяk, yenя yuxarыdakы ustadlar kиmи bюyцk ustadlarыn<br />
яllяrи иlя mцmkцn olacaqdыr.<br />
Bюyцk шaиrlяrи dя, ustadlarы da ancaq bиlиk vя xalq yetиrя<br />
bиlяr. Шaиr elиn, xalqыn hюkmranыvяgюzцnцn ишыьы olmalыdыr kи,<br />
o nя desя xalq ona baxsыn vяnяyazsa el oxusun. Bu hюkmranlыq<br />
da yalnыz elиn ruhunu bиlmяklяvяtяlяblяrиnи юdяmяklя<br />
olar. Elиn halыna yanmayыb gцclя hюkmranlыq edяnlяr<br />
“dostum” Яbdцlhяmиd vя Mяmmяdяlиnиn gцnцnя dцшяrlяr.<br />
Шeиr иlя musиqи bиrdиr. Bunlarыn hяr иkиsи dя иnsanlarыn ru -<br />
hu иlя яlaqяdardыr. Lakиn шeиr yцksяkdиr vя onun mяqamы<br />
(vяzиfяsи) ucadыr. Шeиr musиqиsиz olar, musиqи шeиrsиz olmaz.<br />
Чцnkи hяr kяs onu юz ahяngиnя uydurub oxuyacaqdыr.<br />
Musиqиmиzdя segah, чahargah, шur, rast vя saиr mu ьam -<br />
lar vardыr. Bunlar bиzиm deyиl, gяlmяdиr, amma ruhumuza kюk<br />
salmышdыr, ruhumuzun qиdasыdыr. Bu muьamlar яruz bяhrlяrи<br />
иlя bиr tarиxdя yurdumuza gяlmишdиr vя bиr tarиxdя dяge -<br />
dяcяkdиr. Bunlarыn hяyatы bиr-bиrиnя baьlыdыr. Dюrd yцz иldяn<br />
bяrиdиr Fцzulиnиn шeиrlяrиnиn шюhrяtи bцtцn Шяrqи qapsa -<br />
mышdыr. Hamы o шeиrlяrи яzbяrdяn bиlиr vя иstяdиyи zaman se -<br />
vя-sevя oxuyur. Halbukи, bu шeиrlяr baшdan-baшa яruz bяhr -<br />
lяrиndя yazыlmышdыr. Sяdиnиn, Hafиzиn qяzяllяrиnиn qabaьыna<br />
ancaq qяzяl иlя чыxmaq olardы kи, Fцzulи bu nu duymuш, чыxmыш<br />
vя onlarыn nцfuzlarыnы qыrmышdыr.<br />
Mяn “Fцzulи” dиvanыna, Fцzulи qяzяllяrиnя baшdan-baшa<br />
nяzиrя yazmaq fиkrиndяyяm. Yяnи o formada vя bяhrlяrdя<br />
olmaq шяrtи иlяyenи-yenи mюvzularda qяzяllяr yazacaьam.<br />
Hяlя bиr neчя nяzиrя dя yazmышam.<br />
Ah eylяdиyиm nяшeyи-qяlyanыn цчцndцr,<br />
Qan aьladыьыm qяhveyи-fиncanыn цчцndцr.<br />
Kюnlцm bulanыr kцчяdя cюvlanыn gюrcяk,<br />
Nиtqиm tutulur hяrzяvц hяdyanыnы gюrcяk, -<br />
mяtlяlяrи (qяzяlиn иlk beytlяrи) иlя baшlanan qяzяllяr dя o<br />
cцmlяdяn olaraq Fцzulиnиn aшaьыdakы:<br />
Ah eylяdиyиm sяrvи-xurmanыn цчцndцr,<br />
Qan aьladыьыm qюnчeyи-xяndanыn цчцndцr.<br />
Kюnlцm aчыlыr zцlfц-pяrишanыn gюrcяk,<br />
Nиtqиm tutulur qюnчeyи-xяndanыnы gюrcяk. –<br />
mяtlяlи qяzяllяrиnя nяzиrяdиr.<br />
Шeиr odur kи, mюvzusu hяyatdan gюtцrцlцb, юzц dя aчыq vя<br />
aydыn yazыlsыn, hяm dя xalqыn ruhuna uyьun yazыlsыn. Beшgцn,<br />
цч gцn юmцr eylяyиb yaшayan шeиrlяrя шeиr deyиlmяz. Xalqыn<br />
oxumadыьы, яzbяrlяmяdиyи шeиr шeиr deyиldиr. Чцnkи onlarыn<br />
яsasы vяbцnюvrяsи yoxdur, onlar hцbab (yaьыш yaьanda su<br />
цzцnя чыxan qabarcыq, kюpцk) gяmиsи kиmи tez чыxыb, tez dя<br />
batarlar. Elиn ruhundan, цrяyиndяn qopmayan шeиrlяr xalqыn<br />
ruhunda heч zaman hяyяcan яmяlя gяtиrя bиlmяz.<br />
Bиr adamы rahat oturduьu yerdя yerиndяn durquzub oy -<br />
natmaq цчцn ona onun kюnlц иstяdиyи vя sцmцyцnя dцш dц -<br />
yц hava чalыnmalыdыr. Belя olmasa o, qollarыnы aчыb sцzя bиl -<br />
mяyяcяkdиr.<br />
Яzиz dostum vя ustadыm olan Sяhhяt mяnиm fиkrиmиn<br />
bя zи nюqtяlяrи иlя шяrиk olmursa da eybи yoxdur. Bunu gяlя -<br />
cяk gюstяrяcяkdиr...<br />
Sabиr mяnиm “Molla Nяsrяddиn” mяcmuяsиndя seyrяk-<br />
seyrяk шeиr yazmaьыmыn sяbяbиnи soruшdu. Mяn dя baca rыq -<br />
sыzlыьыmы vя vaxtыmыn az olduьunu sюylяdиm. “Bunlar bя ha -<br />
nяdиr” – dedи. Zиya Paшanыn mяшhur tяrkиb bяndиnиn иkи par чa -<br />
sыna иkи saata kиmи nяzиrя yazmaьыmы tapшыrdы. Mяn dя иtaяt<br />
edяrяk yazdыm. Sabиr bяyяndи vяsяtrиnи dя tяshиn etdи”.<br />
Qeyd: Sabиr kиmи bюyцk шaиrlя цnsиyyяtdя olan, onun yaradыcыlыьыna vя<br />
шяxsиyyяtиnя mяftun olanlardan bиrи dя gюrkяmlи tяdqиqatчы-яdяbиyyatшцnas,<br />
jurnalиst vя publиsиst Salman Mцmtazdыr. Onun “Sabиr<br />
haqqыnda xatиrяlяr”иndя bиz bunu barиz шяkиldя gюrцrцk. Hяm dя<br />
mяlum olur kи, Mцmtaz Sabиrdяn mцsahиbя alan иlk vя yeganя jurnalиstdиr.<br />
Yuxarыdakы mцsahиbя dя mяhz Salman Mцmtazыn яmяyиnиn<br />
mяhsuludur. Sabиrdяn иlk mцsahиbя alanda S.Mцmtazыn 27<br />
yaшы, шaиrиn иsя 48 yaшы vardы.<br />
Горхурам<br />
Мирзß ßлßкбßр Ñабир<br />
q<br />
Ïа йи-пи йа дя дц шц рям чюл ля ря, —<br />
Õа ри-мц üи лан ýю рц рям, горхму рам.<br />
Ñейр еди рям бяр рц би йа бан ла ры, —<br />
Гу ли-би йа бан ýю рц рям, горхму рам.<br />
Ýаh олу рам бяhрдя зюв ряг ни шин 4 , —<br />
Дал üа лы ту фан ýю рц рям, горхму рам.<br />
Ýяh чы хы рам са hи ля, hяр йан да мин<br />
Âяh ши йи-üцр ран ýю рц рям, горхму рам.<br />
Ýаh шя фяг тяк дц шц рям даü ла ра, —<br />
Yан üы лы hей ван ýю рц рям, горхму рам<br />
Ýяh ени рям са йя тяк ор ман ла ра, —<br />
Yыр ты úы hей ван ýю рц рям, горхму рам.<br />
Öз го йу рам ýаh не йис тан ла ра —<br />
Áир сц рц ас лан ýю рц рям, горхму рам.<br />
Мяг бя ря лик дя еди рям ýяh мя кан, —<br />
Гябрдя хортдан ýю рц рям, горхму рам.<br />
Мян зил олур ýяh мя ня ви ра ня ляр, —<br />
Ъин ýю рц рям, úан ýю рц рям, горхму рам.<br />
Áу кц ре йи-ярздя мян, мцх тя сяр,<br />
Мцх тя лиф ял ван ýю рц рям, горхму рам.<br />
Õа ри úи мцл кцн дя дя hят та ýя зиб<br />
×ох тц hяф ин сан ýю рц рям, горхму рам.<br />
Ëейк, бу горхмаз лыг иля, доü ру су,<br />
Ай да даш, вал ла hи, бил ла hи, тал ла hи,<br />
Щар да мц сял ман ýю рц рям, гор ху рам!..<br />
Áи ся бяб горхма йы рам, вяú hи вар:<br />
— Íей ля йим ахыр, бу йох ол муш ла рын<br />
Ôик ри ни ган-ган ýю рц рям, гор ху рам,<br />
Гор ху рам, гор ху рам, гор ху рам!...<br />
8<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
Бир даща<br />
Яли бяй Щцсейнзадя щаггында<br />
Ниэар Рящимова<br />
Азярбайъанда Ататцрк Мяркязинин елми ямякдашы<br />
Иттищадчылыг ХЫХ ясрин сонларында Тцркийядя бир груп шяхсин<br />
йаратдыьы идейа платформасы иди вя онлар сцгут дюврцнц<br />
йашамаьа башлайан Османлы императорлуьу иля гайьыланырдылар.<br />
Истанбулда Ясэяри–тиббиййя мяктябинин тялябяляри тя -<br />
ря финдян йарадылан Иттищад вя Тярягги Партийасы бу идейаны<br />
йц рцдцрдц вя щямин идейа Эянъ Тцрклярин ЫЫ Тянзимат щя ря -<br />
катында башлыъа фикир ъяряйаны иди. 1892–ъи илдя Ибращим Те -<br />
мо, Щарпутлу Ъювдят, Гафгазлы Мящяммяд Ряшид, Бакылы<br />
Щцсейнзадя Яли вя Дийарбякрли Исщаг Сцкутинин йаратдыглары<br />
“Иттищад вя Тярягги” цзвляри сонрадан Тцрк халгларынын йа -<br />
ша дыьы бюлэя вя яразилярдя, еляъя дя Гафгазда – Азярбай -<br />
ъан да тяшкилатын идейа принсиплярини йайырдылар.<br />
Иттищад вя Тярягги Партийасы османлыъа олан партийа програмыны<br />
1911-ъи илдя Тцркъяляшдирмишди. Иттищад вя Тярягги<br />
Партийасынын хариъиндяки бязи сийаси партийаларда да миллиййятчи<br />
принсипляр вар иди. “Тцрк миллятиндяням, Ислам цммятиндяням,<br />
Гярб мядяниййятиндяням” принсипини гоймаг истяйян<br />
Тцркчцляр Османлы вятяндашларына бир “йени щяйат” тягдим<br />
едирдиляр. Бу гуртулуш ресепти вя щярякятинин тямялини<br />
Тцрк миллиййятчилийи фикир системи тяшкил едяъякди. Буна эюря<br />
дя Тцркляр яввялъя Османлы дювляти ичиндя милли шуура сащиб<br />
олаъагдылар. Икинъи мярщялядя ися Османлы дювлятинин хариъиндя<br />
йашайан Тцрклярин мцстягиллийини газанараг юз айаг -<br />
лары цзяриндя дурмалары вя варлыгларыны горумалары, даща сон -<br />
ра онларла мядяни вя сийаси тяряфлярдян бцтцнляшмя дц шцнъя-<br />
си варды. Бунун ян сон мярщялясиндя бцтцн Тцрк вилайятляринин<br />
гатылдыьы Туран адлы бюйцк бир юлкя гурулаъагды.<br />
“Кечян ясрин ахырларында артыг “Иттищад вя Тярягги” Мяр -<br />
кя зи Комитясинин цзвц олан Яли бяй Щцсейнзадя няинки Тцрк -<br />
чцлцк идеолоэийасынын формалашмасында, щямчинин “Иттищад<br />
вя Тярягги”нин сийаси–мяняви планларынын щяйата кечирилмясиндя<br />
ясас сималардан бири олур”.<br />
Тцрк халгларынын тяряггисиня гаршы мцбаризя едян гцв -<br />
вялярля идеоложи мцбаризядя Я.Щцсейнзадя “иттищада доьру<br />
тярягги” мярамы иля фяалиййятя башлайыр. Мящз буна эюря бу<br />
мягсяди–мярам мцстямлякя ясарятиндя олан Тцрк халгларынын<br />
азадлыг мясялясиндя ян доьру истигамятли йолдур.<br />
Милли ясарятя гаршы мцбаризядя “иттищад” мярамыны о за -<br />
ман бир-бириня йадлашан Тцрк халглары арасында щяйата ке -<br />
чирмяк чох чятин иди. “Иттищада доьру тярягги” иддиасы иля Тцрк<br />
халгларынын милли шцуруну йцксялтмяк мягсядиля Я.Щцсейн -<br />
задя тяляб едирди ки, “Яввялбяяввял эерилийимизин сябяблярини<br />
юйрянмялийик. Сябяб нядир ки, бцтцн алями-Ислам бу эцн<br />
саир миллятляря нисбятян бу гядяр эери галмышдыр”.<br />
Я.Щцсейнзадя бцтцн Тцрк Дцнйасынын иттищадына, тя -<br />
ряг гисиня, Тцрклярин бир шцур алтында бирляшиминя цмид едирди.<br />
“Яли бяй Османлы Тцркийясинин бюйцк гцдрятиня инанырды,<br />
бу империйанын байраьы алтында бцтцн Тцрклярин од вя гылынъ<br />
эцъцня бирляшдириляъяйи гянаятиня эялмишди. О, гядим “Ту -<br />
ран” дювлятинин йенидян бярпа олунаъаьы иля йашайырды. Бу<br />
туранчылыг идейасы иля йашамаг эянъ Яли бяйин юмцр йолуну<br />
вя щяйат гайясини артыг йениъя мцяййян етмиш пантцркизм<br />
вя панисламизмя доьру гяти дюнцшц якс етдирирди”.<br />
1906-ъы илдя Я.Щцсейнзадя “Фцйузат”да йазыр ки, онун<br />
“тут дуьу йол – Тцрклцк, мцсялманлыг вя авропалылыгдыр, Тцрк<br />
щиссийаты иля мцтящяссис, Ислам дини иля мцтядиййин вя Авро -<br />
па мядяниййяти иля мцтямяддин олмагдыр”. 12 ил сонра Зийа<br />
Эюйалп ейни сюзляри юз китабынын титул сящифясиня йазыр: “Тцрк -<br />
ляшмяк, Исламлашмаг, мцасирляшмяк”. Гейд етмяк лазымдыр<br />
ки, “Исламчылыг, Тцркчцлцк, гярбчилик” кцлтцрдя ващид бядии мя -<br />
кан, интеграсийа [мяняви Туран!] тялиминдя сон мярщялядир.<br />
“Шярги тяняззцлдян хилас етмяйин бу мяшщур формулу эяр эин<br />
фялсяфи-идеоложи ахтарышлар просесиндя мцяййянляшмишди”.<br />
“Исламлашмаг” кими, “авропалашмаг” тялиминя дя “Фц йу -<br />
зат”ын вердийи тясщищ бядии-фялсяфи тяряггидя йени мярщялянин<br />
ифадяси иди. Яли бяй Тцрк зийалысыны “йевропосентризмин функ -<br />
сио нери” олмаьа чаьырмырды, йох, яксиня, сюзцн ясл мя на -<br />
сын да “авропалашмаьы”... Авропайа мцгавимятин цсулу, формасы<br />
сайырды: ...биз авропалыларын ядябиййатларына, сянайеляриня,<br />
цлум вя маарифляриня, кяшфиййат вя ихтираларына мцраъи -<br />
ят етмяк истийоруз, юзляриня дейил! ...Биз арзу едириз ки, бизим<br />
тяряггимизя бахылдыгда “Тцрк вя мцсялманлар ня эюзял тя -<br />
рягги едийорлар” дейинилсин, йохса, “Тцркляр, мцсялманлар<br />
иртидад едийор, фирянэляшийорлар” дейинилмясин!”<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5 9
Чыхыш йолу, йеэаня васитя иттищад вя тяряггидир. “Фикирдя,<br />
дилдя, ямялдя бирлик”, “ващид ялифба вя имла”, “щяр кясин юзц -<br />
нц бцтювцн бир щиссяси кими танымасы”. Артыг ясрин башлан -<br />
ьыъында “Иттищад вя Тярягги” хятти иля Яли бяй Османлыда<br />
танынмыш мяшщур сималардан бири иди. Миллятчи “Эянъ Тцркляр”<br />
арасында Яли бяй бюйцк нцфуза малик иди. Онларын сийаси вя<br />
мя няви идейаларынын щяйата кечирилмясиндя Яли бяйин сюзц<br />
щялледиъи, йаздыьы пантцркчц мярамнамяляр вя эяляъяк<br />
“Ту ран” дювляти йаратмаг щаггында иряли сцрдцйц планлар<br />
“Эянъ Тцркляр” цчцн идейа истигамяти ролуну ойнайырды.<br />
Туранчылар бир нечя дяфя Султан Ябдцлщямид цсули-идаряси<br />
ялейщиня чых маьа ъящд етдилярся дя уьурсузлуьа дцчар<br />
олдулар. Бу дюврдя Яли бяй юз иттищадчы мяслякдашлары иля бирликдя<br />
юзц нцн сийаси-мяняви планларыны Османлыда щяйата<br />
кечиря билмяди.<br />
Истанбулда Яли бяйин иттищадчы йолдашлары иля бирликдя “Бю -<br />
йцк Туран” йаратмаг планлары боша чыхдыгдан сонра о, Ба -<br />
кыйа гайытмаьа мяъбур олду. Иттищад вя Тярягги Парти йа -<br />
сынын диэяр цзвляри дя Османлы тяблиьаты апармаг мягсядиля<br />
мцхтялиф Ислам мяркязляриня даьылдылар. Яли бяй мянсуб<br />
олдуьу фиргянин тапшырыглары ясасында щярякят едирди. “Эянъ<br />
Тцркляр”ин идеолоэийасына эюря Азярбайъанда да пантцр к -<br />
изм, миллятчилик щюкмран мювгейя малик олмалы иди. Бакыда<br />
иттищадчыларын бу планларыны щяйата кечирмяк, пантцркист, па -<br />
нис ламист вя туранчылыьы эенишляндирмяк Яли бяйя щяваля олун -<br />
мушду.<br />
“Я.Щцсейнзадя ясрин яввялляриндя Бакыйа гайытдыгдан<br />
[1904] сонра щямин фикирляри садяъя иътимаи-сийаси даирялярдя<br />
йцрцтмцр, щям дя бядии-естетик гянаят сявиййясиндя<br />
ядяби йарадыъылыьа тятбиг едирди. Иттищадчылыг эениш планда<br />
фцйузатчыларын щям бядии йарадыъылыьында, щям дя публисистикасында<br />
яксини тапырды”.<br />
Я.Щцсейнзадянин “Иттищад вя Тярягги” неъя гурулду..”<br />
мягалясиндян юйрянирик ки, “ъямиййятин гурулдуьу илк иллярдя<br />
Яли бяйин галдыьы отагда истещпарат гцввяляри тяряфиндян<br />
йохлама апарылаъаьындан хябяр тутдуглары эцн тялябяляр<br />
долабларда олан китаблардан бязилярини, хцсусян Митщяд Па -<br />
шадан, Яли Суавидян вя Намиг Камалдан бящс едян “Дас<br />
Модерне Тцрктщуум” [“Модерн Тцрклцк”] китабыны йандыр -<br />
мыш дылар ки, китаб Йылдыз сарайы хяфиййяляринин ялиня кечмясин.<br />
Яли бяйин китаб долабында йалныз Мирзя Фятяли Ахун до -<br />
вун комедийалары вя Молла Пянащ Вагифин Лейспигдя няшр<br />
едилмиш шеирляр китабы олмушду. Юзц ися диндирилдийи заман<br />
истинтага билдирмишди ки, ясасян фялсяфи китаблар охуйур вя баш -<br />
га китаблары охумаьа вахты йохдур. Яли бяй охудуьу фило -<br />
софлары да хатырламышды: Платон, Щерберт Спенсер... Он ларын<br />
ясярляри ися о иллярдя Тцрк дилиня тяръцмя олунмамышды...”<br />
“Иттищад вя Тярягги” анлайышлары Яли бяй Щцсейнзадянин<br />
милли-азадлыг уьрунда апардыьы мцбаризядя мцщцм йер ту -<br />
турду. Мящз буну онун 1889-ъу илдя Османлыда щямин мягсядля<br />
тяшкил етдийи сийаси ъямиййятя вердийи “Иттищад вя Тя -<br />
рягги ” ады да тясдиг едир. Бу ъямиййят, Тцрк халгларынын илк<br />
сийаси тяшкилаты иди. “О заман тязяъя йаранан Тцркчцлцк щя -<br />
рякатынын мягсядини, мярамыны айдын ифадя едян мцстягил<br />
програмы щяля йох иди. Бу програм, илк дяфя юзцнц ядибин<br />
Азярбайъанда йашайаркян 1904-ъц илдя Гащирядя “Тцрк”<br />
гязетиндя дяръ етдирдийи “Мяктуби-Мяхсуси” мягалясиндя<br />
эюстярир. Щямин мягаля, о заман щям Я.Щц сей н задянин<br />
“илк Туранчы”, “илк Тцркчц” [Й.Акчураоьлу] кими Тцрк аляминя<br />
эялишини хябяр верир, щям дя Тцрк халгларынын иътимаи-сийаси<br />
щяйатында йени гцввятли мярамын доьулмасында бюйцк дю -<br />
нцш олур”. Програм сяъиййяли бу мягалядя Я.Щцсейн за -<br />
дянин Туранчылыг мяфкурясинин структуру, мащиййяти вя ясас<br />
мцддяалары ачыгланмышдыр. Мягалядя Я.Щц сейнзадя “ясл<br />
мясяля будур” - дейя “ня сурятля чалышмаг, няйя чалышмаг<br />
вя няйи юйрянмякдир” кими йыьъам програмыны тягдим ет -<br />
мишдир. Бу програмы тяфсилаты иля Яли бяй Щц сейнзадя 1907-<br />
ъи илдя “Фцйузат” журналында “Маариф, иттищад, щцррийят” шяклиндя<br />
тягдим едир вя гейд едир ки: “Бяшя рий йятин кяшф етдийи<br />
щцрриййятя вя камил ядалятя наил олмаьын йолу будур!”.<br />
“Иттищада доьру тярягги”нин кечдийи бу цч мярщяля, ХХ<br />
ясрин яввялляриндя Тцрк халгларынын милли-азадлыг щярякатына<br />
мцнасибятдя тамамиля йени сийаси мяфкуряни якс етдирян,<br />
Тцркляри бир йеря топламаг цчцн бюйцк гцввяйя малик бир<br />
програм иди.<br />
Яли бяй Щцсейнзадя “иттищада доьру тярягги” мярамында<br />
мцстямлякя ясарятиндя олан Тцрк халгларынын азадлыг<br />
мя сялясиндя ян дцзэцн истигамят щесаб едирди. Тяряггийя<br />
чаьырыш онун фяалиййятинин илк эцнцндян сяслянир: “Мцсял -<br />
маныз, онун цчцн дцнйанын щяр нярясиндя хейирхащи булундуьумуз<br />
дин гардашларымыз тярягги ется, биз о тяряггини яз<br />
ъани дил алгышларыз! Тцркцз, бинаянялейщ Тцркцз! Тцркцн щяр<br />
йердя тярягги вя тякамцл иля мясуд олмасыны арзу ейляриз!”.<br />
Я.Щцсейнзадяйя эюря “тяряггидя тякъя тякамцл йолу<br />
иля мясяля щялл олунмуйор”, ясас мясяля “иттищада доьру тя -<br />
рягги”дир. О, Тцрк халгларынын рус ингилабынын силащлы мцбаризя<br />
йолундан тякамцл йолуна чякдийи кими, щямчинин бу ин -<br />
гилабын синфи мцбаризя мягсядиндян узаглашдырмаьа чалышмышдыр.<br />
Синфи зиддиййятляря гаршы олан мцбаризяйя беля<br />
мцнасибят билдирирди: “Мязлум олан синифляри залым синифлярин<br />
тяъавцзатындан азад етмяйя чалышыныз, мцсаватитаммя ис -<br />
тяйиниз. Йерсиз, йурдсуз якинчиляримизя йер, торпаг тяляб<br />
единиз! Фцгярайи-касыбямизин шяраити-тяяййцшцнц тясщищя<br />
чалышыныз!”<br />
Бурдан беля айдын олур ки, синфи зиддиййятляр мясялясиндя<br />
дя ядибин мювгейи айдын иди. О, иътимаи щяйатдакы бу<br />
зиддиййятляри эюрцр вя онларын ялейщиня чыхырды. Анъаг, Я.Щц -<br />
сейнзадя чаризмля мцбаризядя милли мясяляйя даща чох<br />
юням верирди. О, Тцрк халгларынын диггятини ятрафда баш ве -<br />
рян “ермяни-мцсялман мцгатиляси, йящуди-рус гиталы, эцръцясэяр<br />
гырьыны, ингуш-казак фаъияси вя с. щадисяляр бцтцн бунлар<br />
мцтлягиййят щюкумятинин азадлыг уьрунда дюйцшян халглара<br />
гаршы мцбаризя мейданында ишлятдикляри вясаити мцбаризялярдян<br />
биридир... бунлары билмялийик, алданмамалыйыг” -<br />
дейя онлары милли иттищад уьрунда мцбаризя йолуна чякяряк<br />
йазырды: “Затян ингилабдан мягсяд нядир Ниъат йолу арамаг<br />
дейилмидир Ниъат йолларындан бири дя иттищадда олдуьуна<br />
шцбщями вар”<br />
Бурдан беля айдын олур ки, Я.Щцсейнзадядя “тярягги”<br />
мярамы иттищад сяъиййялидир. Лакин о заман Я.Щусейн за -<br />
дянин дедийи кими, “иттищада щяр кяс бир нюв мяна верийор вя<br />
щяр кяс иттищада верилян мянадан бир нюв иля мямнун, йа<br />
дилэир олурлар”.<br />
Рягиб миллятлярин бязиляринин бядхащ фикирляриня эюря ту -<br />
ранчылар о заман Авропанын бейнялхалг сийасятиндя ваъиб<br />
фактор сайылан “ирридентан”дан ХЫХ ясрин сонунда Италийанын<br />
милли щярякат ады алтында гоншу халглары юз табелийиндя бир -<br />
ляш дирмяк кими тяъавцзкар сийасяти ирридента [ирредентизм<br />
адланырды] суи-истифадя едяряк, бу ад алтында империйа йаратмаг<br />
мягсядлярини эизлядяряк, эуйа мягсядляри ясарятдя<br />
10<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
“Dünyanın heç bir xalqı<br />
fatehlik şöhrəti və əzəməti ilə<br />
Türklərlə yarışa bilməz... Bu<br />
müzəffər xalqın yalnız<br />
tarixçiləri çatışmayıb ki,<br />
onların ağlagəlməz<br />
qələbələrinin şöhrətini<br />
yaysınlar, nə qədər ölməz<br />
əməlləri əbədilik dəfn<br />
olunub. Türklər tarixlərini<br />
bilmədiyimiz nə qədər<br />
dövlətin əsasını qoyublar”.<br />
Monteskye<br />
олан гоншу Тцрк халгларыны азад етмякдир, йяни “ирриден та” -<br />
дыр. Бязи рягиб миллятляр ися иттищады кечмиш янянялярин давамы<br />
вя инкишафы кими гялямя веряряк, туранчылары Чинэизляр вя<br />
Теймуриляр кими сайсыз-щесыбсыз Тцрк тайфа вя гювмляри бир<br />
дювлятдя бирляшдирмяк вя Туран империйасы йаратмагда эц -<br />
нащландырырдылар. Бязиляриня эюря ися Тцрк зийалылары “иттищад,<br />
заманын рущундан эялир” сюзляри иля “Франса ихтилалындан<br />
кечян бир яср ярзиндя идейалар вя щадисяляр аляминдя рящбяр<br />
мювге олан “насионализмя” ясасланараг “Туран” империйасы<br />
йаратмаг ниййятиндядирляр. Бу мясялядя ян чох ъанфяшанлыг<br />
едян ермяни миллятчиляри мцсялманлары панис ла мизм -<br />
дя иттищам едяряк, онларын цстцня няинки руслары, щятта Ав -<br />
ропа юлкялярини галдырмаьа чалышараг йазырдылар ки: “Бцтцн Ав -<br />
ропа юлкялярини ващимяйя салан “панисламизм” мясялясиля<br />
Алманийанын мяшщур “Велтполитик, йяни дцнйайа аьалыг сийасяти<br />
” арасында щям батини, щям дя защири рабитя вардыр”.<br />
Лакин Я.Щцсейнзадя о заман Авропанын христиан щюкумятляринин<br />
вя ермяни миллятчиляринин Тцрк халгларынын иттищады<br />
барядя сюйлядикляри бу бющтан вя ифтиралардан ещтийат етмяйяряк,<br />
юз туранчылыг мярамыны даща гятиййятля иряли сцряряк<br />
йазырды: “Дцшмянляримизин бу горхусу иттищадын мцсялманлара<br />
ня гядяр лазым олдуьуна эюзял бир дялил дейилмидир!”<br />
Я.Щцсейнзадя рягиб миллятлярин “Тцрк иттищады”на гаршы<br />
гя рязли щцъумларыны рядд етдийи кими, “иттищадын щягиги мя -<br />
на сыны анлайанлар чох аздыр” дейя, йяни иттищада башга мя -<br />
на верян “гаш гайырдыглары йердя эюз чыхаран” Й.Акчураоьлу<br />
кими юзцмцзцнкцлярин дя иряли сцрдцйц туранчылыг эюрцшлярини<br />
ъидди тянгид етмишдир. Чцнки, онларын иряли сцрдцйц туранчылыг<br />
мяфкурясиндян рягиб миллятляр суи-истифадя едяряк, щайкцй<br />
галдырараг, йазырдылар ки: “1848-ъи илдя К.Марксын “Ком -<br />
мунист манифести” коммунистляр цчцн неъя рол ойнамышса,<br />
Й.Акчураоьлунун “Цч тярзи сийасят” ясяри дя Тцркчцляр цчцн<br />
она бянзяр бир рол ойнамышдыр”. Мящз бу бахымдан Й.Ак чу -<br />
раоьлунун туранчылыг мяфкуряси мащиййятъя Я.Щцсейнза -<br />
дянин туранчылыьындан фяргли иди. Буну Й.Акчураоьлунун юзц<br />
дя щямин ясяриндя етираф едяряк, юзцнцн туранчылыг мяра-<br />
мыны “йени доьулмуш ъоъуьа” бянзядяряк йазырды ки, “...Гярб<br />
тясириля Тцркляр арасында мейдана чыхан иргя дайалы сийаси<br />
миллийят фикри пяк йенидир. Индийя гядяр истяр Османлы дювлятиндя,<br />
истярся дя башга Тцрк дювлятляриндя бу фикрин мювъуд<br />
олдуьуну зянн етмяйирям”. Щягигятян дя щяр ики идеологда<br />
туранчылыг идеолоэийасы сийаси мязмунда иди. Лакин щяр<br />
икисинин Тцрк халгларыны бирлийя чаьырышларында мягсядляри ай -<br />
ры-айры иди. “Яли бяй Щцсейнзадя Авропанын щяр ъцр ще эе -<br />
монийасына гаршы мцбаризяни туранчылыг мяфкурясиля Тцрк<br />
халглары арасында йалныз мяняви баьларын, гаршылыглы севэинин,<br />
“мящяббяти-мцтягабилянин” йаранмасында эюрцрдц.<br />
Чцн ки онун бу мярамына эюря “миллятлярин сяламятиня, сяадятиня<br />
йеэаня васитя будур”. Й. Акчураоьлу ися “тювщиди-ят -<br />
рак” сийасятиля “зяманясиндя эюрцнян ирги ъяряйанлардан<br />
[пансламизм вя панэерманизм] Османлы дювлятинин бц -<br />
тювлцйцнц горумаг цчцн мцбаризядя Тцркляря гцввят веряъяк<br />
сийаси бир систем, йяни бюйцк ортаг Тцрк дювляти гурмаг<br />
истяйирди. Она эюря бу дювлят, бцтцн Тцрк дювлятлярини юз<br />
табелийиндя бирляшдирян Османлы дювляти олмалыдыр”.<br />
Яли бяй Щцсейнзадя Й.Акчураоьлунун туранчылыг мярамындакы<br />
бу сийасяти тянгид едяряк йазырды ки: “динъя, гювмиййятъя<br />
бир олан бу халглары сцни олараг “панисламизм”,<br />
“пан тцркизм” адлары иля мясляк иъадына ня лцзум вар” - де -<br />
йя юзцнцн туранчылыг мяфкурясини мязлум Тцрк миллятлярини<br />
айры-айрылыгда азадлыьа говушдурмаг вя онларын мцстягил<br />
дювлятини гурмаг истяйини ортайа гойараг йазыр: “Анъаг бу -<br />
ну эюзялъя анламалысыныз ки, бу миллятин мадди вя мяняви<br />
тяряггиси гаршылыглы олмалыдыр. Тцрклярин бир гисминдя ямяля<br />
эялян тярягги о бири гисминя якс едяр, тясир едяр. Мясялян,<br />
Османлы Тцркляри юз диллярини тякмилляшдирярлярся, бу истяр-ис -<br />
тя мяз крымлыларын, казанлыларын, йа ширванлыларын дяхи дилинин<br />
ислащына хидмят едяр... Тцркцстан Чини бир Франса гядяр,<br />
щеч олмазса бир Фламенк, бир Белчика гядяр мцтярягги бир<br />
мямлякят олса иди, бунун Османлы Тцркляриня бир файдасы ол -<br />
майаъагмыйды... Мцсялман алями, йахуд Тцрк юлкяляри гей -<br />
ри-мцнбит чюл, бир бийабан щалыны алдыьы тягдирдя ямин олунуз<br />
ки, Османлы мядяниййяти дяхи ня гядяр чалышса йеня бу би -<br />
йабанын ортасында бир сящрадан башга бир шей ола билмяз...<br />
Ислам, Тцрк бир тяряфдя тярягги ется, гцввят булса Османлы<br />
мямлякяти дя о алямин ичиндя бир бош сящра дейил, бир бе -<br />
щишт, юндяр бещишт олур”.<br />
Ясл мясяля “Иттищад, йахуд тювщид мясяляси дейил” - дейя<br />
юзцнцн Тцркчцлцк сийасятинин мащиййятини шярщ едяряк<br />
йазыр: “Тцрклцйцн нядян ибарят олдуьуну тамамиля билмяйирсиниз...<br />
Тцркчцлцк миллятини севмяк, йцксялтмяк демякдир”.<br />
Бир миллятин гцввяти мцхтялиф Тцрк тайфалары арасында мя -<br />
няви баьлылыьын артмасындадыр. Бу мясялядя ися “ясас ишимиз<br />
дил, дин бирлийини горумаьын ваъиблийини билмякдир. Чцнки<br />
йалныз бу йолла Тцркляр щарада йашайырса-йашасын бир-бирини<br />
таныйаъаг, севяъякдир. Мядяниляшмя вя тярягги йолунда<br />
бир-бириня кюмяк едяъякдир”. Я.Щцсейнзадянин туранчылыьы<br />
щеч дя реаллыгдан узаг дейилдир. Онун юзцнцн гейд етдийи<br />
кими: “Иттищадын мянасы “цмуми иътимаиййядя хялгин мянафейи<br />
уьрунда ялбирлийиля иш эюрмякдир”.<br />
“Яли бяй Щцсейнзадя мцсялман Тцркляр арасында илк ту -<br />
ранлыдыр, йяни пантуранистдир” - дейян Й.Акчураоьлу онун ту -<br />
ранчылыьынын мащиййятини шярщ едяркян йазырды ки: “Лакин бу -<br />
ну да билмялийик ки, щяйатда даима анлашма вя сакитлик арайан<br />
Яли бяй туранчылыьы кяскинликля, шиддят вя исрарла мцдафия<br />
ет мирди. Онун туранчылыьы “шаираня туранчылыг” иди. Бу факт<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5 11
“Torpaq dövlətin təməlidir, onu heç kəsə vermək olmaz. Torpağı əcdadlarımız bizə irs qoyub getmişdir,<br />
orada babalarımızın sümükləri uyuyur.<br />
Torpaq mənim deyil, xalqındır. Xalqın torpağını verməyə heç kimin ixtiyarı yoxdur. Mən öz atımı,<br />
yaraşıqlı kənizimi tunqhulara ona görə verdim ki, onlar mənim özümün idi. Amma torpağı verə bilmərəm, bu<br />
torpaq gələcək nəslə çatdırılmalıdır. Ya xalq məhv olmalı, ya da torpağını öz qanı hesabına qorumalıdır”.<br />
Mete<br />
Böyük Hun imperatoru<br />
доьрудур, лакин бу она дялалят етмир ки Яли бяй Щцсейн за -<br />
дянин ту ранчылыг идеолоэийасы сийаси мярамлардан узаг иди.<br />
Онун идеолоэийасынын сийаси мащиййятиндян данышан Мя -<br />
щяммяд Ямин Рясулзадя йазырды ки: “Туранчылыг Тцрк халгларынын<br />
юз мцстягиллийи уьрунда, милли мцгяддяратынын тяйини<br />
вя тясдиги уьрунда, мцтярягги идеолоэийадыр. Бу идеоло -<br />
эийа Русийа им периализминя “Ващид бюлцнмяз Русийайа”<br />
гаршы гойулмушдур”.<br />
Азярбайъан тяфяккцрцндя тцранчылыгда башлыъа вязифя<br />
мил лятини милли ясарятдян хилас етмяк, юлкясинин милли мцстягиллийини<br />
тямин етмяк иди. Даща сонракы мярщялядя ися Тцрк<br />
дювлятляринин кцлтцр бирлийини, щямчинин игтисади вя сийаси гаршылыглы<br />
ялагялярин йарадылмасы вя инкишаф етдирилмяси бахымындан<br />
да мцщцм иди. Бу мягсяди-мярам Яли бяй Щцсейнза -<br />
дянин туранчылыг идеолоэийасынын мяьзи иди.<br />
“Иттищада доьру тярягги” мярамы иля Я.Щцсейнзадя ХЫХ<br />
ясрин сону, ХХ ясрин яввялляриндя Тцрк халгларынын иътимаисийаси<br />
фикир тарихиндя йени бир сящифя ачыр. “Яэяр “Фцйузат”<br />
жур налынын няшриня гядяр Азярбайъан ядяби-иътимаи фикриндя<br />
туранчылыьа халис яхлаги дяйяр, бядии-естетик кейфиййят кими<br />
бахылыр, о йалныз мифик-космополитик мяканы тясвир цчцн ясас<br />
эютцрцлцрдцся, фцйузатчыларын йарадыъылыьында бу идейа щям<br />
дя сийаси-фялсяфи нотларла, елми-нязяри принсиплярля зянэин -<br />
ляш ди. Фцйузатчылар Турана мифик бир юлкя, супер дювлят кими<br />
дейил, реал тарихи ъоьрафийасы олан бир яразидя Тцрк халгларынын<br />
мядяни-мяняви бирлийини йашадан идеал бир ъямиййят ки -<br />
ми бахырдылар”.<br />
Бцтцн Тураны Яли бяй мящз йашыл перспективдя [маариф<br />
гяндилинин нурунда!] эюрмяк истяйир. Бунун цчцн ъоьрафи,<br />
йахуд сийаси бир анлам кими щеч бир “пантцркизм”, “панисламизм”<br />
уйдурмаг лазым дейил, мящз мядяниййят, елм, сянят<br />
мянасында ващид бядии, естетик, мяняви мякана наил олмаг<br />
лазымдыр: “Ислам, Тцрк щяр тяряфдя тярягги ется, гцввят бул -<br />
са, Мемалики Османиййя дя о алямин ичиндя бир ваща деэил,<br />
мясяля йек диэяримизи танымаг, севмяк, тяриги-тямяддцндя<br />
йек диэяримизя мцавинят етмяк мясялясидир”.<br />
Яли бяйя эюря иттищадда ясас мягсяд дил, дин бирлийини<br />
го румагдыр. Онун фикриня эюря дил, дин бирлийи олмадан милли<br />
айрылыглар, дини чякишмяляр цзцндян Тцрк иттищадына - бу бю -<br />
йцк ишя башламаг олмаз.<br />
Тцрк иттищадыны йаратмаг цчцн ян яввял атылаъаг аддымын<br />
дил бирлийи олдуьуну дярк етдийиндян иттищад сащясиндяки<br />
фяалиййятини дилдян башламаьы зярури сайырды. Онун фик рин -<br />
ъя “Бир вахтлар Шяргдя милляти – Ислам бейниндя яряб вя фарс<br />
дилляри цлум вя маарифя алят булунмуш олдуьундан, яряб вя<br />
фарс гювмляри хейли тяряггийати-игтисадиййяйя вя иътимаиййяйя<br />
малик олдулар. Бу эцн ися цлум вя ядябиййат Тцрк дилиндя<br />
олмаг цзря тяряггийя башладыьындан цмум Шяргдя<br />
маарифин ян эюзял васитейи-интишары Тцрк лисаны олмушдур”.<br />
“Асийанын шяргиндян Авропанын гярбиня гядяр мцхтялиф мя -<br />
дяниййят мяркязляриндя ишлянян, мцхтялиф характерли, цслублу<br />
йазылы абидялярдя тязащцр едян бу дил орта ясрляр Тцрк тя -<br />
фяккцрцнцн ясас ифадя формасы кими эениш йайылмыш, дцнйанын<br />
бир сыра мцкяммял ядяби дилляриня мейдан охумушдур”.<br />
Я.Щцсейнзадя дил бирлийи, “Туран” идеалындан бящс едяркян,<br />
Йашар Гарайевин тябиринъя десяк, “щяр шейдян яввял,<br />
ялбяття, ващид мяняви мяканы эюрцр вя бцтцн Тцркляр цчцн<br />
сабит, монолит, дяйишмяз мяняви Вятяни нязярдя тутурду.<br />
Бу Вятянин яразиси ващид Ислам иди, ващид Тцрк кцлтцрц, дили<br />
вя мянявиййаты иди. Бялкя дя мящз Яли бяйин бу тялиминдян<br />
сонра Ататцрк юз мяшщур миллят тярифини вя дцстуруну сюйлямишди:<br />
“Тцркийя Ъумщуриййятинин тямяли кцлтцрдцр” вя мящз<br />
кцлтцр бахымындан “милли мянлийини билмяйян миллятляр башга<br />
миллятллярин шикарыдыр” демишдир.<br />
Я.Щцейнзадяйя эюря иттищад мярамында ясас факторлардан<br />
бири дя диндир. Она эюря дя милли бирликдя ян бюйцк ма -<br />
неялярдян бири дя сцнни-шия мязщябляри арасындакы зиддиййятлярдир.<br />
Яли бяй Щцсейнзадя “иттищад вя мящяббят”и динляр вя<br />
мязщябляр арасында да арайырды. Чцнки о, “иттищад вя мя щя б -<br />
бяти айры-айры щяр мязщябин эюстярдийи сявабларын щамысындан<br />
яла билийорду”.<br />
О, “бу мязщяблярин щамысынын защирян ъцзи ихтилафлары<br />
олмаларына бахмайараг дахилян ейни мягсядя хидмят едирляр”,<br />
- дейя бу сащядя дин хадимлярини тянгид едяряк йазырды<br />
ки: “дини мязщябляр арасындакы бу ихтилафларын сябяби Ис ла -<br />
мий йяти щяггиля анламамаларындадыр. ...Бизя галырса иттищады<br />
щяггиля анламаг цчцн яввял ямрдя... щцррийяти виъданы...<br />
щцр рийяти кяламы лайиги вяъщля дярк вя тящгир етмяк лазымдыр.<br />
Щцррийяти виъданын мянасы будур ки, щяр кяс, щяр щансы етигад<br />
вя яфкарда... булунмагда щцрр вя азаддыр. Кимсянин,<br />
ня щюкумятин вя ня дя бир фярдин етигад вя яфкарындан наши<br />
кимсяйя тяъавцз етмяйя щягги йохдур. Инсан истяр сцнни,<br />
истяр шия, истяр йени чыхма орта мязщяб олсун, яфкар вя етигадыны<br />
ашкар сурятдя сюйляйиб йаймагда азаддыр. Иттищадын<br />
мянасы бу дейилдир ки, шияляр юз етигады батинлярини эизлясин,<br />
сцнниляр юз етигадларындан ял чякиб шия... олсунлар, хейр, иттищадын<br />
мянасы бу дейилдир. Иттищадын мянасы щяр бир фярдин юз<br />
щямъинсляри щансы мязщябдя олурларса-олсунлар..., ъцмлясиня<br />
щюрмят вя риайят едиб, щамыны гардаш танымагдыр”.<br />
Яли бяй Щцсейнзадянин тяряггийя чаьырышы мцяййян мя -<br />
нада ХХ ясрин яввялляриндя дюврцн ингилаби демократик зи -<br />
йалыларынын чаьырышындан щям мягсядляр, щям дя мцбаризя<br />
тактикасы бахымына эюря фяргли иди.<br />
О дюврц “тярягги ясри” кими характеризя едяркян йазырды<br />
ки: “Биз дейириз ки, тярягги едялим, яввялян бир миллятин тяряггиси<br />
нядян ибарятдир Мягсяди, гайяси нядир Даща доьрусу,<br />
ня олмалыдыр Санийян, тяряггинин вясаити нядир Вя ня<br />
ола билир”.<br />
Яли бяй Щцсейнзадя вердийи бу суалларла тяряггийя мц -<br />
тярягги бахышы, онун актуал мювзу кясб етмяси, мащиййятинин,<br />
мягсядинин щансы йолларла инкишаф етдийини щямчинин, бу проб -<br />
лемин Тцрк халгларынын щяйатында ваъиблийини, мцщцмлцйцнц<br />
яхз едирди.<br />
12<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
Hцseyn Cavиdиn иnsan fяlsяfяsи<br />
Zцmrцd Yaьmur<br />
fиlologиya elmlяrи namиzяdи<br />
Bяшяrиyyяtиn Иblиsя uymuшdюnяmиndя Peyьяmbяr (s.я.s.)<br />
иlahиlиyиnя tapыnmыш, kecяn яsrиn яvvяllяrиndя dцnyamыzda<br />
baш verяn dяyишиklяrиn яhatяsиndя юz sabиtlиyиndяn hec bиr<br />
zaman gerи cяkиlmяmиш Hцseyn Cavиd шaиr иlahиlиyиnя hec<br />
bиr zaman xяlяl gяtиrmяmиш, onu adиlяшdиrmяmишdиr. Dцnya<br />
цzяrиndяn bиzя, hяyatыmыza boylanan vя bu boylanышda gюr -<br />
dцyцnц ичиndяn kecиrиb юz иlahиlиyиnя qatan, fиlosofanя fиkиrlяrи<br />
иlя dюvrlяr sыnaьыndan kecmиш Cavиd hяm шяxsиyyяtи, hяm<br />
dя yaradыcыlыьы иlя hяmишя zиrvяdя olmuшdur.<br />
Cavиd bиr korиfey olmaq etиbarы иlяYer-Gюy, Allah-иnsan<br />
иkиlиyиndя bиrlяшиrdи. Cavиd цcцn иnsan kиmdиr ”Ya hяr kяsя<br />
xaиn olan иnsan nяdиr Иblиs!” kи, “иnsan mяzhяbиndяn kиmsя<br />
cыxmaz, kиmsя qurtulmaz”, cцnkи “bюyцk baшlar dumanlanmыш,<br />
atяш pцskцrцr hяr an, dяnиzlяr qan, buludlar qan, hava<br />
qan, ишdя hяr yer qan”... Vя “nя иstяr bиr-bиrиndяn anlaшыlmaz<br />
sayqыsыz иnsan!”<br />
Cavиd цcцn иnsan budur! Dцnyanыn sakиnи hяm zalыm, hяm<br />
dя qan иcиndя чыrpыnan bиr varlыqdыr. Varlыьыmыzыn bиr alяmиnи<br />
Cavиd aydыn шяkиldя иfadя edиr, tяrяddцd etmяdяn иkиlи dцn -<br />
yanыn sakиnиnи bиr qцtbdяn - sosиal varlыьыn bцtцn иn safsыzlыьыnы<br />
tяqdиm edиr. Amma bu иnsanыn bиr qцtbцdцr. Ca vиdиsя иkиncи<br />
alяmиn sakиnи daha cox mяшьul edиr. Bиr tя rяf dяn Cavиd цcцn<br />
“xиlqяt иndи bиr яfsanяdиr, kиm kи, hяll etmяk dиlяr dиvanяdиr”,<br />
“bиr oyuncaqdыr cahan baшdan baшa, qafиl иnsanlar da bяnzяr<br />
sяrxoшa”, dиgяr tяrяfdяnsя bu “kяn dиn dяn xяbяrsиz, sayьыsыz<br />
иnsanlar” bяdbяxtdиr, daиma xoш bяx tlиk axtarыr, amma яldя<br />
etdиyи ancaq bяdbяxtlиkdиr. Cavиd hяr nяqяdяr иnsana “nяrdя<br />
иnsan gюrsяnиz цrkяrsиnиz” xя bяrdarlыьыnы edиb hяyяcan tя -<br />
bиlиnи vurursa, bиr o qяdяr dяиn sanыn kюmяksиz olduьunu ona<br />
eynи dяrяcяdячatdыrmaьa calышыr, hяtta иnsana “aldat юzцnц<br />
yazыq olarsan” tюvsиy yя sиnи verиr.<br />
Cavиd цcцn иnsan hяm юzцnц aldatmиш zavallы, hяm dя<br />
aldanmыш bиr bичarяdиr. Иnsanы bиr teorem kиmи иzah etmяk<br />
ar zusundan vaz keчиlmяdиyи kиmи, чox zaman onun etdиklяrиnи<br />
anlamaq olmur. Cavиd yaradыcыlыьыnda bu zиddиyyяt<br />
юzцnц яn yцksяk formada gюstяrиr. Bиr tяrяfdяn o юz qяhrяmanlarыnыn<br />
daxиlи dцnyasыnы, dиgяr tяrяfdяnsя иnsanыn daxиllя<br />
zahиrи arasыndakыzиddиyyяtlяrи tяhlиl vяиzah etmяyя чalышmadan<br />
иnsanы юzцnяtяqdиm etmяyя calышыr, yaratdыьы bю -<br />
yцk obrazlar vasиtяsиlя buna naиl olur. Cavиd sona qяdяr<br />
qяhrяmanыnыn яzab-иztиrabыnыn sяbяbиnи gиzlи saxlayыr, qяh -<br />
rяman tez-tez “mяn kиmяm” sualыna “bиr heчяm” cavabыnы<br />
alsa da elя hey чыrpыnыr, hяtta heчlиkdяn dя bиr ишыq ucu tapmaьa<br />
чalышыr, чцnkи иnsan hяr шeyя rяьmяn xoшbяxt vя gя -<br />
rяklи olmaq цmиdиndяn яl чяkmиr.<br />
Иnsan yaradыlышdan dиllemma qarшыsыnda чыrpыnan varlыq<br />
olmaq etиbarиlя чяkdиyи vя mяhkum olunduьu mяhrumиy -<br />
yяt lяrdяn qurtula bиlmяyиb, bundan sonra da buna цmиdиn<br />
gяlяcяyи qaranlыq gюrцnцr. Bиolojи vяsosиal varlыq kиmи иkиyя<br />
bюlцnяn иnsan tяbии kи, bu иkиnи bиr etmяk цчцn чox yollar<br />
aramышdыr, amma heч bиr nяtиcя яldя etmяdяn, яksиnя xoш -<br />
bяxt olmaq umиdиndяn uzaq dцшmцшdцr. Nяtиcяdя иnsan<br />
sosиal varlыq kиmи xoшbяxtlиkdяn nя qяdяr uzaqdыrsa, bиolojи<br />
varlыq kиmи bиr o qяdяr dя bяdbяxtlиyя mяhkumdur, чцnkи<br />
иnsan юz иstяk vя duyьularыna uyьun hяyat tяrzи yaшamыr.<br />
Иnsanlara иnanmaq kиfayяtdиr, etиbar иnamыn иfrat forma -<br />
sыdыr, hяr шeyиn иfratыsa иnsanы gцlцnc vя gцcsцz edиr. Cavиd<br />
dя qяhrяmanlarыna иnanыr, amma etиbar etmиr, ona gюrя dя<br />
onlarы яn чяtиn zиddиyyяtlяr vя dцшцncяlяr fonunda юzlяrи иlя<br />
baш-baшa buraxыr, bu иnsanlar чox zaman da sыnaqlardan<br />
чыxa bиlmиrlяr. Cavиdя gюrя иnsan юz иkиlи dцnyasыnda hиss<br />
vя aьыldan eynи dяrяcяdяasыlыdыr. Bu иkиlиk иnsanы mяyus vя<br />
цmиdsиz edиr, nяtиcяdя иnsan tяnhalыьa mяhkum olur.<br />
Tяnhalыq - mahиyyяtdяkи tяklиyиn, daxиlи fиkиr vя alяmиn<br />
kю nцllц olaraq юz яzabыna qapanыb юzunu axtarma vя юzц -<br />
nцtapmanыn яn sяrt formasыdыr. Homer yazыrdы kи, “bиr halda<br />
kи, иnsan yer цzцndя mюvcuddur, o яzab cяkmяyя mяh -<br />
kum dur”. Иnsan nя qяdяr vurnuxursa, dяyишиb baшqalaшыrsa<br />
onun arzu, иstяklяrиnиn, ehtиraslarы vяsevgиsиnиn, nиfrяt vя<br />
etиrazlarыnыn mahиyyяtи dяyишmиr. Иnsan qadaьalar, tabular<br />
yaradыr, onlarы nяqяdяr qoruyub saxlamaьa чalышыrsa, bиr o<br />
qяdяr dя bu tabulara etиraz edиb nиfrяtlя yanaшыr. Zaman<br />
keчdиkcя qadaьalar иnsanda иkrah doьurur, hяr bиr иnsan<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5 13
шяxsи hяyatыndakы чяtиnlиklяrи ona baшqalarы tяrяfиndяn tя -<br />
ca vцz olunmasы иlяиzah edиr. Amma юzц dя eynи dяrяъяdя<br />
baшqasыnыn иxtиyarыna tячavцz edиr.<br />
Mяsяlяn, “Иblиs” яsяrиndя Arиfиn halыnы alaq. Daxиlи alя -<br />
mи nя bяlяd oluьumuz bu gяncиn ичиndя юldцrmяk, mяhv et -<br />
mяk иnstиnktиnя qarшы olan nиfrяtиndяn xяbяrdarыq, amma<br />
Arи fиn яmяllяrи иlя ичиndяkиlяr vяhdяt tяшkиl etmиr. Arиf “Иblиsя<br />
uymuш bяшяrиyyяtи” lяnяtlяrkяn юzц яn dяhшяtlи formada Иb -<br />
lиsя uyur… Иnsanlыьыn яn “sabиt” xцsusиyyяtи… Sюz verиb<br />
sю zцndяn bиrиncи юzцqacmaq…<br />
Иnsanыn иnsanlar arasыnda tяnhalыьы vя daxиlи tяlatцmlяr<br />
fonunda tяqdиmиndя Cavиdиn baшqa bиr юzяllиyи dя var kи, bu<br />
da яn qatы cиnayяtkarыn, qatиlиn юz яzabыnda yuyulmasыdыr.<br />
“Afяt” яsяrи dя Afяt kиmи иncя tяbияtlи bиr qadыnы cиnayяtkara<br />
чevриlиr, amma Afяtи qыnamaq olmur, чцnkи o юz яzabыnda<br />
yuyulub tяmиzlяnиr.<br />
Yaxud eynи яsяrdя Юzdяmиr obrazыnы alaq… Яslиndя<br />
ha mыnыn “яyyaш” deyя kяnara atdыьы Юzdяmиr heч dяAfят -<br />
dяn az bяdbяxt deyиl vя o, sevиlmяyяn яr facияsиnи yaшayыr.<br />
Zahиrяn yanaшыlsa Юzdяmиrи Afяtя qarшы kobudluqda gц -<br />
nah landыrmaq olar, amma Afяt ona qarшы чoxmu say ьы lы -<br />
dыr… Demяk hamы hamы иlяvяюzциlяmцharиbя vяzиy yя -<br />
tиndяdиr, dцшmяn elan olunan heч bиr haqqa sahиb deyиl.<br />
Sevиlmяyиb sevяnlяr facияsи dunya яdяbиyyatыnda dя -<br />
fяlяrlя ишlяnmишdиr. L.Tolstoyun “Anna Karenиna”, C.Qol -<br />
soursиnиn “Farsaytlar haqqыnda яfsanя” kиmи яsяrlяrиndя bu<br />
xяtt genиш шяkиldя tяqdиm olunmuшdur.<br />
Иnsanda юzцnя yadlaшma, dцnya иlя яlaqяlяrиnиn kя sиl -<br />
mяsи, dцшцncяvяяmяllяrиndя qeyrи-sabиtlиk Cavиdиn qяhrяmanlarыnы<br />
иzlяyяn hallardыr. Cavиdиn иnsan haqqыnda dц -<br />
шцncяlяrи heчdяn doьmurdu. Иnsanыn иztиrabы xoшbяxtlиk цmи -<br />
dиndяn doьduьu kиmи Cavиdиn dя sяnяt яzablarы иnsana<br />
mяhяbbяtdяn doьurdu. Sяnяtkar цcцn bu яsas шяrtdиr vя<br />
Cavиd dя bu яsas шяrtя bцtцn yaradыcыlыьы boyu яmяl et mиш -<br />
dиr. Bununla yanaшы onun yaradыcыlыьы baшdan-baшa mяhяbbяt<br />
vя nиfrяtиn mцbarиzяsы fonunda чыrpыnan иnsanlarыn bи -<br />
чarяsиzlиyиня, gцnahыna hяsr olunmuшdur.<br />
Иnsan cяmиyyяtиn яzmяk vя яzиlmяk qanunlarыna tabe<br />
olduqca юzц-юzцndяn uzaqlaшыr, hяtta юzц-юzцndяn иkrahla цz<br />
чevиrиr. “Шeyx Sяnan”da belя bиr hal aydыn gюrunur. Шeyx Yer -<br />
dяn usanmышdыr, Gюylяrdяn kюmяk иstяyиr, amma yerdя-kиlяr<br />
ondan иmtиna etmишdиr, gюylяrя цz tutmaq цчцn sя Seyxиn яv -<br />
vяlkи saflыq vя ucalыьы yoxdur. Onun цчцn Шeyx Sяnan dяr -<br />
vишlиyи secиr. Dяrvишlиkdя иntиhara bяnzяr bиr hal mюvcuddur,<br />
иntиhar hяyata qarшы цsyandыr, dяrvишlиkdяdяbu цsyan var. Иn -<br />
tиharda candan, dяrvишlиkdя cяmиyyяtdяn иmtиna var.<br />
Sevgи tarиxиndяmяhяbbяtи dяhшяtlяr яhatя edиr. Bu dяh -<br />
шяt иkиtяrяflиdиr... Bиrиncиsи, dцnyanыn mяhяbbяtя dяhшяtlиmц -<br />
nasиbяtи – sevяnlяrя cяmиyyяtиn aqressиv yanaшmasы, иkиn -<br />
cи tяrяfdяn sevgиnиn normaya sыьmayan, ehtиrasыn qaydalar<br />
tanыmayan hцdudsuzluьu...<br />
Rus fиlosufu Berdиyayev yazыrdы kи, "qadыn mяhяbbяtdя<br />
dahи olur, mяhяbbяt mцnasиbяtlяrиndя o hяrtяrяflи olur,<br />
tяbияtиn ona verdиyи hяr шeyи mяhяbbяtlя яlaqяlяndиrиr. Kиши<br />
иsя mяhяbbяtdя dahиdяn чox иstedadlы olur”. “Sяyavuш”<br />
яsяrиndяkи Sцdabя dяичиndяkи hяr шeyи mяhяbbяtlя яlaqяlяndиrиr.<br />
O, bяdbяxt bиr qadыndыr vя cиnayяt цcцn deyиl,<br />
sevmяk vя sevиlmяk цчцn yaradыlmышdыr. Sцdabя heч dя<br />
иndиyя qяdяr tяnqиdиmиzdя deyиldиyи kиmи “daxиlиnи bцrцmцш<br />
ehtиras alovunun onu cиnayяtя, rяzиl яmяllяrя vя suи-qяsdя<br />
tяhrиk edяn” qadыn deyиl. Sцdabя ичиndяkи sevmяk adlы цlvи<br />
иstedadыn alovunda qovrulur, lakиn bu heч dяbяsиt anla -<br />
шыlan vя adи, hormanlarla eynиlяшdиrиlяn ehtиras deyиl. Яgяr<br />
Sцdabя hиsslяrиnи yalnиz hяzz vя ehtиraslarыna qul etsяydи,<br />
onda bunlarы tяmиn etmяk цчцn baш hяrяm olduьu sarayda<br />
bunu asanlыqla tяmиn etmиш olardы. Яsяrdя bunun яksиnи<br />
gюrцrцk vя Sцdabя sevgиnиn bцtцn gюzяllиklяrиnи dцymaq<br />
иstяyиr, bunlarы ona bяxш edяcяk bиrиsи dя ancaq Sяyavuш -<br />
dur. Sudabяdяn hamы yцksяk dяyяrlяr tяlяb edиr, amma<br />
kиm sя ona иndиyя qяdяr bu шяkиldя davranыbmы.. O gяnc<br />
иkяn юzцndяn чox yaшlы bиrиnя rяyи soruшulmadan яrя ve -<br />
rиlmишdиr. Яslиndя иnsanыn иstяmяdиyи bиr шeyя mяcbur edиl -<br />
mяsи onu яxlaqsыzlыьa tяhrиk etmяk kиmи bиr шeydиr vя Su -<br />
dabя dяmяcburяn яrя verиldиyи цcцn belя bиr яxlaqsыzlыьa<br />
mяcbur edиlmишdиr. Qяlbиnи sevgи atяшиnя atmaqla яslиndя<br />
Sцdabя bu яxlaqsыzlыqdan tяmиzlяnmяk иstяyиr. Demяk tяnqиdиmиzdя<br />
vurьulandыьы kиmи Sцdabяnыn Sяyavuшa olan<br />
sevgиsи яxlaqsыzlыq deyиl, hяyatыnы mяcburиyyяtlяr иcиndя ke -<br />
чиrmиш bиr qadыnыn цsyanы, eynи zamanda dяrdиdиr, чцnkи<br />
Sцdabяnиn qяlbи иlяseчdиyи Sяyavuш ona heч bиr halda ca -<br />
vab verяcяk bиrи deyиl. Belяlиklя, яtrafыn bu sevgиyя dяhшяtlи<br />
mцnasиbяtи ortaya чыxыr vя bиr чox mцstяvиdяn baxdыqda<br />
haqq verиlmяsи чяtиn olan, yalnыz bиr иnsan hиssи kиmиya na -<br />
шыlarsa facия иlя qarшыlanan bu sevgиrяdd olunduqdan sonra<br />
dяhшяtlя qarшыlandыьы kиmи иndи dяюz dяhшяt vя qorxunc<br />
qиsasыnы ortaya qoyur. Cavabsыz mяhяbbяtlяrиn qиsasы чox<br />
zaman dяhшяtlи olur. Belяcя Sudabя юzцnяolunanы Sяya -<br />
vuшa edиr, mяcburиyyяt vя zor yolunu seчиr. Bura qяdяr<br />
sev gиsиnя haqq qazandыrmaq nиyyяtиndя olan Sц dabя иntиqam<br />
hazыrlamaьa baшlayыr. Bиr qadыn olduьu unu dulmuш<br />
Sцdabя sevgиsиnя cavab ala bиlmяyиb qяlbиnиn atя шиnи mяk -<br />
rиn qurbanlыьыna чevиrиr.<br />
Bиr vяzиyyяtdя haqq verdиyиnя baшqa bиr halda haqq<br />
ver mяk olmur..., чцnkи иnsan yaradыlыш etиbarиlя mцrrяkkяb<br />
vя иzah olunmazdыr. Cavиd dя mяhz иnsanы sablon шяkиldя<br />
“yaxшы vя pиslяrя” bюlmur, onu bцtцnlцklя, hяr halы иlяtяq -<br />
dиm edиr.<br />
Azяrbaycan яdяbи tяnqиdиndя bиr cox hallarda иnsanыn<br />
dяyяrlяndиrиlmяsи onun sosиal durumu иlя яlaqяlяndиrиlиr.<br />
San kи bцtцn zяngиnlяr zalыm, яxlaqdan uzaq, hec bиr mя nя -<br />
vи keyfиyyяtlяrя sahиb olmayanlar, kasыblarsa яksиnя dяyяrlяndиrиlиr.<br />
Mяsяlяn, M.Яlиoьlu Sяyavus obrazыnы dя yяr lяn -<br />
dиrяrkяn belя bиr fиkrи Cavиdlя baьlamaьa чalышaraq yazыrdы<br />
kи, “mцhцm bиr cяhяtи dramaturq чox иncяlиklя mя na lan dы -<br />
rыr... qяhrяmanlыqla яsиlzadяlиk bиr araya sыьmыr”. Яsиl za dя -<br />
lиk, bюyцk nяslя malиk olmaq иnsanda юzцnя nяzarяtи artыrыr.<br />
Цmumиyyяtlя, иnsanы sosиal statusuna gюrя qиymяtlяndиrmяk<br />
иnsana zahиrи yanaшmaqdыr, onun mahиyyяtиnи unutmaqdыr.<br />
Иnsan yaradыlышыnыn kamиllиyи onun bu dunyada yaшamaq<br />
mюv qeyиndяn asыlы deyиldиr. Иnsanыn mahиyyяtиndя bяra bяr -<br />
sиzlиk yoxdur, bяrabяrsиzlиk tяzahцrdяdиr. Иnsan юz dцn ya -<br />
sыnda vя tяnhalыьыnda sяmиmиdиr. Иnsan mяnяvиyyatыnыn dя -<br />
yяrи onun yoxsul vя zяngиn yaшamasыnda deyиldиr. Tяbияt<br />
etиbarиlя иnsan nя qяdяr sяmиmиdиrsя, yaшamaq etиbarиlя<br />
цmиdsиz, sevgиsиz, qeyrи-sяmиmиdиr.<br />
Sяyavuш da yaшadыqlarыnda sankи юzцdeyиl. Sцdabяyя<br />
munasиbяtdя o, vиcdanlыdыr. Vиcdan - cяmиyyяtиn fяrdя dиktя<br />
etdиyи normalara яmяl edиlmяdяn yaranan bиr dяyяrlяr sиs -<br />
te mиdиr. Sяyavuшun vиcdanы da Sцdabяyя baшqa yanaшma -<br />
ьa иmkan vermиr vя butюvlцkdя Sяyavuшun analыьыna mu -<br />
14<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
nasиbяtи иdeal - mяnиn яsas vя юnяmlи fяalиyyяtиdиr. Am ma<br />
hяr bиr шeyя hяssas olan bu gяnc Sцdabяyя mц na sи bяtdя<br />
bиr o qяdяr dя hяssas gюrцnmцr. Bиr qяdяr яvvяldя Sц da -<br />
bяdяn danышarkяn qeyd etmишdиk kи, Sцdabя mяcbur edиl -<br />
dи yи mцnasиbяtlяrя baшqasыnы mяcbur edиr. Demяlи, sev gи -<br />
sиn dя haqlы olan SцdabяSяyavuшa mцnasиbяtdя haqsыz dыr.<br />
Zahиrяn zиddиyyяtlи gюrцnцr... Sцdabяyя haqq qazan dыr -<br />
maq, sonra da onu gцnahlandыrmaq Sadяcя иnsana hяr<br />
halы иlяyanaшыlarsa heч bиr zиddиyyяt ortaya чыxmaz.<br />
Иnsanlararasы mцnasиbяtlяrdя naqиslиklяrиn ortaya чыx ma -<br />
sыnыn яsas sяbяbи иnsanыn юz haqqы hesab etdиyиnи gю tцr mяk<br />
meylиdиr vя bu zaman иnsan baшqasыnыn haqqыna gиr mяsиnи<br />
qяbahяt hesab etmиr. Nяtиcя etиbarиlя иnsan qя bahяtlяrlя<br />
yaшamaьa, “uьurlarыnы”, “zяfяrlяrиnи” qяbahяt vя gцnahlarla<br />
яldя etdиyи цчцn onlarы юzцnцnkцlяшdиrmяyя vяr dиш etmишdиr.<br />
Иstяdиyиnи edиb eynи zamanda gцnaha batmamaq dц шцn -<br />
cяsи hec bиr vaxt иnsanы tяrk etmяmишdиr. Cavиdиn yaratdыьы<br />
Яmиr Teymur obrazы da haqq uьrunda haqsыz formada sa -<br />
vaшыr. Bu yюndяn yanaшыlsa bu, dцz yolda яyrи oturmaьa<br />
bяnzяyиr... Bиr yanda mяrhяmяt, bиr yanda savaш... Bиr yan -<br />
da sevgи, bиr yanda qorxu... Yenя zиddиyyяt, amma bиr qя -<br />
dяr иnsan mahиyyяtиnя vя tяbияtиnя baxsaq, yer цzцndя bu<br />
яks olanlarыn vяhdяtиnи gюrmяk olar. Bu mяsяlяyя Allah<br />
(c.c.) vя иnsan mцnasиbяtlяrи yюnцndяn baxsaq, “Quranи-<br />
Kяrиm” mяntиqи иlя dя qorxu vя sevgи vяhdяtи vardыr... Mц -<br />
qяddяs Kиtabыmыzda яvvяl “qorxun”, sonra “sevиn” ardыcыllыьы<br />
var. Qorxu иlk, sevgи sonuncu pиllяdиr...<br />
Cavиdиn yaradыcыlыьыnda Gюy vя Yer arasыnda mцbarиzя<br />
hяmишя var vя bu mцbarиzяdя pиs яmяllяrиn sankи artmasы<br />
цчцn mцbarиzяyя gиrяn иnsan sцrяtlя qaranlыьa doьru yu -<br />
varlanыr. Ruhunu шяrя satmaqla яldя etdиklяrи иlя юyцnяn иn -<br />
san dцшdцyц qaranlыqda bяzяn tamamиlя azыr vя bu zaman<br />
Gюylяr yenя иnsanыn kюmяyиnя gяlиr. Cavиdиn “Peyьяmbяr”<br />
яsяrиndяkи kиmи...<br />
Kюhnяdяn bezmиш иnsan yenиlиklяrи dя qяbul etmяyя o<br />
qяdяr kюnцllц deyиl. Mяhz elя buna da Peyьяmbяrиn (s.я.s.)<br />
цmumla mцbarиzяsи baшlayыr. Elиndяqяbul olunmamaq dяr -<br />
dи yaшayan Peyьяmbяr (s.я.s.) “Иblиsя uymuш bяшяrиyyяtи”<br />
xиlas etmяk цcцn Altun kиtaba sarыlыr, amma иnsanlыq tяkcя<br />
Kиtabla yola gяlяcяk qяdяr mяsafя qяt etmяmишdиr vя elя<br />
buna gюrя dя Gюylяr yenи bиr mиssиya da verиr юz Elcиsиnя...<br />
Qыlыnca sarыlmaq...<br />
Peyьяmbяr (s.я.s.) яlиndяkи Altun kиtabla tam gюylяrя mя -<br />
xsusdur, amma яlиnя qыlыnc aldыьы andan yerdяkиlяrя saflыq gя -<br />
tиrяcяk Kиtabыn yolunu aчmaq цcцn яlиndяkи sиlaha sarыlыr.<br />
Mцdrиklиk-Kиtab Gюylяrиndиr, qыlыnc-qansa yerlяrиn... Gюy lя -<br />
rиn Mцdrиklиyи varsa, yerlяrиn kиn vя sиlahdan baшqa Pey -<br />
ьяm bяrя (s.я.s.) verяcяk bиr шeyи yoxdur...<br />
Иnsan Gюydяn цmиdиnи heч bиr zaman цzmцr, чцnkи bu<br />
var olmanыn шяrtи gяlиr ona... Amma Gюylяrdяkи saflыьa hяsrяt<br />
yoxdur... Иnsan gюylяrя иnamыnы daha чox яldя etmяk<br />
цcцn dualara sыьышdыrыb, ondakы иlahиlиksя иnsanыn шцbhя vя<br />
“bяlkяlяrиnиn” kюlgяsиndя o qяdяr solьunlaшыb kи, Иblиs иnsanыn<br />
яmяllяrиndя mцtlяqи-hakиm olmaьa baшlayыb.<br />
Cavиdиn “Иblиs” vя “Peyьяmbяr” яsяrlяrиnи nяzяrdяn ke -<br />
чиrdиkcя belя bиr bиr fиkиr иnsana hakиm olur... Иnsan dиlиndя<br />
Al lahla (c.c.), яmяlиndя Иblиslяdиr. Иnsan Иblиsи lяnяtlяyиr,<br />
amma Allaha (c.c.) pяnah aparmыr... Elя bu sяbяbdяndиr kи,<br />
“Иblиs”dя“Иblиs – иnsan” hюkmцnц verяn Иblиs elя ona uyduьu<br />
цчцn dя иnsan haqqыnda “Peyьяmbяr” яsяrиndя qяtиqя ra -<br />
rы nы verиr...” Yazыq sяnя, yazыq zavallы иnsan”.<br />
Peyьяmbяrlяrи юldцrmяkdяn чяkиnmяyяn иnsanlыq bиr<br />
яlи иlя Gюylяrdяn, bиr яlи иlя yerdяn yapышmaqla ruhunu иkиyя<br />
parчalayыr vя mahиyyяt etиbarиlя hяr шey olmaq иstяrkяn heчlиyя<br />
yuvarlanыr. Elя bu цzdяndиr kи, Cavиd цcцn иnsan “nя mя lяk -<br />
dиr, nя dяшeytan, yalnыz иnsandыr”.<br />
Òцрк ясирляри<br />
Hцseyn Cavиd<br />
q<br />
Erkək, qadın, əsgər, çocuq, ixtiyar<br />
— Əsir — deyə, minlərcə Türk övladı:<br />
İssiz bir adanın qoynunda sızlar,<br />
Sorulmaz dərdi, duyulmaz fəryadı.<br />
İştə kinli bir məzarlıq ki hər gün<br />
Yığın-yığın insan udar da, doymaz;<br />
Sağlam vücudlar belə düşgün, ölgün,<br />
Ümidsiz bir heykəldən fərq olunmaz.<br />
Gülümsərlər, fəqət həp gözlərində<br />
İntiqamlı şimşəklər çaxar, durur.<br />
Çırpınırlar, solmuş bənizlərində<br />
Bir çox gizli, sönük əməllər uyur.<br />
Yalnız soyuq, yağmur, boran, fırtına<br />
Oxşar durur bu məhzun könülləri;<br />
Üryanlıq, xəstəlik, aclıq bir yana,<br />
Susuzluqdan həp qurumuş dilləri.<br />
Amansız qartalın vəhşi dırnağı<br />
Məsum yavruları didib parçalar.<br />
İştə ədalət! İlanlar yatağı<br />
İnsanlara məskən verilmiş qərar.<br />
Nerdə o sərxoşlar ki həp “qardaşlıq,<br />
Birlik, bərabərlik” deyə sayıqlar.<br />
İştə bir vəhşət ki, çəkilməz artıq,<br />
Dost deyil, düşmən belə görsə ağlar.<br />
Ey Türk Eli! Ey milyonlar ölkəsi!<br />
Saqın duyma nədir bu hal, bu dəhşət;<br />
Titrətməsin səni bu qardaş səsi,<br />
Korluq, sağırlıq o da bir səadət!...<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5 15
Nizami Ъяфяров - 50<br />
Yubiley yazıları adətən müəllif barəsində xoş sözlər<br />
qeyd etməklə diqqəti cəlb edir. Ancaq 50 yaşını yenicə<br />
haqlamış Nizami Cəfərov elə bir şəxsiyyətdir ki, demək<br />
olar ki, onu yaxından tanıyan hər kəs barəsində yalnız<br />
müsbət fikirlər söyləyir. Nizami müəllim<br />
bunu çalışqanlığı, zəhməti, təvazökarlığı,<br />
humanistliyi, xeyirxahlığı ilə qazanıb. Artıq<br />
Nizami Cəfərov dedikdə hər kəsin gözünün<br />
önünə alim, ictimai xadim, siyasətçi və ən<br />
əsası vətənpərvər insan obrazı gəlir. Nizami<br />
Cəfərov adı milli ziyalı elitasının mövcudluğunun<br />
göstəricisidir. Onu təkcə<br />
Azərbaycanda deyil, dünya miqyasında,<br />
xüsusən Türk Dünyasında çox yaxşı tanıyırlar.<br />
Türk Dünyasının inteqrasiyasına yönəlik<br />
fəaliyyəti hər zaman Türk milləti tərəfindən dəstəklənir.<br />
Vaxtilə Nizami müəllimin ortaya atdığı bir ideya olan<br />
Türk Dövlətlərinin Parlament As<strong>sam</strong>leyası adlı qurum<br />
bu gün təsis olunaraq Türk millətinin ümidlərini doğrultmaqdadır.<br />
Özü təvazökarlıq edib bunu dilə gətirməsə<br />
də bizlərin borcudur ki, TD PA-nın yaradılması<br />
ideyasının Nizami Cəfərova məxsus olduğunu, onun<br />
reallığa çevrilməsi üçün nə qədər çətinlikləri dəf etdiyini<br />
cəmiyyətə çatdıraq. As<strong>sam</strong>bleyanın yaradılması<br />
məsələsi gündəmə gələn kimi bir ermənilər, bir də sapı<br />
özümüzdən olan baltalar Turanın yaradılması<br />
qorxusunu dilə gətirirdilər. Amma həyat göstərdi ki, Türk<br />
PA yaradıması labüddür və onun mövcudluğu heç kimə<br />
zərbə vurmur.<br />
Nizami müəllim bu cür fəaliyyəti ilə ölkəmizi dünyada<br />
tanıtdırmaq üçün ardıcıl şəkildə çalışmaqdadır.<br />
Azərbaycanın taleyüklü problemlərinə daim öz fəal<br />
mövqeyini bildirən, elmin inkişafına əvəzsiz töhfə<br />
verən, siyasi proseslərdə aktiv iştirak edən Nizami<br />
müəllimi yuxarıda sadaladığımız və sadalaya bilmədiyimiz<br />
faktlara görə (hamısını qeyd etsək böyük bir yer<br />
tutar) Türk Dünyasının inteqrasiyası istiqamətində ən<br />
fəal mübariz kimi xarakterizə etmək olar.<br />
Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin müdiri, professor,<br />
millət vəkili, Azərbaycan Milli Elmlər Akademi -<br />
yasının müxbir üzvü olan Nizami müəllimin bu qədər<br />
vəzifə daşımasına baxmayaraq onunla ünsiyyətdə olan<br />
insanlar yekdilliklə bir fikri təsdiqləyirlər: “Çox sadə<br />
insandır”. Bəs nədir bu sadəliyin səbəbi Bəlkə də bu<br />
sadəliyin səbəbi onun özünün də sadə insanlar arasından<br />
indiki mənsəbə çatması və ən mühümü bu qədər<br />
vəzifə daşımasına baxmayaraq sadə insanlarla<br />
ünsiyyətdən yayınmamasıdır. Bunun digər bir səbəbi<br />
onun işgüzarlıq və çalışqanlıq nəticəsində Nizami<br />
Cəfərov faktorunu ətrafındakılara hiss etdirə bilməsi<br />
olub. Dilçilik elmində, Türkologiyada, ictimai-siyasi<br />
proseslərdə, Türk ölkələrinin inteqrasiyasında və s. kimi<br />
mühüm məsələlərdə Nizami Cəfərovun aktiv iştirakını,<br />
ön sözünü, ilk fikrin sahibi olmasını müşahidə etmək<br />
mümkündür. Onlarla kitabın müəllifi, gənc yaşından<br />
elmi adlara nail olan bir şəxs kimi daim nailiyyətlər əldə<br />
etmiş və bu gün də yorulmadan çalışmaqdadır. Yalnız<br />
özü çalışmır neçə-neçə gəncə də çalışmalarında, elmi,<br />
ictimai sahədə göstərdikləri fəaliyyətdə yaxından<br />
yardımçı olur. Adətən onların inkişafı üçün<br />
yarana biləcək problemlərə qarşı sinəsini<br />
irəli verir və yanında olduqlarını göstərməklə<br />
həyata vəsiqə almalarına, cəmiyyətdə layiqli<br />
yerlərini tutmağa yardımçı olur.<br />
Mənəvi dəyərlərimizin, tariximizin, milli<br />
mentaliletitimizin müdafiəsində, Türklük<br />
ideya-hərəkatının təşkilatlanmasının önündə<br />
gedən Nizami müəllim qətiyyətlə demək olar<br />
ki, bu ideyaya yeni nəfəs verib. Yalnız bir<br />
fakti xatırlatmaq kifayətdir: Rəhbərlik etdiyi<br />
Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi hər kəsin üz tuta<br />
biləcəyi bir ünvana çevrilib. Burada Nizami müəllimin<br />
xarakterindən gələn elə bir doğmalıq, demokratiklik,<br />
azad fikirlilik var ki, Mərkəzə qədəm basan insanlar<br />
buranın bir dövlət təşkilatı olduğunu belə hiss etmirlər.<br />
Mərkəzin və Nizami müəllimin otağının qapısının hər<br />
kəsə açıq olması onun gələn insanları dinləmək və<br />
onlara imkanı yetdiyi qədər yardımçı olmağa çalışmasından<br />
xəbər verir. Milli-mənəvi dəyərlərimizin,<br />
Azərbaycanın və Türk Dünyasının inkişafı ilə bağlı<br />
burada keçirilən çoxsaylı tədbirlər məhz onun qayğısı<br />
nəticəsində baş tutur.<br />
Millətinə qarşı oyun oynayan “ziyalılar”a cəsarətlə<br />
və mərdliklə cavab verir Nizami Cəfərov. Bəzi hallarda<br />
onun nail olduğu yüksəkliyi gözü götürməyən bu<br />
“qələm sahiblər”i iftira atmaqla məşğul olurlar. Onun<br />
millətsevərliyini gözləri götürməyənlər ləkələməklə milləti<br />
Nizami Cəfərov kimi müdafiəçisindən məhrum<br />
etmək istəyirlər. O isə bütün bunları nəinki dəf edir,<br />
hətta öz fikrinin üstündə bir qədər də möhkəm dayanmaqla<br />
arxadan gələnlərə nümunə göstərir. Hər bir işdə<br />
olduğu kimi bu məsələdə də arxayın və təmkinli<br />
davranışı ilə qarşısındakıları özündən çıxarmağı<br />
bacarır. Amma özü heç zaman səbirsiz davranmır. Ona<br />
tam şəkildə bəllidir ki, yürüdülən ideyanın həyata<br />
keçməsi bir günün, bir ilin, beş ilin işi deyil. Buna görə<br />
də səbirlə, ardıcıl olaraq fəaliyyət göstərir.<br />
Nizami Cəfərovun bu qədər sevilməsinin, tanınmasının<br />
səbəblərini yuxarıda sadaladıq. Ona görə də o<br />
hər zaman belə bir ucalıqda olacaq. Bizlər isə belə bir<br />
insana lazım olduğu dəyəri verməliyik. Onun bizim<br />
müasirimiz olması diqqətsiz davranmağımızla<br />
nəticələnməməlidir. İnsanlara sağlığında lazımi qiyməti<br />
vermək vacibdir. Ona görə də “Türk Eli” jurnalı və<br />
“Müasir İnkişaf” İctimai Birliyi olaraq Nizami müəllimi 50<br />
illik yubileyi münasibətilə ürəkdən təbrik edir, ona<br />
fəaliyyətində uğurlar arzulayaraq bir şeyi söyləmək<br />
istəyirik: “Heç zaman yolunuzdan çəkilməyin, çünki<br />
Sizdən ilham alan böyük bir ordu yetişir”.<br />
“Türk Eli”<br />
16 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
Azяrbaycan Respublиkasыnыn<br />
Konstиtusиyasы vяMиllи Иdeologиya problemи<br />
(Ы йазы)<br />
Aqшиn Atalыzadя<br />
“Mцasиr Иnkишaf” Иctиmaи Bиrlиyиnиn Иdarя Heyяtиnиn цzvц, hцquqшцnas<br />
Hazыrda Azяrbaycan dюvlяtчиlиyиndя mцhцm яhяmиyyяt<br />
kяsb edяn, ancaq hяlя dя юz hяllиnи tapmayan mяsя lя lяrdяn<br />
bиrи mиllи dюvlяtчиlиk иdeologиyasыdыr. Bu mяsяlяyя ba xыш bиrmяnalы<br />
deyиl. Bяzиlяrи Azяrbaycan Respublиkasыnыn Mиllи Иde -<br />
ologиyasы kиmиТцrkчцlцyц, dиgяrlяrи иsя sыrf azяrbaycanчыlыьы<br />
gюstяrиr. Bяzяn bu mюvqelяr ayrы-ayrы sиyasи qruplarыn ba -<br />
xышlarыkиmиqяlяmяverиlиr vяhяtta qarшы-qarшыya qo yulur. Cя -<br />
mиyyяtdя alternatиv baxышlara rast gяlmяk mцm kцn olsa da,<br />
onlar hяm gerчяklиyя, hяm dя mиllи шцura o qяdяr dя uy ьun<br />
deyиl. Mиllи Иdeologиya problemи цzяrиndяkи bu araшdыrmamыzы<br />
da mяhz Тцrkчцlцk vя azяrbaycanчыlыьыn яsl mahиy yяtиnиn<br />
цzя чыxarыlmasы vяmцasиr dюvrцn gerчяklиklяrиnя nя qяdяr<br />
cavab vermяsи цzяrиndя qurmaьa чalышmышыq.<br />
Bиz nя yenи bиr иdeologиya yaradыrыq, nя dяkи, cя mиy yя -<br />
tя юz mюvqeyиmиzи yerиtmяyя чalышыrыq. Mяqsяdиmиz tarи xи -<br />
mиz boyu яldя etdиyиmиz яn bюyцk nemяt olan dюvlяtиmиzиn<br />
– Azяrbaycan Respublиkaсыныn tяmяllяrиnиn mюhkяmlяnmяsиnя<br />
vя gяlяcяyиn qцdrяtlи dюvlяtиnя чevrиlmяsиnя юz tюh -<br />
fяmиzи vermяkdи. Tяdqиqat obyektи olan mяsяlяyя mцmkцn<br />
qя dяr obyektиv yanaшmaьa чalышmышыq vя иlk nюvbяdя Azяr -<br />
baycan Respublиkasыnыn mяnafelяrиnи dцшцnmцшцk. Bu<br />
araшdыrmanыn иnkишaf etdиrиlяrяk gяlяcяkdя bu mцhцm problemиn<br />
hяllиnя zяmиn yaradacaьыna цmиd edиrиk.<br />
1. Mиllи Иdeologиya nяdиr<br />
Иdeologиyaya mцxtяlиf tяrиflяr verиlиr. Mиllи Иdeologиya mиllяtиn<br />
alи mяqsяd vя maraьыdыr. Иdeologиya иnsanlarыn bиla va -<br />
sиtя praktиkи fяalиyyяtlяrи иlя baьlы olub cяmиyyяtdя mюvcud<br />
olan иctиmaи qaydanыn vя mцnasиbяtlяrиn formalaшmasыna,<br />
mюhkяmlяnmяsиnя, dяyишmяsиnя yюnяlmишdиr.<br />
Hяmиn tяrиflяrdя иrяlиgяlяn ortaq nяtиcя bundan иbarяtdиr<br />
kи, иdeologиya cяmиyyяtdя formalaшan baxышlar sиs te mи -<br />
dиr vя bu baxышlar cяmиyyяtиn yaranmasы, mюvcudluьu vя<br />
dяyишdиrиlmяsиndя mцhцm rol oynayыr. Bяшяr tarиxиndя ayrыayrы<br />
dюvlяtlяrdя lиberal, xrиstиan-demokrat, kommunиst, fa -<br />
шиst, Иslam, mиllяtcиlиk vя s. kиmи иdeologиyalar mюvcud olmuш -<br />
dur.<br />
Bиr qayda olaraq mцasиr sиvиl dюvlяtlяrdя иdeolojи plц ra -<br />
lиzm tanыnыr. Bunun da mahиyяtи odan иbarяtdиr kи, heч bиr<br />
mяfkurя dюvlяtиn иdeologиyasы sяvиyyяsиnя qaldыrыla vя mяc -<br />
burи xarakter daшыya bиlmяz. Иdeolojи plцralиzm юz tяcяs sц -<br />
mцnц sиyasи plцralиzmdя, чoxpartиyalы sиstemиn formalaшmasыnda<br />
tapыr. Dюvlяtиn vяtяndaшlarы bu vя ya dиgяr mяf -<br />
kurяnи daшыmaqda, onun hяyata keчиrиlmяsиndя fяal ишtиrak<br />
etmяkdя sяrbяstdиrlяr. Dюvlяt юzц dя vяtяndaшlarыna hяr<br />
hansы bиr иdeologиyanы mяcburяn qяbul etdиrя bиlmяz.<br />
Rяsmи шяkиldя Azяrbaycan Respublиkasыnыn Kons tи -<br />
tusиyasыnda иdeolojи plцralиzm tяsbиt edиlmяsя dя onun ayrыayrы<br />
mцddяalarыnыn шяrhи respublиkamыzda иdeolojи plцra -<br />
lиzmиn mюvcud olduьunu demяyя яsas verиr.<br />
Ancaq bu o demяk deyиl kи, dцnyada rяsmи иdeologиyasы<br />
olmayan dюvlяt yoxdur Яksиnя rяsmи иdeologиya tяsbиt<br />
edиlmиш dюvlяtlяrdя bu amиl dюvlяtиn mяqsяdlяrиnи aydыnlaшdыrыr,<br />
яhalиdя dюvlяtчиlиk шцurunu gцclяndиrиr.<br />
Hяr bиr dюvlяtиn иlkиn rяsmи «vяsиqяsи» rolunu onun Kon -<br />
stиtusиyasы oynadыьыndan rяsmи Mиllи Иdeologиyanыn Kons -<br />
tиtusиyada tяsbиt edиlmяsи zяrurиdиr vя burada qeyrи-adи bиr<br />
шey yoxdur. Bu baxыmdan bиr sыra dюvlяtlяrиn Konstиtu sи ya -<br />
larыna mцracияt edяk.<br />
Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи Anayasasы mиllи dюvlяtчиlиk иdeologиyasыnыn<br />
rяsmяn tяsbиt edиldиyи Konstиtusиyalardan bиrи -<br />
dиr. Anayasanыn bиrиncи maddяsиnя яsasяn Tцrkиyя dюvlяtи<br />
bиr Cцmurиyyяtdиr. Bu sadяcя иbarяlи cцmlя deyиl, dюvlяtиn<br />
respublиka иdarячиlиk цsuluna malиk olmasыnыn dюvlяtиnиn яn<br />
иlkиn tяmяl daшы olduьuna ишarяdиr. Иkиncи maddяyя nяzяr<br />
salaq: Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи, cяmиyyяtиn яmиn-amanlыьы, mиl -<br />
lи hяmrяylиk vя яdalяt anlayышы ичиndя, иnsan haqlarыna hюrmяtlя<br />
yanaшan Atatцrk mиllяtчиlиyиnя baьlы, «Baш lanьыcda»<br />
(Preambulada-A.A.) mцяyyяn edиlяn яsas prиnsиplяrя sюy -<br />
kяnяn, demokratиk, dцnyяvи vя sosиal bиr hцquq dюvlяtиdиr.<br />
Burada dиqqяt чяkяn mяqam Tцrkиyя dюvlяtчиlиyиnиn цmumbяшяrи<br />
dяyяrlяr olan иnsan haqlarы, demokratиya, dцnyяvиlиk<br />
vя s. prиnsиplяrlя eynи dяrяcяdяMиllи Иdeologиyaya, yяnи<br />
Ata tцrk иdeyalarыna юnяm vermяsиnиn юz яksиnи tapmasыdыr.<br />
Konstиtusиyanыn Preambulasы иsяdemяk olar kи, tamamиlя<br />
иdeolojи шцarlarla o cцmlяdяn atatцrkчцlцyя иstиnadlarla do -<br />
ludur.<br />
Иdeolojи mцddяalarыn zяngиnlиyи baxыmыndan Чиn Xalq<br />
Res publиkasыnыn Konstиtusиyasы da bцtцn dцnya konstиtusи -<br />
yalarы ичяrиsиndя unиversal hesab edиlя bиlяr. Belя kи, Kons -<br />
tиtusиyanыn Preambulasыnda Чиn xalqыnыn qяdиm vя zяngиn<br />
dюvlяtчиlиk яnяnяlяrи vurьulanmaqla yanaшы son иkи yцzиllиk<br />
яrzиndя юlkяnиn tarиxиndя baш vermиш mцtяrяqqи иnqиlabы<br />
proseslяr, xцsusяn sosиalиzmиn kapиtalиzm цzяrиndя qяlя -<br />
bя sиnя genиш yer verиlиr, Чиn dюvlяtчиlиyиnиn marksиzm-le nи -<br />
nиzm vя Ma Tsze Dun иdeyalarыna яsaslanmasы, hяtta Tay -<br />
van adasыnыn Чиn dюvlяtиnиn ayrыlmaz tяrkиb hиssяsи olmasы<br />
vя gяlяcяk nяsиllяr цчцn bu problemиn hяllиnиn vacиblиyи tяsbиt<br />
edиlиr. Dюvlяtlяrиn яsaslarыnыn tяsbиt olunduьu bиrиncи<br />
maddяdя иsя Чиn Xalq Respublиkasыnыn fяhlя sиnfи tяrя fиn -<br />
dяn rяhbяrlиk edиlяn vя fяhlя-kяndlи иttиfaqыna яsaslanan<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
17
xalq demokratиk dиktaturasыnыn sosиalиst dюvlяtи olmasы, so -<br />
sиalиzm quruluшunun daьыdыlmasыnыn qeyrиmцmkцnlцyц tяsbиt<br />
edиlmишdиr.<br />
2. Azяrbaycan dюvlяtиnиn яsaslarы<br />
Иlkиn maraq doьuran mяsяlя Azяrbaycan dюvlяtиnиn rяs -<br />
mи adыnыn bиrbaшa шяkиldя tяsbиt edиlmяmяsиdиr. Kons tи -<br />
tusиyanыn yeddиncи maddяsиndя «Azяrbaycan dюvlяtи….<br />
res publиkadыr» яqlи nяtиcяsиsadяcя dюvlяtиn иdarя цsulunu<br />
иfadя edиr. Qalan bцtцn mцddяalarda иsя «Azяrbaycan Res -<br />
publиkasы» иfadяsиndяn иstиfadя edиlmяsи dюvlяtиn rяsmяn<br />
mяhz belя adlandыrыldыьыnы tяsbиt edиr. Yяnи konkret olaraq<br />
Azяrbaycan dюvlяtиndяn danышarkяn mяhz coьrafи яrazиnи<br />
иfadя edяn «Azяrbaycan» sюzцndяn deyиl, «Azяr bay can Res -<br />
publиkasы» иfadяsиndяn иstиfadя etmяk lazыmdыr. Bu baxыmdan<br />
Gцrcцstan Konstиtusиyasы daha dцzgцn mюvqe tutub.<br />
Belя kи, Gцrcцstan Konstиtusиyasыnыn bиrиncи maddяsи<br />
dюvlяtиn rяsmи adыnы bиrbaшa шяkиldя («Gцrcцstan») qeyd<br />
etmяklя yanaшы hяm dя Abxazиya vя Cяnubи Osetиya ad -<br />
lanan яrazиlяrиn Gцrcцstanыn ayrыlmaz tяrkиb hиssяsи ol du -<br />
ьunu, юlkяnиn иnzиbatи яrazи quruluшunun иsя dюvlяtиn юzц -<br />
nцn bцtцn яrazиsиndя suverenlиyиnи bяrqяrar etdиkdяn son -<br />
ra mцяyyяn edиlяcяyи tяsbиt edиlиr.<br />
Иndи иsяAzяrbaycan Respublиkasыnыn Konstиtusиyasыnda<br />
dюvlяtиmиzиn иdeolojи яsaslarыnы mцяyyяn etmяyя чalышaq.<br />
Konstиtusиyada Azяrbaycan dюvlяtиnиn tяmяl prиnsиplяrи 7-cи<br />
maddяdя tяsbиt edиlmишdиr. Hяmиn maddяyя яsasяn, Azяr -<br />
baycan dюvlяtи demokratиk, hцquqи, dцnyяvи, unиtar respublиkadыr.<br />
Dюvlяtиn яsaslarы kиmиtяsbиt edиlяn bu prиnsиplяr<br />
mцasиr sиvиl dюvlяtlяr цчцn цmumи olan mцddяalardыr. Bиr<br />
чox dюvlяtlяr bu prиnsиplяrиnи bиrbaшa шяkиldя bяyan etmяsя<br />
belя mцasиr dюvrdя onlar bцtюvlцkdя beynяlxalq hцququn,<br />
bяшяr cяmиyyяtиnиn яsaslarы kиmичыxыш edиr.<br />
Konstиtusиyanыn hazыrkы redaksиyada 12-cи maddяsиndя<br />
dюvlяtиn (maraqlыdыr kи, «Azяrbaycan Respublиkasы» иfadяsи<br />
ишlяdиlmиr) alиmяqsяdи kиmи иnsan vяvяtяndaшhцquqlarыnыn<br />
vя azadlыqlarыnыn tяmиn edиlmяsи gюstяrиlиr. Иlk baxышda mцa -<br />
sиr sиvиl dюvlяt цчцn mцtяrяqqи bиr norma kиmи gюrцnцr.<br />
Amma яslиndя vяzиyyяt bиr qяdяr zиddиyyяtlиdиr. Belя kи,<br />
yeddиncи maddяdя dюvlяtиn яsaslarы kиmиAzяrbaycan Res -<br />
publиkasыnыn demokratиk vя hцquqи dюvlяt olmasы bяyan<br />
edиlиr. Hцquqи dюvlяtdя иsяиnsan vя vяtяndaш hцquq vя<br />
azad lыqlarыnыn tяsbиtи vя tяmиn edиlmяsи яn zяrurи шяrtlяrdяn<br />
bиrи kиmи чыxыш edиr. 12-cи maddяsиnиn sadя tяfsиrи иsя belя<br />
gюrцnцш yaradыr kи, hazыrda юlkяmиz иnsan vя vяtяndaш hц -<br />
quq vя azadlыqlarыnы tяmиn etmяk иqtиdarыnda deyиl, bu иstиqamяtdя<br />
чalышыr vя bцtцn gцcцnц bu иstиqamяtя yюnяltmишdиr.<br />
Yaxшы bяs bu «alи mяqsяd»я naиl olunduqdan sonra<br />
«Azяrbaycan dюvlяtи» nяyя xиdmяt edяcяk Fиkrиmиzcя be -<br />
lя zиddиyyяtиn yaranmasыna sяbяb hяmиn maddяdя mяhz<br />
«dюvlяtиn mяqsяdи» иfadяsиnиn ишlяdиlmяsиdиr. Halbukи, Ru -<br />
sиya vя Ukraynanыn Konstиtusиyalarыnыn analojи maddя lя -<br />
rиndя «dюvlяtиn vяzиfяsи» иfadяsи ишlяdиlиr kи, bu da daha<br />
mяn tиqlиdиr.<br />
Bundan baшqa hazыrda gюstяrиlяn mцddяadan baшqa<br />
Konstиtusиyada Azяrbaycan dюvlяtиnиn qarшыsыnda duran<br />
mяqsяd vя ya vяzиfяlяr, yяnи Azяrbaycan dюvlяtиnиn tяyиna -<br />
tыna daиr heч bиr norma yoxdur. Mцяyyяn qяdяr Kons -<br />
tиtusиyanыn Preambulasы bunun яvяzedиcиsи kиmи gюrцnя bи -<br />
lяr. Orada deyиlиr: «Azяrbaycan xalqыюzцnцn чoxяsrlиk dюv -<br />
lяtчиlиk яnяnяlяrиnи davam etdиrяrяk, «Azяrbaycan Res pub -<br />
lиkasыnыn dюvlяt mцstяqиllиyи haqqыnda» Konstиtusиya Ak -<br />
tыnda яks olunan prиnsиplяrи яsas gюtцrяrяk, bцtцn cя mиy -<br />
yяtиn vя hяr kяsиn fиravanlыьыnыn tяmиn edиlmяsиnи arzulayaraq,<br />
яdalяtиn, azadlыьыn vя tяhlцkяsиzlиyиn bяrqяrar edиl -<br />
mяsиnи иstяyяrяk, keчmиш, иndиkи vя gяlяcяk nяsиllяr qar шы -<br />
sыn da юz mяsulиyyяtиnи anlayaraq, suveren hцququndan иs -<br />
tиfadя edяrяk, tяntяnяlи surяtdя aшaьыdakы nиyyяtlяrиnи bя -<br />
yan edиr:<br />
— Azяrbaycan dюvlяtиnиn mцstяqиllиyиnи, suverenlиyиnи<br />
vя яrazи bцtюvlцyцnц qorumaq;<br />
— Konstиtusиya чяrчиvяsиndя demokratиk quruluшa<br />
tяmиnat vermяk;<br />
—vяtяndaш cяmиyyяtиnиn bяrqяrar edиlmяsиnя naиl ol maq;<br />
— xalqыn иradяsиnиn иfadяsи kиmи qanunlarыn alиlиyиnи tя -<br />
mиn edяn hцquqи, dцnyяvи dюvlяt qurmaq;<br />
— яdalяtlи иqtиsadи vяsosиal qaydalara uyьun olaraq<br />
hamыnыn layиqlи hяyat sяvиyyяsиnи tяmиn etmяk;<br />
— цmumbяшяrи dяyяrlяrя sadиq olaraq bцtцn dцnya<br />
xalqlarы иlяdostluq, sцlh vя яmиn-amanlыq шяraиtиndя yaшamaq<br />
vя bu mяqsяdlя qarшыlыqlы fяalиyyяt gюstяrmяk».<br />
Lakиn, Preambula Konstиtusиyanыn яsas mяtnиndяn<br />
fяrqlи olaraq sadяcя шцar kиmи gюrцnцr vя normatиv xarakter<br />
daшыmыr. Иkиncиsи burada konkret olaraq Azяrbaycan dюv -<br />
lяtиndяn deyиl «Azяrbaycan xalqыnыn» nиyyяtlяrиndяn sюh bяt<br />
gedиr («Azяrbaycan xalqы» иfadяsиnиn tяhlиlиnя aшaьыda<br />
mцracияt edяcяyиk - А.А). Bundan baшqa Konstиtusиyanыn<br />
yalnыz Preambulasыnda «Azяrbaycan Respublиkasыnыn<br />
dюvlяt mцstяqиllиyи haqqыnda» Konstиtusиya Aktыna иstиnad<br />
edиlиr. Bu aktыn hцquqи statusu mцяyyяn qяdяr mцяmmalыdыr.<br />
Чцn kи Konstиtusиyanыn юzцndя onun qцvvяdяn dцшmяsи<br />
barяdя elя bиr mцlahиzя yoxdur. Azяrbaycan dюvlяtиnиn normatиv<br />
hцquqи aktlarы sиstemиndя иsяKonstиtusиya Aktы referendumla<br />
qяbul edиldиyи цчцn Konstиtusиyadan sonra иkиncи<br />
dя rяcяlи hцquqи яhяmиyyяt kяsb edяn aktlardan bиrи kиmи<br />
чыxыш edиr. Lakиn, aktыn bиr sыra mцddяalarы иlяdaha sonra<br />
qяbul edиlmиш Konstиtusиyanыn mцddяalarы arasыnda zиddиyyяtlяr<br />
dя mюvcuddur (mяsяlяn mцlkиyyяtиn formalarы иlя<br />
baьlы). Fиkrиmиzcя, hцquqи qaydalara mцvafиq olaraq «Azяrbay -<br />
can Respublиkasыnыn dюvlяt mцstяqиllиyи haqqыnda» Konstиtu -<br />
sиya Aktыnыn daha sonra qяbul edиlmиш Konstиtusиyaya zиdd<br />
olmayan mцddяalarы hяlяdяqцvvяdя olan hesab edиl mя -<br />
lиdиr. Belя mцddяalar sыrasыnda xцsusяn иdeolojи xarakter<br />
daшыyan чox mцtяrяqqи mцddяalarы gюstяrmяk lazыmdыr.<br />
Konstиtusиya Aktыnы tam bиr Mиllи Иdeologиya sяnяdи he -<br />
sab etmяk olar. Belя kи, Aktыn цmumи mяьzи Azяrbaycan<br />
dюv lяtиnиn yenи yaranmadыьыnы, Azяrbaycan xalqыnыn яn azы<br />
yetmиш иl яvvяldяn sиyasи bиr mиllяt kиmи yetишяrяk mиllи dюv -<br />
lяtчиlиyя yиyяlяndиyиnи nцmayиш etdиrиr. Tarиxя ekskursиya<br />
edя rяk Cцmhurиyyяtиn mиllи dюvlяtчиlиk tarиxиndяkи яhяmиy -<br />
yяtиnи qeyd edиr: «Azяrbaycan Respublиkasы юz яrazиsиndя<br />
tam dюvlяt hakиmиyyяtиnя malиk olub mцstяqиl xarиcи vя<br />
daxиlи sиyasяt yerиdиrdи. Azяrbaycan Respublиkasыnыn mцs -<br />
tяqиl dюvlяtя xas olan tяsиsatlarы - parlamentи, hюkumяtи, or -<br />
dusu, malиyyя sиstemи yaradыlmышdы vя fяalиyyяt gюs tяrиrdи.<br />
Azяrbaycan Respublиkasыbиr чox xarиcи dюvlяtlяr tяrяfиndяn<br />
tanыnmыш vя onlarla dиplomatиk mцnasиbяtlяr yaratmышdы».<br />
Konstиtusиya Aktы 1920-cииl aprelиn 27-28-dя RSFSR-иn bey -<br />
nяlxalq hцquq normalarыnы kobudcasыna pozaraq, mцharиbя<br />
elan etmяdяn юz sиlahlы qцvvяlяrиnиn hиssяlяrиnи Azяr bay -<br />
18 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
cana yerиtmяsи, suveren Azяrbaycan Respublиkasыnыn яrazиsиnи<br />
ишьal etmяsи, qanunи seчиlmиш hakиmиyyяt orqanlarыnы<br />
zorakыlыqla devиrmяsиnи qeyd edяrяk hяmиn hadиsяyя tяca -<br />
vцz aktы kиmиhцquqи qиymяt vermишdиr: «1920-cи иl aprelиn<br />
27-28-dя RSFSR-иn XИ ordusunun Azяrbaycana tяcavцzц,<br />
respublиka яrazиsиnи zяbt etmяsи, beynяlxalq hцququn subyektи<br />
olan Azяrbaycan Demokratиk Respublиkasыnы devиrmяsи<br />
Rusиyanыn mцstяqиl Azяrbaycanы ишьal etmяsи hesab<br />
edиlsиn».<br />
1995-cи иl Konstиtusиyasыnda tяsbиt edиlmяmяsиnя baxmayaraq<br />
«Azяrbaycan Respublиkasыnыn dюvlяt mцstяqиllиyи<br />
haqqыnda» Konstиtusиya Aktы Azяrbaycan dюvlяtиnиn tяyиna -<br />
tыnы, onun qarшыsыnda duran vяzиfяlяrи dя tяfsиlatы иlяtяsbиt<br />
etmишdи:<br />
«1. Azяrbaycan xalqыnыn bиrlиyиnи qorumalы, ayrыca шяxsиn,<br />
aиlяnиn, иctиmaи bиrlиklяrиn vя dиgяr kollektиvlяrиn mя -<br />
nafeyиnя uyьun surяtdя qanundan иrяlи gяlяn hцquqlarы vя<br />
azadlыqlarы mцяyyяn edяrяk vя bunlara hюrmяt gюstяrиl mя -<br />
sиnи tяmиn edяrяk hцquq qaydasы yaratmalыdыr.<br />
2. Sosиal fяallыьыn bцtцn nюvlяrиnя rяvac vermяlи vя on -<br />
larы яlaqяlяndиrmяlи, bцtцn vяtяndaшlarыn mяnafelяrиnиn qa -<br />
nuna яsasяn uzlaшmasыnы tяmиn etmяlи, hяr bиr шяxsиn azad<br />
иnkишafы цчцn bяrabяr шяraиt yaratmalыdыr.<br />
3. Dюvlяt vя ya иctиmaи mяnzиl fondunun evlяrиndя abad<br />
yaшayыш sahяsи almaqda vя ondan daиmи иstиfadя etmяkdя,<br />
fяrdи mяnzиl tиkиntиsиndя Azяrbaycan Respublиkasы vяtяndaшlarыna<br />
kюmяk gюstяrmяlиdиr.<br />
4. Gцzяranы daha aьыr olan яhalи qruplarыnыn vяzиyyя tи -<br />
nиn yaxшыlaшdыrыlmasы vяsosиal mцdafияsи qayьыsыna qalma -<br />
lы, onlarыn иnsana layиq hяyat sяvиyyяsиnи, bиnяsиblяrиn so -<br />
sиal mцdafияsиnи tяmиn etmяyя чalышmalыdыr.<br />
5. Azяrbaycan Respublиkasы vяtяndaшlarыnыn hяyatыna,<br />
saьlamlыьыna, шяxsи azadlыьыna vя tяhlцkяsиzlиyиnя edиlяn<br />
qяsdlяrdяn onlarыn mцdafияsиnи tяmиn etmяlиdиr.<br />
6. Azяrbaycan Respublиkasы vяtяndaшlarыnыn saьlamlы -<br />
ьыnы qorumalы, saьlam ekolojи mцhиtиn mцhafиzяsиnя kюmяk<br />
gюstяrmяlи, dюvlяtиn яzяlи vя tяbии юzяyи olan aиlяnи, habelя<br />
analarы vяuшaqlarы hиmayя etmяlиdиr».<br />
Qeyd etdиyиmиz kиmи hцquqи baxыmdan gюstяrиlяn mцddяalar<br />
hяlя dя qцvvяdяdиr. Konstиtusиyaнын 12-cи maddясиня<br />
dц zяlиш edиlmяsи bu sahяdя Konstиtusиyada mюvcud<br />
olan boш luqlarыn aradan qaldыrыlmasыnda olduqca яhяmиyyяtlиdиr.<br />
Be lя kи, иnsan vя vяtяndaш hцquqlarыnыn vя azadlыqlarыnыn<br />
tя mиn edиlmяsи иlя yanaшы bиlavasиtя, Azяrbaycan<br />
Respub lи kasы vяtяndaшlarыna layиqlи hяyat sяvиyyяsиnиn tяmиn<br />
edиl mяsи dя dюvlяtиn alи mяqsяdи kиmи tяsbиt edиlиr. Bu<br />
mцddяa иsя bиlavasиtя Azяrbaycan xalqыnыn mяnafeyиnя<br />
xиdmяt edиr.<br />
Lakиn, fиkrиmиzcя Konstиtusиyaya edиlяn analojи dяyишиklиklяrlя<br />
kиfayяtlяnmяmяlи, bu иstиqamяtdя иrяlиlяyишlяr da -<br />
vam etdиrиlmяlиdиr. Fиkrиmиzcя, Konstиtusиya Аktыnda tяsbиt<br />
edиlmиш hяmиn mцddяalarыn da Konstиtusиyaya daxиl edиl -<br />
mя sи zяrurиdиr.<br />
Xalqın hökmdarı<br />
sevməsinin səbəbi<br />
Sultan Mahmud imanlı və bilikli bir<br />
hökmdar olsa da çox çirkin görkəmə<br />
malik idi. Bundan qətiyyən mütəəssir<br />
olmurdu. Amma nədənsə xalq çirkin<br />
görkəmə malik hökmdarları sevmirdi.<br />
Arabir narahatçılığı yaranırdısa o da<br />
məhz xalqın bu istəyinə görə olurdu.<br />
Buna görə bir gün sultan dövrünün böyük<br />
şəxsiyyətlərindən birindən soruşdu:<br />
- Əfəndi həzrətləri, məlumdur ki, xalq<br />
çirkin görkəmə malik hökmdarları o<br />
qədər də çox sevmir. Halbuki mən bundan<br />
məhrumam. Amma xalqımın da məni<br />
sevməsini istəyirəm. Mənə nə tövsiyyə<br />
edərsiniz<br />
Qarşılığında bu cavabı eşitdi:<br />
- Xalqın səni sevməsini istəyirsənsə<br />
qızılı özünə düşmən et... (Onu xalqın<br />
rifahı üçün xərclə).<br />
Qыz mяktяbиndя<br />
Hцseyn Cavиd<br />
q<br />
Quzum, yavrum! Adыn nяdиr<br />
Gцlbahar.<br />
Pяkи, sяnиn anan, baban varmы<br />
Var.<br />
Nasыl, zяngиnmиdиr baban<br />
ßvяt, zяngиn, bяyzadя...<br />
Þylя иsя, geydиyиn geyиm neчиn bюylя sadя<br />
Yoxmu sяnиn иncиlяrиn, altun bиlяrzиklяrиn<br />
Sюylя, yavrum! Heч sыxыlma...<br />
Var яfяndиm, var... lakиn<br />
Mцяllиmяm hяr gцn sюylяr, onlarыn yox qиymяtи,<br />
Bиr qыzыn ancaq bиlgиdиr, tяmиzlиkdиr zиynяtи.<br />
- ×ox doüru sюz... Bu dцnyada sяnиn яn чox sevdиyиn<br />
Kиmdиr, quzum, sюylяrmиsяn<br />
ßn чox sevdиyиm иlkиn<br />
O Allah kи, yerи-gюyц, иnsanlarы xяlq eylяr.<br />
Sonra kиmlяr<br />
Sonra onun gюndяrdиyи elчиlяr.<br />
Baшqa sevdиklяrиn nasыl, yoxmu<br />
Var...<br />
Kиmdиr onlar<br />
Anam, babam, mцяllиmяm, bиr dя bцtцn иnsanlar...<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
19
Tцrk Dцnyasыnыn<br />
fяlsяfи araшdыrmalar mяrkяzи yaradыlmalыdыr<br />
Sяlahяddиn Xяlиlov<br />
Азярбайъан Фялсяфя вя Сосиал-Сийаси Елмляр Ассосийасынын Идаря Щейятинин сядри,<br />
фялсяфя елмляри доктору, профессор<br />
Hяr bиr xalqыn tarиxиndя carи иctиmaи-sиyasи problemlяrlя<br />
yanaшы, xalqыn stratejииnkишaf xяttиnи mцяyyяn edяn, mиllиюzц -<br />
nцdяrkdяn иrяlи gяlяn vяzиfяlяr dя vardыr. Lakиn tяяssцf kи,<br />
xalqыn mиllи-sиyasиmяnlиyиnи иfadя edяn vяdюvlяtчиlиk шц uru -<br />
nun tяcяssцmц olan taleyцklц mяsяlяlяr bяzяn dюvrцn carи<br />
problemlяrи ичяrsиndя, sиyasи debatlarыn, lokal иctиmaи-sиyasи<br />
maraqlarыn, habelя maddи ehtиyaclarыn tяmиn edиlmяsиndяn<br />
иrяlи gяlяn fяrdи vяиctиmaи sяylяrиn mцbarиzяsи sяhnяsиndя<br />
arxa plana keчиr vя bяzяn tamamиlя unudulur.<br />
Belя mцhцm amиllяrdяn bиrи fяlsяfяdиr.<br />
Tяяssцf kи, bu gцn Azяrbaycanda fяlsяfяyя mцnasиbяt<br />
qяnaяtlяndиrиcи deyиl. Fяlsяfяsиz yaшamaq az qala normaya<br />
чevrиlmишdиr. “Bиzdя fяlsяfя yoxdur, fиlosof yoxdur” fиkrи az<br />
qala fяxrlя sюylяnиlиr vя fяlsяfяsиz hяyatыn яslиndя bиzяnя<br />
kиmи bиr aqиbяt hazыrladыьы barяdя heч dцшцnцlmцr.<br />
Mиllи vяцmumbяшяrи maraqlarыn subyektlяrи real иctиmaи<br />
qцvvяyя чevrиlmяdиkcя, hяr шey fяrdи иqtиsadи maraqlar vя<br />
nяfsanи hиsslяrиn tяsиr daиrяsиnя dцшdцkdя, maraqlar fяzasыnda<br />
шяxsи amallarы иfadя edяn vektorlarыn иstиqamяtи gцclц<br />
цmummиllи vяцmumbяшяrи hиsslяrиn tяsиrиlя цmumи yюn al -<br />
ma dыqda fяalиyyяtlяr sиstemи яvяzиnяfяalиyyяtlяrиn xaosu<br />
yaranыr kи, burada яvяzlяyиcи vektor sыfыra bяrabяr olur. Ha -<br />
mы hansы иsяиstиqamяtя hяrяkяt edиr, hamы чalышыr-vuruшur,<br />
fяalиyyяt gюstяrиr, цmummиllи иnkишaf яmsalы иsяyenя dяsы -<br />
fыra bяrabяr olur. Mиllяt nя юzциnkишaf edиr, nя dяbяшя rиy -<br />
yяtиn иnkишafыnda mцsbяt rol oynaya bиlиr.<br />
Fяrdи fяalиyyяtlяrи, sяylяrи yюnяldяn maraqlar adи шцur<br />
sяvиyyяsиndя mцяyyяnlяшdиrиldиyи halda, цmummиllи vя<br />
цmum bяшяrи maraqlarыn tяnzиmlяnmяsи vя fяalиyyяt цчцn<br />
яsas gюtцrцlmяsи fяrdи шцurun strukturunda fяlsяfи tяfяk kц -<br />
rцn ишtиrak dяrяcяsиndяn aslы olur.<br />
Sovet dюvrцndя fяlsяfи proqramlar vя dяrslиklяr bиr qay -<br />
da olaraq ancaq marksиzm-lenиnиzm fяlsяfяsиnи яhatя edиr<br />
vя fяlsяfя tarиxи haqqыnda qыsa bиr gиrиш verиlиrdи. Bu gиrишdя<br />
иsя яsasяn Qяrb fяlsяfи fиkиr tarиxи nяzяrdяn keчиlиrdи. Nяиn -<br />
kи bцtюvlцkdя Иslam dцnyasыnыn, hяtta Azяrbaycan fяlsяfи fи -<br />
krиnиn dя genиш шяkиldя tяdrиs olunmasы mцmkцn deyиldи.<br />
Ancaq bяzи иxtиsas fakцltяlяrиndя “Fяlsяfяnиn яsaslarы”, “Dиa -<br />
lektиk vя tarиxи materиalиzm” kurslarы иlяyanaшы, “Fяlsяfя ta -<br />
rиxи” dя tяdrиs olunurdu. Lakиn tяяssцf kи, burada proqram<br />
яsasяn antиk fяlsяfя vя yenи dюvr Qяrb fяlsяfяsи цzяrиndя<br />
qurulurdu. Яsas dяrslиklяr rus dиlиndяn tяrcцmя olunurdu.<br />
Azяrbaycanda nяшr olunmuш dяrslиk vя dяrs vяsaиtlяrиndя<br />
иsя ancaq Azяrbaycanla baьlы mцяyyяn яlavяlяr edиlиrdи.<br />
Tцrk Dцnyasыnыn vя bцtюvlцklя Иslam Dцnyasыnыn fяlsяfи<br />
dцшцncя юzяllиklяrи bu dяrslиklяrdя юz яksиnи tapa bиlmиrdи.<br />
Elя иndи dяnяиnkи Avropada, ABШ-da vя dиgяr Qяrb юl -<br />
kя lяrиndя, hяtta Uzaq Шяrqdя, Mяrkяzи vя Cяnubи Ame rи -<br />
kada, Afrиkada vя s. чыxan dяrslиklяr fяlsяfя tarиxиnи ancaq<br />
Qяrb dцшцncяsи tиmaslыnda tяqdиm edиr. Яn чox narahatlыq<br />
yaradan mяsяlя иsя bundan иbarяtdиr kи, hяtta bиr sыra Иslam<br />
юlkяlяrиndя dяdяrslиklяr Qяrb fяlsяfяsиnиn tяsиrи altыnda ha -<br />
zыrlanыr vя mиllи dцшцncяnиn xцsusиyyяtlяrи, tarиxи vя bu<br />
gцnц haqqыnda kиfayяt qяdяr mяlumat verиlmиr.<br />
Mяsяlяyя tamamиlя fяrqlи qцtbdяn yanaшыlmasы hallarы<br />
da narahatlыq doьurur. Belя kи, fяlsяfя tarиxиnи ancaq Иslam<br />
fяlsяfяsи bazasыnda tяqdиm etmяk tяшяbbцslяrи dя zиyanlыdыr.<br />
Иndи Tцrkиyяdя hяm Qяrb fяlsяfяsиnиn, hяm dя Иslam<br />
fяl sяfяsиnиn юyrяnиlmяsиnя genиш yer verиlиr. Hяr иkи qцtbя daиr<br />
яsas fяlsяfи mяnbяlяr mцasиr Tцrk dиlиnя tяrcцmя edиl mиш -<br />
dиr. Lakиn tяяssцf kи, qяrbчиlяr vя Иslamчыlar bиr ara ya gя lя<br />
bиlmяdиyиndяn, fяlsяfиnиn цmumdцnya tarиxи иnkишaf prosesи<br />
vahиd, bцtюv bиr hadиsя kиmи deyиl, altarnatиv цsullarla, иkи<br />
fяrqlи baxыш bucaьыndan tяqdиm olunur. Mяqsяd иsя orta яsr<br />
Иslam fяlsяfяsиnиn mцasиr dцnya fяlsяfяsи strukturunda<br />
necя yer aldыьыnы gюstяrmяk, mиllи fяlsяfи fиkrиn цmumbяшяrи<br />
tяrяqqиdя ишtиrakыnы иsbat etmяkdяn vя dцnya fяlsяfяsиnиn<br />
bцtюv mяnzяrяsиnи tarиxи gerчяklиyя adekvat surяtdя чяkmяkdяn<br />
иbarяtdиr.<br />
Dцnya fяlsяfи fиkrиnи Qяrb fяlsяfяsи иlя eynиlяшdиrяn vя<br />
Иslam Шяrqиndя yaranmыш fяlsяfи fиkиr nцmunяlяrиnи ya иlahиyyat<br />
kиmи, ya da orjиnaldan uzaq шяrh nцmunяlяrи kиmи<br />
tяqdиm etmяyя чalышan mцяllиflяr tяяssцf kи, чoxluq tяшkиl<br />
edиrlяr. Bиzиm vяzиfяmиz иsя иlk nюvbяdя fяlsяfяnиn цmumbяшяrи<br />
sяcиyyяsи иlя yanaшы hяm dя mиllи sяcиyyя daшыdыьыnы<br />
vя mиllи mяfkurяnиn ayrыlmaz komponentи vяhяtta яsasы ol -<br />
duьunu gюstяrmяk vя bu sahяdя яldя edиlmиш bиlиklяrин fяlsяfи<br />
proqramlar vя dяrslиklяrиn strukturuna daxиl edиl mя sиn -<br />
dяn иbarяtdиr. Dиqqяtи belя bиr cяhяtя dя yюnяltmяk lazыm -<br />
dыr kи, bu cцr tяшяbbцslяr яsasяn “Fяlsяfя tarиxи” kurslarы иlя<br />
яlaqяdar gюstяrиlиr. “Fяlsяfяnиn яsaslarы” иsя чox vaxt yenя<br />
dя Qяrb modelиnя uyьun surяtdя qurulur. Ayrы-ayrы fяlsяfи<br />
problemlяrиn шяrhиndя bиr qayda olaraq Qяrb fиlosoflarыnыn<br />
konsepsиyalarы vяmodellяrи иfadя olunur.<br />
Mиllи fяlsяfи fиkиr иsя guya ancaq tarиxи keчmишиmиzи юy -<br />
rяn mяk baxыmыndan dяyяrlи ola bиlяrmиш. Lakиn bu zaman<br />
unudulur kи, fяlsяfи bиlиklяr mяhz mиllи dцшцncя tяrzиnиn nя -<br />
zяrи яsaslarы vяmetodologиyasы kиmиtяqdиm olunmalы vяиn -<br />
sanlara kяnardan gяlяn yad bиr bиlиk kиmи deyиl, onlarыn da -<br />
xиlи alяmиnи иfadя edяn bиlиklяr sиstemи kиmиformalaшmalыdыr.<br />
Bиz hяlя bu ишиn юhdяsиndяn gяlя bиlmяmишиk vя ona gюrя<br />
dя Qяrb fяlsяfи bиlиk strukturlarыnы tяqdиm etmяk mяcburиy -<br />
yяtиndяyиk.<br />
Иndиbиzиm qarшыmыzda иkи яsas vяzиfя durur. Bиr tя rяf dяn<br />
tяhsиl ишчиlяrи olaraq Azяrbaycan tяhsиl sиstemиndя fяlsя -<br />
fяyя pozиtиv mцnasиbяtиn bяrpa olunmasыna, fяlsяfи fяnlяrиn<br />
tяhsиl planlarыna daxиl edиlmяsиnя, orta mяktяblяrиn yu xarы<br />
sиnиflяrиndя “Fяlsяfяnиn яsaslarы”nыn tяdrиs edиlmяsиnя, alи<br />
20 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
mяktяblяrdя иxtиsas fяlsяfяsиnиn vя elmlяr metodologиya -<br />
sыnыn юyrяnиlmяsиnя naиl olmaq vя bununla яlaqяdar yuxarы<br />
tяшkиlatlar qarшыsыnda mяsяlя qaldыrmaq. Dиgяr tяrяfdяn fяlsяfи<br />
fяnlяrи иstяr unversиtetlяrdя, иstяrsя orta mяktяblяrdя<br />
tяdrиs edя bиlяcяk kadrlarыn hazыrlanmasы ишиnи tяkmиllяшdиrmяk<br />
vя bununla яlaqяdar yenи tяdrиs planlarы hazыrlamaq.<br />
Hяr иkи vяzиfяnиn юhdяsиndяn gяlmяk цчцn иsя яvvяlcя mиllи<br />
fяlsяfи fиkиr vя onun иnsan hяyatыnda vя dюvlяtчиlиkdя rolu<br />
haqqыnda mцkяmmяl konsepsиya hazыrlamaq tяlяb olunur.<br />
Belя kи, bиzиm fиkrиmиzя gюrя mцvafиq dюvlяt strukturlarыnda<br />
fяlsяfи fяnlяrя mцnasиbяtиn dяyишmяsи, bиr sыra alи mяktяb -<br />
lяrdя fяlsяfяnиn tяhsиl planlarыndan чыxarыlmasы vяya ay -<br />
rыlan saatlarын azaldыlmasы яslиndя яnяnяvииdeolojи fяlsя -<br />
fяyя markиsиzm–lenиnиzm fяlsяfяsиnя mцnasиbяtиn davamы<br />
kиmи ortaya чыxыr. Demяlи, иlk nюvbяdя bиzя nя kиmи fяlsяfя<br />
lazыm olduьunu vя bunun nя цчцn lazыm olduьunu mцяy -<br />
yяnlяш dиrmяk, bununla baьlы mцkяmmяl konsepsиya hazыrlamaq<br />
tяlяb olunur. Иkиncиsи, qloballaшma шяraиtиndя Qяrb<br />
dцшцn cяsиnиn onsuz da hakиm kяsиldиyи bиr vaxtda яnяnяvи<br />
Qяrb fяlsяfи strukturlarыna alternatиv fяlsяfи sиstem hazыrlaya<br />
bиl mяk цчцn bцtцn Tцrk Dцnyasы vяbцtюvlиkdя Иslam bюlgяsиnиn<br />
mцtяrяqqи qцvvяlяrи bиrlяшmяlи, bu mяqsяdlя ortaq<br />
fяlsяfи araшdыrmalar mяrkяzи yaradыlmalыdыr. Son иllяrdя Tцrk<br />
Dцnyasыnыn fяlsяfи tяdqиqatчыlarnыn belя bиr mяrkяzиnиn ya -<br />
radыlmasы иstиqamяtиndя mцяyyяn tяшkиlatи ишlяr gюrцl mцш -<br />
dцr. 2003-cц иldя Цmumdцnya Fяlsяfя Konqresиnиn Иstan -<br />
bulda keчиrиlmяsиndяn faydalanaraq bиr sыra Tцrk cцmhurиy -<br />
yяtlяrиndяn gяlmиш nцmayяndяlяr bu mяqsяdlя tяшkиlat<br />
qru pu yaratmыш vя keчяn mцddяt яrzиndя bu иstиqamяtdя<br />
xeylи иш gюrцlmцшdцr. Lakиn яsas mяqsяd fяlsяfя tяdqи qat -<br />
чы larыnыn яlaqяlи иш aparmasы, tяшkиlatlanmasы vяortaq fяlsяfя<br />
jurnalыnыn чap olunmasы иlяyanaшы, mиllи fяlsяfи fиkиr<br />
kon sepsиyasыnыn yaradыlmasыdыr.<br />
Son zamanlar Azяrbaycanda Avropa tяhsиl sиstemиnя<br />
иnteqrasиya meyиllяrи haqqыnda, xцsusяn Bolonиya prosesи<br />
иlя яlaqяdar tяlяm-tяlяsяk addыmlar atыlmышdыr. Lakиn яsas<br />
mяqsяd hansы иsяbaшqa юlkяnиn tяhsиl standartlarыnы, tяшkи -<br />
latи formalarыnы vя meyarlarыnы, qиymяtlяndиrmя sxemlяrиnи<br />
kor-koranя gюtцrmяk vя ya tяqlиd etmяk yox, юz tяhsиl sиs -<br />
temиmиzиn daxиlи mяntиqиndяn vя mиllи tяhsиl konsepsиyasыndan<br />
чыxыш etmяklя, mahиyyяtи qurban vermяdяn иnteqrasиya<br />
olunmaqdыr.<br />
Avropanыn яksяr alи mяktяblяrиndя цmumи fяlsяfя kursu<br />
ona gюrя keчиrиlmиr kи, hяmиn kurs lиseylяrdя artыq tяdrиs<br />
olun muшdur. Orta tяhsиl mцddяtи яsasяn 12 иl olan Avropa<br />
юlkяlяrиndя fяlsяfяnиn яsaslarыnыn mяhz lиseylяrdя tяdrиs<br />
olun masы onunla яlaqяdardыr kи, bu kurs иxtиsas sahяsиndяn<br />
vя alи tяhsиl alыb-almamasыndan asыlы olmayaraq, bцtцn иn -<br />
sanlara lazыmdыr. Hяm dя Avropada fяlsяfя sadяlяшdиrиl mиш<br />
шяkиldя, mяdяnиyyяtиn tяrkиb hиssяsи, dцnyagюrцшцnцn яsa -<br />
sы kиmи keчиlиr. Mяqsяd mяhz yenиyetmяlиk dюvrцndя, xa -<br />
rak terиn vя dцnyagюrцшцn иlkиn formalaшma mяrhяlяsиndя<br />
gяnclяrи hяyatыn mяnasы haqqыnda, fяzиlяt vя яdalяt haq -<br />
qыnda dцшцnmяyя sюvq etmяk, юz яmяllяrи цчцn mя su lиy -<br />
yяt hиssи aшыlamaqdan иbarяtdиr. Яsas mяsяlя budur kи, fяlsяfи<br />
dцnyagюrцшц vя fяlsяfи dцшцncя tяrzи fяlsяfи cяrяyanlarla,<br />
bu sahяdяkи tяdqиqat ишlяrи иlя qarышыq salыnmasыn.<br />
Sonuncular, яlbяttя, чox чяtиndиr vя nяиnkи mяktяb, hяtta<br />
alи tяhsиl sяvиyyяsи цчцn dя чox mцrяkkяb vя яlчatmazdыr.<br />
Dяrslиk yazanlardan da elя bu tяlяb olunur kи, mцxtяlиf fяlsяfи<br />
sиstemlяrиn tяfяrrцatlarы deyиl, fяlsяfяnиn яqlи tяrbиyяdя<br />
rolu, цmumяn tяrbиyяvи funksиyasы юn plana чяkиlsиn.<br />
Tяsadцfи deyиldиr kи, Avropada nяиnkи orta mяktяblяrdя,<br />
hяtta иbtиdaи sиnиflяrdя vяmяktяbяqяdяr yaшlы uшaqlar цчцn<br />
dя fяlsяfи dцшцncяnиn xцsusи юnяmиnяzяrяalыnыr. Hяtta<br />
son vaxtlar “uшaqlar цчцn fяlsяfя” beynяlxalq mиqyasda яn<br />
aktual problemlяrdяn bиrиnя чevrиlmишdиr.<br />
ABШ-da Uшaqlar цчцn Fяlsяfя Иnstиtutu fяalиyyяt gюs tя rиr.<br />
Tanыnmыш rus fяlsяfяsичиsи N.Yulиna 1993-cц иldя Har vard<br />
Unиversиtetиndя bu mяsяlя иlя яlaqяdar aparыlan tяd qиqatlarыn<br />
nяtиcяsиnя яsaslanaraq, bu praktиkanыn Rusиya цчцn dяяhяmиyyяtlи<br />
olduьunu qeyd edиr. O, ABШ alиmи M. Lиmpana иstиnadяn<br />
bиldиrиr kи, uшaqlarыn иnsan vя dцnya haq qыnda, mяnalы<br />
юmцr haqqыnda dцшцnmяlяrи, fяlsяfи fиkиr tяr zиnя чox erkяn<br />
yиyяlяnmяlяrи onlarыn pиs яmяllяrя qur шan masыnыn qarшыsыnы<br />
ala bиlяcяk яn gюzяl vasиtяlяrdяn bи rиdиr. Fяlsяfи sиstemlяr<br />
haqqыnda mцrяkkяb bиlиklяr yox, fяlsяfи suallar qoymaq, “fи -<br />
losofluq” vяrdишlяrи aшыlamaq, daha doь rusu, uшaqlarda юzюzцnя,<br />
tяbии yolla yaranan bu dцшцncя tяrzиnиn qarшыsыnы al -<br />
ma maq, mяhdudlaшdыrmamaq, яksиnя, ona meydan aчmaq<br />
tюvsиyя olunur. Yenи tяhsиl paradиqmasыna, “gяlя cяyиn tяhsиlиnя”<br />
keчиd dя bu problemlя яlaqяlяndиrиlиr.<br />
Qabaqcыl xarиcи юlkяlяrиn alи mяktяblяrиndя, xцsusяn<br />
magиstraturada иsя цmumи fяlsяfя deyиl, иxtиsasыn fяlsяfяsи,<br />
sosиologиya, иxtиsas etиkasы vяs. praktиk fяlsяfи kurslar юyrяdиlиr.<br />
Lakиn tяяssцf kи, bиzdя mцxtяlиf иxtиsas sahяlяrиnиn fяlsяfи<br />
яsaslarыnы юyrяtmяk цчцn nя proqram, nя dяrslиk, nя dя<br />
mцяllиm vardыr. Bu sahяdя vяzиyyяtи dцzяltmяk иstиqamяtиndя<br />
heч hazыrlыq иши dя aparыlmыr. Orta mяktяblяrdя ke чиlяn<br />
“Иnsan vя cяmиyyяt” fяnnи dя“Fяlsяfяnиn яsaslarы” fяn nиnи<br />
ehtиva etmиr. Bu sahяdя vяzиyyяtи dцzяltmяk яvяzиnя, fяlsяfяnи<br />
fakultatиv fяnn etmяk tяшяbbцslяrи яlaqяdar tяшkиlatыn<br />
Bolonya prosesиnиn mahиyyяtиnи anlamadыьыna dяlalяt edиr.<br />
Яksяr xarиcи юlkяlяrdя fяlsяfи bиlиklяrиn яsaslarы orta<br />
mяk tяblяrdя, lиseylяrdя, kolleclяrdя tяdrиs olunur. Yяnи, ha -<br />
mы цчцn zяrurи sayыlыr. Bиzdя иsяfяlsяfяnиn tяdrиsи nя цчцn -<br />
sя alи mяktяb pиllяsиndя planlaшdыrыlmышdыr. Yяnи, ancaq alи<br />
tяhsиllиlяr fяlsяfи bиlиklяrlя sиstemlи шяkиldя tanыш ola bиlиrlяr.<br />
Azяrbaycanda fяlsяfи bиlиklяrиn tяhsиlиn hansы pиllяsиndя<br />
tяdrиs olunmasы mяsяlяsи, tяяssцf kи, bиr problem kиmи mц -<br />
za kиrяyя чыxarыlmamышdыr. Fяlsяfяnиn alи mяktяblяrdя tяd -<br />
rиsи sovet dюvrцndяn qalmыш bиr яnяnяdиr kи, bиz onu sadяcя<br />
davam etdиrиrdиk. Lakиn xarиcи юlkяlяrя sяfяr edяrkяn ora -<br />
dakы unиversиtetlяrиn bяzиlяrиndя fяlsяfяnиn tяdrиs olunma -<br />
dыьыnы gюrяn “modern dцшцncяlи” mяmurlarыmыz Avropa иlя<br />
ayaqlaшmaq namиnя fяlsяfяnи tяdrиs planыndan чыxarmaq vя<br />
ya saatlarыnы azaltmaq fиkrиnя dцшdцlяr. Halbukи, hяmиn юl -<br />
kяlяrdяfяlsяfяnиn яsaslarыnы unиversиtetlяrя qяdяrkиmяrhя -<br />
lяdя mяnиmsяmиш gяnclяr unиversиtetlяrdя artыq xцsusи fяlsяfи<br />
elmlяrиn – sosиologиyanыn, etиkanыn, иxtиsas metodo lo -<br />
gиyasыnыn, sиyasи bиlиklяrиn яsaslarыnы юyrяnиrlяr. (Fяlsяfяnиn<br />
яsaslarыnы иsя unиversиtetя daxиl olan da, olmayan da – ha -<br />
mы mяnиmsяmиш olur).<br />
Azяrbaycanda fяlsяfи bиlиklяrиn яsaslarыnы orta mяktяb -<br />
lяrdя tяdrиs etmяk цчцn mцяllиmlяr hazыrlanmadыьыndan,<br />
ya xыn gяlяcяkdя bu sahяdя Avropa иlя ayaqlaшmaq чяtиn<br />
kи, mцmkцn olsun. Tяяssцf kи, unиversиtetlяrdя dяfяlsяfяnи<br />
tя lяb olunan sяvиyyяdя tяdrиs edя bиlяcяk mцtяxяssиslяrиmиz<br />
azdыr. Юlkяmиzdя fяalиyyяt gюstяrяn 50-dяn artыq<br />
unиversиtetиn heч bиrиndя fяlsяfя fakцltяsиnиn olmamasы<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
21
(BDU-da kичиk bиr шюbя иstиsna olmaqla), baшqa иxtиsaslar<br />
цzrя tяhsиl almыш gяnclяrиn fяlsяfя цzrя magиstraturaya cяlb<br />
olunmasы цчцn шяraиt yaradыlmamasы Azяrbaycanda fяlsяfяnиn<br />
иnkишafыna иmkan vermиr. Bu иxtиsasa sosиal sиfarишиn<br />
az olmasы иsяsяbяb kиmи gюtцrцlя bиlmяz. Яksиnя, bu fakt<br />
tяhsиl sиyasяtиnиn юzцnя vя иctиmaи rяyиn formalaшdыrыlmasыnda<br />
ишtиrak edяn qurumlarыn fяalиyyяtиnя tяnqиdи nяzяr<br />
salыnmasыnы tяlяb edиr.<br />
Hazыrda юlkяmиzиn orta mяktяblяrиndя fяlsяfи bиlиklяrиn<br />
яsaslarы“Иnsan vяcяmиyyяt” fяnnи чяrчиvяsиndяюyrяdиlиr. Lakиn<br />
юyrяdиlиrmи Proqram var, dяrslиklяr var, lakиn fяnnи tяdrиs<br />
etmяk цчцn mцяllиmlяr hazыrlanmadыьыndan, bu иш dиgяr fяnn<br />
mцяllиmlяrиnя hяvalя edиlиr kи, bu da, tяbии olaraq, gюz lя nи lяn<br />
sяmяrяnи vermиr. Nяtиcяdя bиz юzцmцzц aldatmыш oluruq.<br />
Maraqlыdыr kи, Tяhsиl Nazиrlиyиnиn atdыьы addыmlardan bиrи<br />
dя “Иnsan vя cяmиyyяt” proqramыnы dяyишmяk, onu яvvяlkи<br />
fяlsяfи mяzmundan “xиlas etmяk” – fяlsяfяsиzlяшdиrmяk ol -<br />
muшdur. Son vaxtlar aspиranturada иxtиsas fяlsяfяsи цzrя<br />
dяrslяrиn keчиlmяsи vя namиzяdlиk mиnиmumunun verиlmяsи<br />
dя иxtиsara salыnmышdыr kи, bu da fяlsяfяyя mцnasиbяtиn<br />
mцs bяt yox, mяnfи иstиqamяtdя dяyишdиyиndяn xяbяr verиr.<br />
Gюrцnцr, Azяrbaycanda fяlsяfяyя mцnasиbяt bяzяn fяlsяfя<br />
цzrя elmи dяrяcяsиolan kadrlarыn real sяvиyyяsиndяn, mя -<br />
nяvи keyfиyyяtlяrиndяn, elmи nцfuzundan asыlы vяzиyyяtя dц -<br />
шцr. Lakиn яgяr yцksяk иxtиsaslы fиlosoflarыmыz azdыrsa, bu -<br />
nun цчцn fяlsяfяnи mяhdudlaшdыrmaq yox, яksиnя, ona<br />
dиqqяt vя qayьыnы artыrmaq lazыmdыr.<br />
Чaьdaш tяhsиlиmиzиn яn bюyцk problemlяrиndяn bиrи dя<br />
fяlsяfи elmlяr sahяsиndя alи mяktяb mцяllиmlяrиnиn hazыrlanmasы,<br />
tяkmиllяшdиrиlmяsи vя yenиdяn иxtиsaslaшmasы mяsяlя -<br />
sи dиr. Belя gцman etmяk olardы kи, bu иш hяr bиr иxtиsas цzrя<br />
яn qabaqcыl sayыlan alиmяktяbиn bazasыnda tяшkиl oluna bиlяr<br />
vя bцtцn unиversиtetlяrиn vя AMEA-nыn da яn yaxшы mцtя xяs -<br />
sиslяrи bura cяlb oluna bиlяr. Lakиn tяяssцf kи, hazыrda Azяr -<br />
baycanda alи mяktяb mцяllиmlяrи иbtиdaи sиnиf mцяllиmи hazыrlayan<br />
Mцяllиmlяr Иnstиtunun bazasыnda “tяkmиllяшdиrиlиrlяr”.<br />
Ola bиlsиn kи, bяzи elm sahяlяrи цzrя alи mяktяb mцяllиmlяrи<br />
vaxtaшыrы tяkmиllяшmя kursu keчmяsяlяr dя, elя bюyцk<br />
facия olmaz. Чцnkи dяqиq elmlяr sahяsиndя mцяyyяn ye -<br />
nиlиklяr olsa da, onun tяdrиsи цчцn nяzяrdя tutulan яsas hиs -<br />
sяsи, demяk olar kи, dяyишmиr. Lakиn elя sahяlяr dя vardыr kи,<br />
mцstяqиllиk яldя etdиkdяn vя иdeolojи sиstem dяyишdиkdяn<br />
sonra onlarыn kюklц surяtdя dяyишиlmяsиnя vя bu sahяdяkи<br />
mцяllиmlяrиn yenииdeolojи prиnsиplяr яsasыnda tяzяdяn hazыrlanmasыna<br />
bюyцk ehtиyac yaranmышdыr. Bu deyиlяnlяr иlk nюv -<br />
bяdя fяlsяfя vя иctиmaи-sиyasи fяnn mцяllиmlяrиnя aиddиr.<br />
Lakиn tяяssцf kи, Azяrbaycanda yenи иctиmaи-иqtиsadи sиs -<br />
temя keчиdlя baьlы aparыlan иslahat ancaq kafedralarыn adы -<br />
nы dяyишmяk vя “marksиst-lenиnчи fяlsяfя” яvяzиnя-“fяlsя -<br />
fяnиn яsaslarы”, “elmи kommunиzm” яvяzиnя-“polиtologиya”,<br />
“partиya tarиxи” яvяzиnя яvvяlcя “sиyasи tarиx”, sonra иsя<br />
“Azяrbaycan tarиxи”, “elmи ateиzm” яvяzиnя “dиnшunaslыq”<br />
yazmaqla tamamlanmышdыr. Proqramlar dяyишsя dя, mцяllиmlяrиn<br />
dцnyagюrцшцnцn vя bиlиk daиrяsиnиn dяyишmяdиyи<br />
heч kиmиnarahat etmяmишdиr. Tяsяvvцr etmяk чяtиndиr kи,<br />
юmrц boyu Sov. ИKP-nиn necя yaranmasыndan, V.И. Lenиnиn<br />
hяyat vя fяalиyyяtиndяn, partиya qurultaylarыnыn tяfsиlatыndan<br />
dяrs keчmиш иnsanlar bиrdяn-bиrя “sиyasи tarиx” kиmи<br />
yenи vяmцrяkkяb bиr fяnnиn tяdrиsиnя necя keчя bиlяrlяr<br />
Hяmиn mцяllиmlяr 90 dяqиqя яrzиndя tяlяbяqarшыsыnda nя<br />
иsя demяk mяcburиyyяtиndя olduьundan, yenя dяяsasяn<br />
partиya tarиxиndяn bиldиklяrиnи danышmayacaqlarmы<br />
Yaxud dцnyagюrцшц ateиzиmlя yoьrulmuш vяancaq ate -<br />
иstlяrиn fиkrиnи bиlяn mцяllиm dиnи dяyяrlяrи necя tяblиь edя<br />
bиlяr Яlbяttя, юz цzяrиndя чalышan vя yenи иdeolojи tяmяllяrя<br />
яsaslanan bиlиklяrи sяrbяst surяtdя mяnиmsяyяn mцяllиmlяr<br />
dя vardыr. Lakиn belя mцhцm bиr mяsяlяnи ayrы-ayrы<br />
шяxslяrиn иnkишafыna buraxmaq vя bu fяnlяr цzrя “tяkmиllяшmя”<br />
daha doьrusu yenиdяn иxtиsaslaшma иstиqamяtиndя<br />
yaxшы tяшkиl edиlmиш, цmumdюvlяt sяvиyyяlи иш aparmamaq<br />
facияvи nяtиcяlяrя gяtиrя bиlяr.<br />
Bяlи, alи mяktяblяrdя иctиmaи-sиyasи fяnlяrи tяdrиs edяn<br />
mцяllиmlяrиn yenиdяn иxtиsaslaшmasы цчцn tяxиrяsalыnmaz<br />
tяdbиrlяr gюrцlmяlиdиr. Яks tяqdиrdя, bu fяnnlяrиn tяdrиsиnиn<br />
heч bиr mяnasы yoxdur. Alи mяktяb rяhbяrlяrиnиn vя genиш<br />
иctиmaиyyяtиn bu fяnlяrя mяnfи mцnasиbяtlяrиnи formalaшdыran<br />
sяbяblяrdяn bиrи dя budur.<br />
Tяdrиs planlarыnыn, proqramlarыn vя dяrslиklяrиn hazыrlanmasы<br />
иsяelя bюyцk mиqyaslы elmи tяdqиqat ишlяrи vя araш -<br />
dыrmalar tяlяb edиr kи, onu nяиnkи fяrdи mиqyasda, heч unи -<br />
versиtet mиqyasыnda da hяyata keчиrmяk mцmkцn deyиl.<br />
Bц tюvlцkdя юlkяnиn tяhsиl sиyasяtиnи mцяyyяn etmяk, tяlиm<br />
vя tяrbиyя sahяsиndя stratejи proqramlar hazыrlamaq цчцn<br />
tяhsиl fяlsяfяsиnиn elmlяrиn иnkишafыna vя alыnan nяtиcяlяrиn,<br />
habelя qabacыl tяcrцbяlяrиn bцtцn юlkя mиqyasыnda yayыlmasыna<br />
ehtиyac yaranыr.<br />
Bu olduqca bюyцk bиr mяsulиyyяtdиr. Vahиd tяhsиl sиya -<br />
sя tиnя яsaslanan tяhsиl sиstemи bцtюv orqanиzm kиmиdиr. Bu<br />
orqanиzmиn sяmяrяlи surяtdя иdarя olunmasы цчцn bцtцn<br />
struktur sяvиyyяlяrиndя иdarяetmяnиn tяkmиllяшdиrиlmяsи иlя<br />
yanaшы, tяlиm-tяrbиyя prosesиnиn dя modernlяшdириlmяsиnя,<br />
иnsan amиlиnиn юnя чяkиlmяsиnя bюyцk ehtиyac vardыr.<br />
Bunu da qeyd etmяk иstяrdиk kи, Иslam dцnyasыnda fяlsяfя<br />
dedиkdя, bиz heч dяИslam fяlsяfяsиnи nяzяrdя tutumuruq.<br />
Sюhbяt dиn fяlsяfяsиndяn deyиl, mиllи-fяlsяfи fиkиrdяn<br />
gedиr. Dиn amиlи mиllи amиlиn strukturunda bиr komponent<br />
kиmи nяzяrя alыnыr. Lakиn bu amиl Иslam dиnиnя иtaяt edяn<br />
bцtцn xalqlarыn mиllиmяfkurяsиnя vя mиllиfяlsяfи fиkrиnя daxиl<br />
olmaqla bиrlяшdиrиcи rol oynayыr.<br />
Bиz Tцrk mиllи юzцnцdяrkиndяn danышarkяn, onun elmиnяzяrи<br />
иfadяsи olan Tцrk fяlsяfи fиkrиndяn чыxыш etmяyя чalышacaьыq.<br />
Burada fяlsяfи fиkrиn mяnsubиyyяtи onun bиr mцsяlman<br />
vя ya xrиstиan dцшцncяsи, yaxud bиr яrяb vя ya Tцrk<br />
dцшцncяsи иlя mцяyyяnlяшmиr. Baшqa sюzlя desяk, sюhbяt<br />
mцяllиfиn dиnи vя mиllи mяnsubиyyяtиndяn deyиl, onun иrяlи<br />
sцrdцyц fяlsяfи tяlиmиn hansы mиllи tяfяkkцrц daha чox иfadя<br />
etmяsиndяn gedиr.<br />
Fяlsяfи tяlиmlяrиn mиllи юzцnяmяxsusluьunun tяzahцrц<br />
mяsяlяsи чox иncя bиr mяsяlяdиr vя tяяssцf kи, hяlя иndиyяdяk<br />
layиqиncя юyrяnиlmяmишdиr. Buna gюrяdиr kи, юzц mюmиn<br />
olan шяxsиn юz dиnиnя yad bиr tяlиmиn tяsиrи altыnda yaz -<br />
dыqlarыnыn (tяbии kи, юzц dя fяrqиnя varmadan) яslиndя kиmин<br />
dяyиrmanыna su tюkdцyцnц mцяyyяnlяшdиrя bиlmяsи цчцn<br />
яvvяlcя bu yюndя meyarlar sиstemи hazыrlanmalыdыr. Чцnkи<br />
fяlsяfи tяlиmиn mиllи vяdиnииdentиfиkasиyasы чox yцksяk me -<br />
todolojи hazыrlыq tяlяb edиr. Bиzиm dя mяqsяdиmиz mяhz mиllи<br />
юzцnяmяxsusluьun fяlsяfи tяlиmlяrdя иfadя olunmasы mяsя -<br />
lяlяrиnи araшdыrmaq, dяrslиklяrdя mиllи mяfkurяdяn vя mиllи<br />
иfadяцslubundan чыxыш edиlmяsи zяrurяtиnи яsaslandыrmaqdыr.<br />
22 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
Qloballaшma шяraиtиndя<br />
Tцrk Dцnyasы<br />
Dцnyamalы Vяlиyev<br />
иqtиsadи elmlяr namиzяdи<br />
1923-cц иlиn payыzыnda dцnyada yenи bиr ulduz parladы -<br />
Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи. Xяmиrи bюyцk Tцrk mиllяtиndяn иbarяt<br />
olan bu ulduz, zatяn чox kюhnяdяn mюvcuddur. Юz pa -<br />
rыltыsы иlя dиgяr ulduzlardan hяmишя seчиlmишdиr. Ona bяn -<br />
zяmяk иstяyяn dиgяr чoxsaylы ulduzlar uzun mцddяt onu<br />
aчыq hцcum, mиn bиr xяyanяtlя sюndцrmяk sяylяrиnи gюstяrmишlяr...<br />
vя bu yolda mцvяffяqиyyяtlяr dя qazanmышlardы...<br />
Hяtta bu ulduzu "юlц" ulduz adlandыrmaьa baшlamышdыlar.<br />
Lakиn... Uca Allah (c.c.) bu bюyцk mиllяtя bюyцk юndяr Qazи<br />
Mustafa Kamal Atatцrkц яrmяьan etdи. Tarиxdя heч kиmsя -<br />
yя bяnzяmяyяn bиr юndяr... Onun Tцrk mиllяtиnя яrmяьan<br />
etdиyи bюyцk hяrbиzяfяrlяrиn, bюyцk sиyasи, иqtиsadи, mяdяnи<br />
иnqиlablarыn tarиxdя bяnzяrи yox иdи. Onun kяшf etdиyи Tцr -<br />
kиyя Cцmhurиyyяtи ulduzu dцnyanыn yenи tarиxиnиn gedишиnи<br />
dяyишdиrdи. Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи bюyцk Tцrk mиllяtиndяn<br />
zor la ayrыlmыш Azяrbaycan, Qazaxыstan, Юzbяkиstan, Tцrk mя -<br />
nиstan, Qыrьыzыstan vя baшqa qardaшlarыnы bиr araya gяtиrmяklя<br />
qloballaшma deyиlяn bиr hadиsяnи юz lehиnя чevиrя<br />
bиlяr. Nяtиcяdя bиr ulduz altы vяdaha чox ulduza – altы vя<br />
daha чox qardaшa чevrиlя bиlяr.<br />
Tцrk respublиkalarыnыn dцnya иlя иnteqrasиyasыnыn<br />
tяmяl шяrtlяrи<br />
XXЫяsr tarиxя qloballaшma яsrиkиmиdaxиl olmuшdur. Tex -<br />
nologиyada sцrяtlи dяyишmя, beynяlxalq mal tиcarяtиndя vя<br />
sяrmayя axыnlarыnda sяrbяstlяшmя, иqtиsadиyyatda bazar<br />
sиstemиnиn qaydalarы яsasыnda yenиdяn formalaшmalar, cя -<br />
mиyyяtdя neolиberal gюrцшlяrиn qalыb gяlmяsи, demokratи -<br />
yaya иstиqamяtlи aчыlыmlar vя иctиmaи tяшkиlatlanma modellяrиndя<br />
yenи meyllяr dяrиn vя яhatяlи bиr tяkamцl mяrhяlяsи<br />
xцsusиyyяtи qazanmышdыr. Qlobal proseslяrиn иnkишafы dиn vя<br />
kцltцrdя, tarиxи яnяnяvиlиklяrdя olan fяrqlяrя baxmayaraq,<br />
dцnya юlkяlяrиnиn vя xalqlarыnыn bиr-bиrиndяn asыlыlыьыnы da -<br />
yanmadan artыrыr.<br />
Bюyцk hяcmlи elmи vяtexnolojи иnqиlablar dцnyanыn ba -<br />
шa dцшцlmяsи, yenиdяn formalaшdыrыlmasы, tяbияtlя cяmиyyяt<br />
arasыndakы vяcяmиyyяtиn юz laylarы arasыndakы яlaqяlяr ba -<br />
xыmыndan yenи bиr dюvr baшlatdы. Dцnyanы bиr-bиrиndяn ayrыl -<br />
mыш, tяcrиd edиlmиш parчalardan иbarяt olaraq gюrяn an -<br />
layышlar tarиxя basdыrыldы. Elmи vяtexnolojи sычramalarla bиrlиkdя<br />
dцnya xalqlarы arasыnda иqtиsadи, sиyasи, иctиmaи vя<br />
mяdяnи яlaqяlяrиn gedяrяk dяrиnlяшmяsиnи яks etdиrяn иnteqrasya<br />
vя qloballaшma шяraиtи, ичяrиsиndя zиddиyyяtlяr dя<br />
daшыmaqla yanaшы, dцnya иnkишafыnыn mцhяrrиkи oldu. Dцnya<br />
иqtиsadиyyatы, bu mцddяt яrzиndя иnteqrasиya olunmuш bиr<br />
avtosиstemя чevrиldи.<br />
Qloballaшma шяraиtиnиn иlk mяrhяlяsиnи vя яhяmиyyяtlи<br />
bиr иstиqamяtиnи meydana gяtиrяn regиonal яmяkdaшlыq, XXЫ<br />
yцzиldя dяяhяmиyyяtиnи иtиrmяmяkdя, tam яksиnя яhяmиy -<br />
yяtиnи daha da xatыrlatdыrmaqdadыr. Belя kи, XX yцzиlиn 90-<br />
cы иllяrиndя NAFTA (Asиya-Sakиt Okean Иqtиsadи Яmяkdaшlыq<br />
Tяшkиlatы), MERKOSUR (Argentиna, Brazиlиya, Bolиvya, Pa -<br />
raqvay, Uruqvay, Чиlи) vя Karиb Dюvlяtlяrи Tяшkиlatы tяш kи -<br />
latlanaraq daha da gцclяnmишdиr. Regиonal иqtиsadи ишbиrlиyиnиn<br />
qabaqcыlы olan Avropa Bиrlиyи (AB) yenи bиr mяrhяlяyя<br />
keчmишdиr. Aprel 2001-cи иldя Amerиka qиtяsиndя Sяrbяst<br />
Tиcarяt Bюlgяsиnиn, Gюmrцk Bиrlийиnиn yaradыldыьыnы aчыq la -<br />
yan Kanada zиrvяsи reallaшdыrыlmышdыr.<br />
Qlobal dяyишиklиklяr bиr иstиqamяtdяn mиllи vяxalq-altы<br />
sя vиyyяlяrdя yenи иnkишaf modellяrиnи zяrurи edяrkяn, dиgяr<br />
иstиqamяtdяn юlkяlяrиn xalq-цstц sяvиyyяdя dиqqяtя gяlяn<br />
vя qoruyan tяшkиlatlanmalarыnы юn plana чыxarmышdыr. Tяbии<br />
olaraq, bцtцn dцnyada davam edяn qloballaшma vя regиonallaшma,<br />
zяngиn tarиxиylя dцnya mяdяnиyyяtиnя bюyцk qat -<br />
qы larы olmuш Tцrk respublиkalarыnы da sahяsи xarиcиndя bu -<br />
raxmamaqdadыr.<br />
Geopolиtиk dяyишmяlяr: Tцrk respublиkalarыnыn<br />
beynяlxalq vя regиonal иqtиsadи иnteqrasиya meyllяrи<br />
Qloballaшmanыn getиrdиyи yenи hяrяkяtlяr, яsrlяr boyunca<br />
tarиxи чяtиnlиklяrиn tяsиrиylя parчalanmыш, bиr-bиrиndяn ayrы<br />
salыnmыш Tцrk Dцnyasы qarшыsыnda da yenи иmkanlar meydana<br />
чыxarmышdыr. Qloballaшmanыn daha яhяmиyyяtlи иstиqamяtи<br />
regиonallaшmadыr. Tцrk Dцnyasыnыn regиonallaшmaьыnы<br />
yenиmяrhяlяyя ucaltmaq цчцn bюyцk иmkanlar yaranmышdыr.<br />
Sovet dюvlяtиnиn daьыlmasы dцnyanыn 1/6 tutan respublиkalarыn<br />
yerlяшdиyи bюyцk sahяdя geopolиtиk vяzиyyяtи kю -<br />
kцndяn dяyишdиrdи. Bu dюvlяtиn tяrkиbиndяkи dиgяr cцm hu rиy -<br />
yяtlяr kиmи Azяrbaycan, Qazaxыstan, Qыrьыzыstan, Юzbя -<br />
kиstan vя Tцrkmяnиstandan иbarяt olan Tцrk respublиkalarы<br />
da mцstяqиllиklяrиnя qovuшaraq dцnya иstehsal sиstemиnиn<br />
azad vя bяrabяr tяrяfdaшlarыna чevrиldиlяr. Bazar иqtиsadиy -<br />
yatыnыn formalaшdыrыlmasы strategиyasыnы mяnиmsяyяn bu cц m-<br />
hurиyyяtlяrиn иctиmaи vяиqtиsadи hяyatlarы dяrиn dяyишиklиyя<br />
mяruz qalmышdыr. Bu юlkяlяrиn hamыsыnda sovetdяn son rakы<br />
dюvrdяbцtцn иqtиsadияlaqяlяrиn kюklц шяkиldя yenиdяn qurulmasы<br />
prosesи baшlamышdыr. Suverenlиk bu cцmhurиy yяt lяrя<br />
dцnya bazarыna mцstяqиl чыxыш vя юz xarиcи иqtиsadи яlaqяlяrиnи<br />
yenи prиnsиplяr цzяrиndя qurmaq иmkanы vermишdиr. Ancaq<br />
qarышыq vя sяrt qanunlara sahиb olan dцnya bazarы иlяиlk яlaqяlяr<br />
dцnya иstehsal яlaqяlяrи sиstemиndя nяqя dяr cиddи<br />
problemlяrlяцzlяшdиyиnи ortaya qoymuшdur. So vetdaxиlи planlы,<br />
bюlgя sиstemи vяяnяnяvиbazarlarыn иtkиsи, ortaq pul sa hя -<br />
sиnиn ortadan qalxmasы, dцnya bazarыna xam maldan baшqa<br />
rяqabяt edя bиlяcяk mяhsul чыxarыlmamasы bu юlkяlяrи dяrиn<br />
иctиmaи, иqtиsadи bюhran vяzиyyяtиnя soxmuшdur.<br />
Sovetdяn sonrakы dюvrdя Tцrk respublиkalarы hяyatи яhя -<br />
mиyyяt daшыyan bиr чox иqtиsadи mяsяlяlяrяgюrяdцnyanыn<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
23
yaxыn vя uzaq, bюyцk vя kичиk dюvlяtlяrиnиn, beynяlxalq vя<br />
regиonal tяшkиlatlarыnыn maraьыnы cяlb edяn tяbии bиr mяr kя zя<br />
чevrиlmишdиlяr. Enerjи ehtиyatlarы иlяzяngиn olan bu ge o polиtиk<br />
coьrafиyada dцnyanыn bиr чox bюyцk dюvlяtиnиn mяnfяяtlяrи<br />
toqquшmaqda vя belяdюvlяtlяr цzяrиndяnцfuz sa hяsи uьrunda<br />
cиddи mцbarиzяlяr yaшanmaqdadыr. XЫX yц zиlиn sonu vя<br />
XX yцzиlиn яvvяllяrиndя bюyцk dюvlяtlяrиn burada hяyata<br />
keчиrdиklяrи "bюyцk oyun", иndи baшqa цsullarla hяyata ke -<br />
чиrиlmяkdяdиr. Bu nцfuz mцbarиzяsиnя az qala dцnyanыn<br />
bцtцn bюyцk dюvlяtlяrи bu vя ya dиgяr шяkиldя qatыlmaqdadыrlar.<br />
Sovetdяn sonrakы Tцrk cцmhurиy yяt lя rиnиn zяngиn bazarы<br />
uьrunda mцbarиzя bюlgяdя mюvcud цч gцc mяrkяzиnиn -<br />
Rusиya, Tцrkиyя vя Иran arasыnda da vam etmяkdяdиr. Dцn -<br />
yanыn geopolиtиk araшdыrmalarыnda sovetdяn sonrakы Tцrk<br />
respublиkalarыndan Azяrbaycan, Qaza xыstan vя Юzbяkиstan<br />
da geopelиtиk mяrkяz kиmи qeyd olunmaqdadыr. Bиlиndиyи kиmи<br />
geopolиtиk mяrkяzlяrя dюvlяtlяr sahиb olduqlarы gцcяgюrя<br />
deyиl, onlarыn yerlяшdиyи mяkanыn zяrurиlиlиyи vя fяal gцc mяr -<br />
kяzlяrиnиn mяnfяяtlяrиnиn aьыrlыьы baxыmыndan aиd edиlmяk -<br />
dяdиrlяr. ABШ prezиdentиnиn sabиq mиllи tяhlцkяsиzlиk mяslяhяtчиsи<br />
Zbиqnev Bzejиnskи "Bюyцk Шahmat Taxtasы" adlы<br />
kиtabыnda Azяrbaycanы geopolиtиk mяr kяz olaraq belя xarakterиzя<br />
etmяkdяdиr: "Azяrbaycan, Xяzяr dяnиzи hюvzяsи vя<br />
Orta Asиyanыn zяngиnlиklяrиnи юzцndя bиrlяшdиrяn mяrkяzdиr.<br />
Яgяr Azяrbaycan tamamиlя Mosk vanыn nяzarяtиnя gиrsя, Or -<br />
ta Asиya dюvlяtlяrиnиn mцstяqиllиyиnиn heч bиr mяnasы qalmaz".<br />
Bu sяbяblя dюvlяtlяr aktиv gцc mяrkяzlяrиnиn nцfuz<br />
sahяsи uьrunda cиddи mцbarиzя obyektиnя чevrиldиlяr.<br />
Sovetdяn sonrakы Tцrk respublиkalarыnыn sиyasи mцs tя -<br />
qиllиk яldя etmяsи xarиcи dцnyayla mюvcud olmuш kюhnя яlaqяlяr<br />
sиstemиnя yenиdяn baxыlmasыvяbяrabяrhцquqlu, qar -<br />
шыlыqlы mяnfяяtlяtя sюykяnяn яlaqяlяrиn yaradыlmasы цчцn<br />
yollar axtarыlmasыna шяraиt yaratdы. Suverenlиk vя geopolиtиk<br />
vяzиyyяt bu dюvlяtlяrиn zяngиn tяbии qaynaqlarыnыn mиllи<br />
mяnfяяtя иstиqamяtlяndиrиlmяsиnя, юz ehtиyaclarыnы tяmиn<br />
edяn иstehsal mexanиzmlяrиnиn yaradыlmasыna, xarиcи яlaqяlяrиn<br />
mяhsuldarlыьыnыn artыrыlmasыna, beynяlxalq иш bюlgцsцnцn<br />
иmkanlarыndan юz xalqlarыnыn mяnfяяtиnя uyьun<br />
olaraq faydalanыlmasы цчцn real mцhиt tяmиn etdи.<br />
Mцstяqиllиk elan olan иlk gцnlяrdяn etиbarяn hяyata ke -<br />
чиrиlяn tяdbиrlяr bu юlkяlяrиn hamыsыnыn xarиcи иqtиsadи яlaqяlяr<br />
sahяsиndя bu vя ya dиgяr sяvиyyяdя "aчыq qapы" sиyasяtи<br />
hяyata keчиrяrяk dцnya bazarы иlяиnteqrasиyaya чalышdыqlarыnы<br />
gюstяrmяkdяdиr. Bu mцddяt иkи tяmяl цzяrиndя ortaya<br />
чыxmaqdadыr: qloballaшma vя bunun bиr parчasы olan regи -<br />
onallaшma. Rusиya tяrяfиndяn hяyata keчиrиlяn sиyasи, иqtиsadи<br />
vяhяrbи tяzyиqlяrя baxmayaraq иnkишaf etmиш sяnaye<br />
юlkяlяrиylя, bюyцk шиrkяtlяrlя zяngиn enerjи vяdиgяr tяbии<br />
qay naqlar sahяsиndя artan ишbиrlиyи, TRAСECA proqra -<br />
mыnыn ишlяnиb hяyata keчиrиlmяyя baшlanmasы bu dюvlяtlяrиn<br />
qlobal иstehsal sиstemиnиn ayrыlmaz parчasыna чevrиldиyиnи<br />
gюstяrmяkdяdиr. Tцrk respublиkalarы eynи zamanda bюlgя -<br />
dяkи dюvlяtlяrlя яmяkdaшlыьa bюyцk яhяmиyyяt vermяk -<br />
dяdиrlяr. Burada regиonal иqtиsadииnteqrasиya 4 иstиqamяtdя<br />
иnkишaf etmяkdяdиr.<br />
1.Mцstяqиl Dюvlяtlяr Bиrlиyи<br />
2.Иqtиsadи Яmяkdaшlыq vя Иnkишaf Tяшkиlatы (ECO)<br />
3.Qara dяnиz Яmяkdaшlыq Tяшkиlatы<br />
4.Tцrkиyя baшda olmaq цzrя Tцrk respublиkalarы arasыnda<br />
иqtиsadи яmяkdaшlыq<br />
Bu 4 иstиqamяtdяn yalnыz bиrиncи иkиsиtяшkиlatlanmышdыr.<br />
Son иkи иstиqamяtя Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи fяal olaraq qatыlmaqdadыr.<br />
Bu иstиqamяtlяrиn hяr bиrиnиn юz цstцnlцklяrи vardыr.<br />
Tцrk cцmhurиyyяtlяrи arasыnda иqtиsadи яmяkdaшlыьы<br />
иnkишaf etdиrmяnиn zяrurиlиyи<br />
Araшdыrmalarы, sиyasи faktorlarы nяzяrяalmasaq, bu юl -<br />
kя lяrиn hяyatи maraqlarыnыn dюrdцncц иstиqamяtиn daha va -<br />
cиb иstиqamяt kиmи юnя чыxmasыnы tяlяb etdиyиnи gюrяrиk. Mцs -<br />
tяqиllиk qazanыldыqdan sonra, bu dюvlяtlяrиn bu иstиqamяtя<br />
daha bюyцk яhяmиyyяt verdиklяrи hяr kяs tяrяfиndяn bиlиnяn<br />
gerчяklяrdиr.<br />
Bиlиndиyи kиmи, beynяlxalq sиyasяtdяvяdюvlяtlяrarasыяlaqяlяrdя<br />
etnиk faktor яhяmиyyяtlи rol oynamaqdadыr. Mцs -<br />
tяqиllиyиn qazanыlmasы, bиr zamanlar Uzaq Шяrqdяn Mяrkяzи<br />
Avropaya qяdяr genиш bиr яrazиdя bюyцk sиvиlиzasиyanыn<br />
daшыyыcыsы olan, lakиn tarиxи иnkишaf zamanы mцxtяlиf xalqlara<br />
parчalanmыш Tцrk mиllяtиnиn yenиdяn bиrlяшяrяk XXЫ yцzиllиyиn<br />
sиvиlиzasиyasыnda юnяmlи yer tutmasы цчцn шяraиt yaratmышdыr.<br />
Keчяn иkи яsrdя Tцrk Dцnyasыnыn tяk mцstяqиl dюv -<br />
lяtи Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи чяtиnlиklяrя baxmayaraq Atatцr -<br />
kцn qoyduьu mиrasa uyьun шяkиldя, mцasиr sиvиlиzasиya yo -<br />
luyla иrяlиlяmяkdя vяsovetdяn sonrakы Tцrk cцmhurиyяtlяrи<br />
цчцn bиrlяшdиrиcи, bяlяdчи vя dяstяklяyиcи funksиyasыnы ye -<br />
rиnя yetиrmяkdяdиr. Tцrk xalqlarыnыn цmиd yerи olan Tцr kи yя<br />
Cцmhurиyyяtи SSRИ-dяn sonrakыTцrk cцmhurи yяtlяrиnя яnя -<br />
nяvи orta яsrlяr шяrq яlaqяlяrиndяn mцasиr sяnaye cя mиy -<br />
yяtиnя tez bиr formada necя keчmяk lazыm olduьunun tarиxи<br />
nцmunяsиnи gюstяrmяkdяdиr. Mяlum olduьu kиmи, SSRИ-nиn<br />
чюkцшц иlя geopolиtиk vяzиyyяt dяyишdиkdяn sonra rяsmи<br />
sяvиyyяdя Tцrk bиrlиyиndяn danышыldыьыnda yalnыz иqtиsadи vя<br />
mяdяnи яlaqяlяrиn bяrpa edиlmяsи nяzяrdя tutulmaqda иdи.<br />
Eynи tarиxя, dиnя vя dиl qrupuna sahиb olan bu xalqlarыn ya -<br />
xыn coьrafи яrazиdя yerlяшmяsи onlarыn regиonal иqtиsadи иn -<br />
teqrasиyasы цчцn olduqca яlverишlи mцhиt yaratmышdыr. Чцnkи<br />
mиn иllиk tarиxи иnkишaf mцddяtиndяbцtюvlцk иfadя etmиш, bиrиdиgяrиnи<br />
tamamlamыш bu юlkяlяrиn иqtиsadиyyatы mцasиr dюvr -<br />
dя bиr-bиrиnя daha чox mюhtacdыr. XX яsrиn tяcrцbяsи coь -<br />
rafи vяmяdяnиbиrlиyиn яsasыnda regиonal иqtиsadи иnteqrasиyanыn<br />
dayandыьы шяraиtdя (Avropa Bиrlиyи kиmи) xalqlarыn<br />
иqtиsadи baxыmdan daha sцrяtlи иnkишafыnыn tяmиn olundu -<br />
ьunu sцbut etmишdиr. Tцrk respublиkalarыnыn coьrafи vяиqtиsadи<br />
шяrtlяrи mцasиr иqtиsadииnteqrasиya mexanиzmиndяn fay -<br />
dalanaraq zяngиn tяbии qaynaqlarы daha mяhsuldar иstиfadя<br />
etmяyя, bu yolla xalqlarыnыn цmumи rиfah sяvиyyяsиnиn yцksяlmяsиnя<br />
иmkan yaradыr. Bиrlяшmиш Avropa иlя sцrяtlя иnkишaf<br />
edяn Asиya bюyцklяrи arasыnda geopolиtиk vя sosиal-mя -<br />
dяnи halqa meydana gяtиrяn Tцrk respublиkalarы dцnya иqtиsadи<br />
mяrkяzlяrиnиn qarшыlыqlы tяsиrиndяn mяnfяяtlяrиnя uyьun<br />
faydalana bиlяrlяr. Bazar иqtиsadиyyatыnыn yaradыlmasыnы<br />
vя иnkишaf etdиrиlmяsиnи strategиya olaraq gюrяn Tцrk respublиkalarы<br />
цчцn Tцrkиyя Cцmhurиyyяtиnиn 85 иllиk zяngиn<br />
tяc rцbяsи olduqca яhяmиyyяtlиdиr.<br />
Postsovet Tцrk respublиkalarыnыn mцstяqиllиk yollarы cиd -<br />
dи иctиmaи-иqtиsadи problemlяrlя doludur. Onlarы юz tяsиr sa -<br />
hяlяrиndя saxlamaq иstяyяn иmperиalиst gцclяr, bu юlkяlяrиn<br />
mцstяqиl иnkишaflarыnы юnlяmяk цчцn hяrbи, sиyasи vяиqtиsadи<br />
faktorlardan, etnиk mяsяlяlяrdяn иstиfadя etmяyя чalышmaqdadыrlar.<br />
Belя bиr mцhиtdя Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи bu yenи dюv lяt -<br />
24 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
lяr цчцn qarшыlыq иstяmяyяn vя etиbarlы tяrяf ola bиlяr. Чцnkи<br />
bu юlkяdя uzun zamandыr kи, mцkяmmяl xarиcи tиcarяt яlaqяlяrи<br />
mexanиzmи meydana gяlmиш, иxracat potensиalы иnkишaf<br />
etdиrиlmиш, bюyцk шиrkяtlяrlя tяsиrlи rяqabяt mexanиzmи<br />
yaradыlmыш, qloballaшma vя baшqa sahяlяrdяkи иnteqrasиya<br />
mюvzularыnda zяngиn tяcrцbя yыьыlmышdыr.<br />
Sыrf bu ehtиyaclarы цzцndяn Tцrk respublиkalarы mцstя -<br />
qиl lиklяrиnиn иlk иllяrиndяn etиbarяn Tцrkиyя Cцmhurиyyяtиylя<br />
tиcarяt-иqtиsadи яlaqяlяrиn иnkишafыna bюyцk яhяmиyyяt vermяyя<br />
baшlamышlar. Sovetlяr Bиrlиyи kиmи bюyцk bиr иmperиyanыn<br />
чюkцшц vя Tцrk respublиkalarыnыn mцstяqиllиklяrиnи qa -<br />
zan malarы, onlarыn Tцrkиyя иlя яlaqяlяrиndя xцsusи bиr mяr -<br />
hяlя цчцn zяmиn yaratmышdыr. Bu vяzиyyяtdя, Tцrkиyя Cцm -<br />
hurиyyяtи vя Tцrk шиrkяtlяrи bu dюvlяtlяrиn иqtиsadи vяtиcarяt<br />
hяyatыnda яhяmиyyяtlи rol oynamaьa baшladыlar. Bu юlkяlяr<br />
genиш иstehsal faktorlarыyla Tцrkиyяnиn иш adamlarы цчцn<br />
cazиbяdar bиr bazar rolunu oynamaqdadыrlar.<br />
Tцrkиyя шиrkяtlяrи gяnc Tцrk respublиkalarыnыn zяngиn<br />
enerjи qaynaqlarыnыn иnkишaf etdиrиlmяsи vя daшыnmasыnda<br />
aktиv rol almaqdadыrlar. Bu stratejи иstиqamяt Tцrk respublиkalarыnыn<br />
иqtиsadи яlaqяlяrиnиn genишlяnmяsиnя mцsbяt tя -<br />
sиr gюstяrиr.<br />
Mяlum olduьu kиmи, dюvrцmцzdяdцnya иqtиsadи sahя sи -<br />
nиn bel sцtununu transmиllи шиrkяtlяr tяшkиl edиr. Onlar hazыr -<br />
kы vaxtda dцnya иqtиsadиyyatыnыn 1/4 tяшkиl edяcяk qяdяr<br />
иrяlиlяmишlяr.<br />
Transmиllи шиrkяtlяr Tцrk respublиkalarыnыn yerlяшdиyи яra -<br />
zиdя SSRИ-nиn daьыlmasы nяtиcяsиndя yaranan boшluqdan<br />
vя yenи dюvlяtlяrиn tяtbиq etdиklяrи "aчыq иqtиsadиyyat" mode -<br />
lиndяn иstиfadя edяrяk юz tяsиr sahяlяrиnи genишlяndиrmяyя<br />
baшladыlar. Zяngиn enerjи qaynaqlarыnыn иnkишaf etdиrиlmяsи<br />
цчцn bu юlkяlяrdяkи sяrmayя, texnologиya vя tяcrцbя чatышmazlыьы,<br />
onlarыn transmиllи шиrkяtlяrя maraьыnы artыrmыш vя bю -<br />
yцk proyektlяrиn reallaшdыrыlmasы цчцn чoxиstиqamяtlи яmяkdaшlыьы<br />
zяrurи etmишdиr.<br />
Qяrb sяrmayяsи bu юlkяlяrdяkи tяbии zяngиnlиklяrиn qlo -<br />
bal иqtиsadиyyat чevrяsиnя daxиl olmasы vяonlarыn dцnya ba -<br />
zarыyla иnteqrasиyasыnы sцrяtlяndиrmяk цчцn bцtцn иmkanlarыndan<br />
иstиfadя etmяkdяdиr. Bu mцddяtdя Rusиyanыn mяnfи<br />
cяhdlяrи dя юnlяnmяyя чalышыlmaqdadыr. Sюzцgedяn юlkяlяrиn<br />
Rusиyadan asыlыlыьыnыn azaldыlmasы vяonlarыn яn qыsa<br />
yolla Avropaya чatmalarы цчцn TRASECA adlы Avrasиya<br />
nяq lиyyat korиdorunun иstehsalыnы nяzяrdя tutan яsrиn<br />
proyektи reallaшdыrыlmaqdadыr. Dюvlяt mцlkиyyяtиnиn юzяllяшdиrиlmяsи<br />
zamanы bu юlkяlяrиn яn qazanclы vяperspektиv<br />
vяd edяn шиrkяtlяrи bяzяn чox aшaьы qиymяtlяrlя qяrblи sяrmayячиlяr<br />
tяrяfиndяn alыnыr. Qяrb sяrmayяsи stratejи sektorlarы<br />
иdarяsи altыna alыr.<br />
Tцrk cцmhurиyyяtlяrиnиn yerlяшdиyи Mяrkяzи Asиya vя<br />
Qafqazda hegemonluьu qorumaq vя ya яlя keчиrmяk uь -<br />
runda mцbarиzя ABШ vяRusиya arasndakы qarшыdurmanы<br />
artыrmaqdadыr. Qяrbиn tяtbиq etdиyи "Bюyцk Иpяk Yolu", "Bю -<br />
yцk Xяzяr" proyektlяrи Tцrk Dцnyasы юlkяlяrиndя Rusиyanыn<br />
иqtиsadи ишьalыnыn yцngцllяшdиrиlmяsи vя aradan qaldыrыlmasыna<br />
xиdmяt etmяkdяdиr.<br />
Qloballaшma zamanы Tцrk Dцnyasыnыn perspektиvlяrи<br />
Yuxarыda иzah edиlяnlяr Tцrk respublиkalarыnыn qlobal<br />
иqtиsadиyyat sиstemиnя qatыlmaьa vя onun цstцnlцklяrиndяn<br />
faydalanmaьa daha чox яhяmиyyяt verdиklяrиnи ortaya<br />
чыxarmaqdadыr.<br />
Gцrcцstan hadиsяlяrи dцnyanыn yenиdяn formalaшma sы -<br />
nыn яsasыnы qoydu. Dцnyanыn tяkqцtblц dцnyadan чoxqцtblцlцyя<br />
keчиd dюvrц baшlamышdыr. ABШ vяAB-nиn bцtцn dцn -<br />
yada hegemonluqlarыnы daha da gцclяndиrmяk cяhdlяrи<br />
Rusиyanыn Шяrqdя yenи blok meydana gяtиrmя sяylяrиnи da -<br />
ha da artыrmышdыr.<br />
Tцrk Dцnyasы bu sиyasи, иqtиsadи vяtexnologиya nя hяng -<br />
lяrиnиn vuruшma meydanыnыn ortasыnda yerlяшиr. Bu gцn<br />
Tцrkиyя Respublиkasы иkиnяhяng arasыnda bюlцnmцш kиmи<br />
gюrцnцr. Amma, qloballaшmadan яn чox Bюyцk Tцrk иrqиnиn<br />
qazancda olacaьы qяnaяtиndяyяm. Buna mцsbяt иstиqamяtdя<br />
tяsиr edяn faktorlarы belя sыralamaq olar:<br />
1. Tцrk cяmиyyяtиnиn sюykяndиyи mюhkяm tяmяl ona qlo -<br />
ballaшmanыn mяnfи tяsиrlяrиndяn yцksяk sяvиyyяdя qorunmaq<br />
иmkanы vermяkdяdиr. Bu mяnfи faktorlar aшaьыda kы lar -<br />
dыr: mиllи-mяnяvи dяyяrlяrиn aшыnmasы, mяnяvиyyatsыzlыq nя -<br />
tиcяsиndя genetиk иrqиn yцksяk dяrяcяdя tяhlцkя altыnda ol -<br />
masы, mюhkяm cяmиyyяtиn tяmяlи olan aиlя hяyatыnыn sarsыlmasы,<br />
yer цzцnцn яшrяfи olan иnsanыn zяrяrlи vяrdишlяrя gюrя<br />
deqredasиyaya uьramasы vяb. Uca Allah (c.c.) Tцrk soyuna<br />
mцasиr sиvиlиzasиyanы tяhlцkяyя aparan hяmиn mяnfи<br />
tяsиrlяrdяn yцksяk dяrяcяdя qorunmaqla yanaшы hяmиn<br />
иmkanlarы юz lehиnя чevиrmяk xцsusиyyяtи vermишdиr.<br />
2. Qloballaшmanыn yaratdыьы yenи demoqrafиk dяyишиklиk<br />
Tцrk cяmиyyяtиnиn xeyrиnяdиr vя onun dцnyada rolunun da -<br />
ha da artmasыna иmkan yaratmышdыr. Qяrbdя, Rusиyada<br />
яha lи artыmыnыn sыfыr nюqtяsиnя yaxыnlaшdыьы vя яhalиnиn qo -<br />
calma mцddяtиnиn sцrяtlяndиyи bиr dюvrdя Tцrk Dцnyasыnda<br />
tam baшqa vяzиyyяt mюvcuddur: яhalиnиn sцrяtlи artыmы vя<br />
gяnclяшmяsи mцddяtи baшlamышdыr. Mцsbяt demoqrafиk faktor,<br />
yalnыz Tцrk Dцnyasыnыn sяrhяdlяrи daxиlиndя deyиl, hяm<br />
dя xarиcиndя dячox tяsиrя malиkdиr. Avropa vя Rusиyada<br />
Tцrk яhalиsиnиn yayыlmasыnы yalnыz Tцrk Dцnyasыndan "be -<br />
yиn axыnы" kиmи dяyяrlяndиrmяk olmaz. Bu eynи zamanda<br />
Tцrk mяdяnиyyяtиnиn, Tцrk ruhunun dцnyaya yayыlmasы, Tцrk -<br />
чцlцyцn xarиcи cяmиyyяtlяrdя bиrbaшa olaraq tanыdыlmasыdыr.<br />
Bundan baшqa, Qяrb elmи vяtexnologиyasыnыn, Qяrb иdarя -<br />
чиlиyиnиn yerиndяcя mяnиmsяnиlяrяk, doьma yurda gя tиrиl -<br />
mяsиdиr.<br />
3. Mustafa Kamal Paшanыn "yurdda barыш, cahanda ba -<br />
rыш" шцarы bцtцn Tцrk respublиkalarыnda daxиlи vя xarиcи sи -<br />
yasяtlяrиn tяmяlиnи meydana gяtиrmяkdяdиr. Bu sиyasяt, on -<br />
lara yaxыn vя uzaq qonшularы иlяdostluq яlaqяlяrи yaratma -<br />
ьa, kompleks шяkиldя bюlgяdя vя dцnyada юz mяnfяяtlяrиnи<br />
qorumaьa иmkan yaradыr.<br />
4. Yenиlиksevяr Tцrk soyu qloballaшmanыn иqtиsadиyyat,<br />
texnologиya vя иnformasиya sahяsиndя sиvиlиzasyaya gяtиr -<br />
dиyи иnqиlablarы tez bиr шяkиldя юz malы edяrяk cяmиyyяtиn<br />
иnkишafы цчцn иstиfadя edиr.<br />
5. Qloballaшmanыn tяmяlиnи meydana gяtиrяn neolиberal<br />
gюrцшlяr, dюvlяtlяr arasыnda иqtиsadи sяrhяdlяrиn bюyцk юlчцdя<br />
qaldыrыlmasы, Tцrk Dцnyasыnыn bиr sыra sиyasи maneя lя rя<br />
baxmayaraq, daha da yaxыnlaшmasыnы asanlaшdыrmышdыr.<br />
6. Tцrk Dцnyasыnыn bиrlяшmяsиndя bюyцk maneя Tцrk<br />
cцmhurиyyяtlяrи arasыnda uzun mцddяt bиrbaшa nяqlиyyat<br />
яlaqяlяrиnиn - yollarыn olmamasы иdи. Bu da Tцrk Dцnyasыnы<br />
par чalamaq иstяyяn иmperиya dюvlяtlяrиnиn uzun иllяr<br />
apardыqlarы sиyasяtиn nяtиcяlяrиdиr.<br />
Bu baxыmdan dыqqяt yetиrиldиkdя aydыn olur kи, "Kиtabи<br />
Dя dя Qorquddan" gяlяn "Dяlи Domrul" hekayяsиnиn bюyцk<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
25
toplumsal sиyasи mяnasы vardыr. Bu hekayяyя gюrя bиr quru<br />
чayыn цzяrиndя kюrpц quran Dяlи Domrul "keчяnиndяn otuz<br />
цч axчa, keчmяyяnиndяn dюyя-dюyя qыrx axчa gюtцrяrdи ".<br />
Bunu nя цчцn edиrdи Onun цчцn kи, "mяndяn dяlи, mяn -<br />
dяn gцclц яr vardыrmы kи, чыxa mяnиmlя dюyцшя - deyиrdи;<br />
mяnиm яrlиyиm, bahadыrlыьыm, иgиdlиyиm Ruma, Шama gedя<br />
чata" - deyиrdи. . .<br />
Dяrиndяn dцшцndцkdя aydыn olur kи, keчmишdя dцnyanы<br />
mцstяmlяkячиlиk zяncиrи иlя buxovlamыш olan bюyцk иmpratorluqlarыn<br />
sиyasяtиnиn tяmяlиndя yalnыz belя bиr dцшцncя<br />
tяrzи kюk salmышdыr.<br />
XЫX яsrdя Orta Asиya vя Qafqaz xalqlarы чar Rusиyasы<br />
tяrяfиndяn zяbt olunduqdan sonra onlarыn cяnub qonшularы<br />
vя dиgяr dюvlяtlяr иlя яnяnяvи яlaqяlяrи kяsиldи. Sиvиlиza sи -<br />
yaya Иbn Sиna, Nяsrяddиn Tusи vяmиnlяrlя dцhalar bяxш et -<br />
mиш bu юlkяlяr "Rusиyanыn ucqarы" damьasы иlяdamьalan -<br />
dыlar. Mцstяmlяkячиlиk sиyasяtиnи davam etdиrяn Sovet иm -<br />
perиyasыnda da bu юlkяlяrи dцnya иlя bиrlяшdиrяn чox az mиqdar<br />
yollar var иdи kи, onlar da tяk Rusиya torpaqlarыndan ke -<br />
чиrdи. Bu yalnыz gюrцnяn yollara aиd deyиldиr, eynи zamanda<br />
gюrцnmяyяn mяdяnи-mяnяvи yollara da aиd иdи. Orta Asиya<br />
xalqlarы vяAzяrbaycan dцnya mяdяnиyyяtиnя tяk rus mя -<br />
dяnиyyяtи иlя aчыlыrdы. Dцnya klassиklяrи yalnыz rus dиlиndяn<br />
tяrcцmя olunardы. Bиr sюzlя bu xalqlarыn kaиnata baxmaq цчцn<br />
tяk bиr pяncяrяsи aчыq иdи: Rusиyanыn yol verdиyи pяncяrя. .<br />
Qяrb maddи vя mяdяnи dяyяrlяrиndяn genиш иstиfadя<br />
etmяyя чalышan bu юlkяlяrиn zяngиn tяbии qaynaqlarы Qяrbиn<br />
ehtиyaclarыnыn qarшыlanmasы цчцn mяnиmsяnиlmяyя baшlanmыш<br />
vя dцnya sиyasяtиnиn aparыcы иstиqamяtlяrиndяn bиrиnя<br />
чevrиlmишdиr. "Bюyцk Иpяk Yolu" problemиnиn yenиdяn aktuallaшmasы<br />
da Шяrq vя Qяrb arasыnda enerjи daшыyыcыlarыnыn<br />
Qяrbя asan юtцrцlmяsи цzяrиndя gedяn cиddи ишlя, yenи kommunиkasиya<br />
xяtlяrиn aчыlmasы иlяяlaqяdardыr. Bu faktor da<br />
Tцrk Dцnyasыnыn bиrlяшmяsи vя dцnyada tяsиrиnиn artmasы<br />
цчцn bюyцk fayda verиr. Bakы- Ceyhan neft, Baku-Яrzurum<br />
tяbии qaz, Bakы-Qars dяmиryolu stratejи яhяmиyyяtlиdиr vя<br />
иqtиsadи olmaqla yanaшы, eynи zamanda sиyasи vяmяdяnи<br />
яhяmиyyяt dя daшыyыr.<br />
7. Zaman tяlяb edиr kи, Tцrk Dцnyasыnыn yenиvяdaha yцksяk<br />
mяrhяlяlяrя yцksяldиlmяsи цчцn kюhnя dцшцncяlяrиn<br />
qulu olmadan sиyasи, иqtиsadи vяmяdяnиsahяdя sяylяr da -<br />
ha da artыrыlsыn. Tцrkиyя Cцmhurиyyяtиndя tez-tez иstиfadя<br />
edиlяn "xarиcи Tцrklяr" deyиmиndяn uzaqda dayanmaq la -<br />
zыmdыr. Avropanыn strategиyasы Mяrkяzи Asи yaya иstиqamяtlиdиr.<br />
Halbukи doьma Tцrkиyяmиzиn strate gи yasыnыn Avropa -<br />
dan daha чox Tцrk Dцnyasыna yюnяldиl mя sиnиn zamanы<br />
yetишmишdиr. Qafqaz Mяrkяzи Asиyaya gedяn yoldur. Bu yol<br />
яngяlsиz olmalыdыr. Tцrk Dцnyasы Rusиya sяr hяdlяrи ичиndя<br />
vя xarиcиndяdиr. Tцrk Dцnyasыnыn bиrlиyи Rusиya иlя яlaqяlяrиlя<br />
яlaqяdardыr.<br />
8. Son vaxtlarda Tцrk Dцnyasыnda bиr-bиrиnя yaxыnlaшma<br />
vя bиrlяшmя sяylяrи, иqtиsadи vяmяdяnияlaqяlяr sцrяtlи<br />
artma dяrяcяsиnи gюstяrmяkdяdиr. Tцrk Dцnyasы Parlament<br />
As<strong>sam</strong>bleyasы vяs. иnteqrasиyaya aparan qurumlar yaradыl -<br />
dы. Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи иlя Azяrbaycan arasыnda яlaqяlяr<br />
"bиr mиllяt, иkи dюvlяt" strategиyasы yolu иlя иrяlиlяmяkdяdиr.<br />
9. Bцtцn Tцrk respublиkalarыnda Иslamиdяyяrlяr daha da<br />
gцclяnиr, hяr yerdя Tцrk ruhu yцksяlиr. Bu ruh hяr шeyя, hяr<br />
yerdя qalиb gяlяcяkdиr.<br />
Шащидликдян<br />
Шящид цстцн<br />
Муса Нцсрят<br />
Вятян дцшмян тапдаьында<br />
Ня йатмысан Вятян оьлу<br />
Эязиб щаггын сораьында<br />
Ня тапмысан Вятян оьлу<br />
Цмцд олуб она-буна<br />
Эюзлямя щаггы юзэядян.<br />
Сябрин йетмядими сона<br />
Щагг эялмяз юзэя юлкядян.<br />
Дюзцб щагсыз ямялляря<br />
Олмадынмы юзэя-юэей<br />
Гарабаьсыз нясилляря,<br />
Тясяллими сюздя эилей<br />
Вятян сяня яманятдир,<br />
Яъдадына ъавабдещсян.<br />
Дюзмяк юзц хяйанятдир,<br />
Ямялиндя ъищад ет, сян!<br />
Шащидликдян шящид цстцн<br />
Дюзмяк олмаз бу лякяйя<br />
Папаг алтда, йохса тцстцн<br />
Бянзямязми о лячяйя<br />
Бир эцн эялян бир эцн эедяр<br />
Дцнйанын эярдиши беля.<br />
Кечирмя эцнляри щядяр,<br />
Мягамыны вермя йеля.<br />
Атыл селин габаьына<br />
Няряни чяк дюндяр эери,<br />
Йийя дур Гарабаьына,<br />
Ращат олсун, Юндяр йери!<br />
26 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
Ярянляр тарихин айнасыдыр<br />
(Ы йазы)<br />
Ъейщун Байрамлы<br />
Еля тарихи гящряманларымыз вар ки, онларын халгын йаддашында<br />
дашлашмыш образы цзяриня сахта тарихшцнаслыг консеп -<br />
сийалары ня гядяр тоз-чиркаб ялясяляр дя, яввял-ахыр бу чиркабы<br />
заман тямизляйир вя щямин гящряманларын уьрунда<br />
мцъадиля етдикляри йцксяк милли-рущи вя вятянпярвярлик амаллары<br />
бизляри бу миллятин Танры гаршысындакы мцгяддяс миссийасыны<br />
дярк етмяйя, мющтяшям кечмишимизля гцрур дуймаьа,<br />
сабащкы мцбаризяляря даща бюйцк бир шювгля атылмаьа<br />
сювг едир. Аъынаъаглы бурасыдыр ки, миллятимизин 200 иллик ишьал,<br />
физики сойгырымы вя мяняви ассимилйасийасы просеси заманы<br />
гящряманларымызын тарихи йаддашымызда ъанланан образлары<br />
цзяриндя щяр ъцр «експеримент» апарылыб. Миллятин эяляъяк<br />
няслини кор гоймаг, йадлашдырмаг, тяфяккцръя бейнялмилялляшдирмяк<br />
ниййяти бу «експериментлярин» нятиъяляриня диггят<br />
йетиряркян ачыг-айдын эюрцнмякдядир. Сон йцзилликлярин<br />
Надир шащ Яфшар, Аьа Мящяммяд шащ Гаъар, Ъавад хан<br />
Эянъяли кими эерчяк гящряманлары великорус шовинизминин<br />
марагларына зидд мцбаризя апардыгларына эюря онлары бизляря<br />
бирбаша дцшмян кими тягдим едибляр. Узаг тарихимиздя<br />
йер алмыш Санатцрк Бейляганлы кими адлы-санлы ярянляримиз<br />
Гафгаза сохулмаьа ъящд едян ермяни-щайларын бурнуну<br />
овдуьуна эюря цмумиййятля халгдан эизлядилиб. Цстялик,<br />
С.Шаумйан, С.М.Киров, Я.Щ.Гарайев, Гатыр Мяммяд,<br />
Н.Няриманов вя с. кими йени вя сцни «совет гящряманлары»<br />
да йетишдирмяйя ъящд едибляр. Бцтцн бунлар халга йахшы<br />
мялумдур. Лакин совет тарихшцнаслыьынын миллятимизин тарихи<br />
кечмишиня гаршы йюнялмиш даща ийрянъ ямяли бир сыра тарихи<br />
гящряманларын мцбаризя мотивляринин халга йанлыш шякилдя<br />
тягдим олунмасыдыр ки, мцстягиллик дюняминдя бунун щаггында<br />
нядянся чох аз данышылыр. Сяттархан, Баьырхан, Хи -<br />
йабани, Гачаг Кярям, Гачаг Няби, Дяли Алы, Кярбялайи Ис -<br />
майыл, Аббасгулу бяй кими тарихи шяхсиййятлярин апардыглары<br />
мцъадилянин мащиййяти еля сахталашдырылыб ки, бу эцн дя халгын<br />
бюйцк бир гисми онлара бир заманлар тягдим олунан йа -<br />
ланларын щягигят олдуьуну эцман етмякдядир.<br />
Коммунист-болшевик гараэцрущунун тарихи гящряманларымызла<br />
баьлы йцрцтдцйц хятт юзцндя ашаьыдакы принсипляри<br />
ещтива едирди:<br />
1. Рус дювляти шовинизминя гаршы сярт шякилдя мцбаризя<br />
апардыьына эюря Азярбайъан Тцркляринин гящряманлары цзяриндя<br />
хцсуси «иш» апарылмалыдыр;<br />
2. Бу мцбариз халгын тарихи гящряманлары еля эцня го -<br />
йул малыдыр ки, халг онларын образында юз азадлыг вя истиглал<br />
ар зуларынын эерчякляшмяси йолларыны эюря билмясин;<br />
3. Азярбайъанын халг гящряманлары илк нювбядя юз ба -<br />
хышларына вя мцбаризя цсулуна эюря утопик сосиализм идейаларынын<br />
дашыйыъысы ролунда ъанландырылмалыдыр;<br />
4. Бу гящряманларын имкан дахилиндя щамысы, ян пис<br />
щалда ися бюйцк яксяриййяти аиляси проблемли вя юзц дя сонсуз<br />
бириси кими тягдим едилмялидир;<br />
5. Бу халг гящряманлары мцмкцн олдуьу гядяр Ислам<br />
тяфяккцрцндян узаг, сахта бяшяри дяйярляр уьрунда юзцнц<br />
фяда едян, милли тярягги, инкишаф вя юзцнцдярк дцшцнъясиня<br />
йад бириси кими эюстярилмялидир;<br />
6. Бу гящряманларын тяблиь олунан характерик кейфиййятляри<br />
ичярисиндя айры-айры мцяммалы «нюгтяляр» сахланмалыдыр<br />
ки, сонрадан мцстягил тарихчиляр вя эениш иътимаиййят щямин<br />
деталлара сярбяст шякилдя диггят йетиряркян юзц-юзцнц тякзиб<br />
етмиш олсун;<br />
7. Нящайят, бу халгын гящряманлары юз етник-милли кимлийиня<br />
эюря мцбащисяли адамлар кими халга тягдим олунмалыдыр.<br />
Бу минвалла сюзцэедян принсиплярдян иряли эяляряк со -<br />
вет дюврцндя тарих китабларында йер алмыш «Азярбайъан гящряманлары»<br />
образларынын халга тягдим олунма тярзиня диггят<br />
йетирсяк, аъынаъаглы бир вязиййятин шащиди олаъаьыг. Бу<br />
китаблара ясасян,<br />
• Бабяк бизим диня гуллуг етмяйян бир «кафир», «юз башчысынын<br />
яйалына тамащ салмыш бир яхлагсыз», йахуд йцз минлярля<br />
мюмин мцсялманын ганыны ахытмыш бир «залым» кими;<br />
• Короьлу «миллиййяти намялум вя йа гейри-Тцрк олан»,<br />
«юз дцшмянлярини юлдцрцб сонра онларын гызларыны юз йурдуна<br />
эятиряряк онлара хошбяхт щяйат вяд едян бир анормал»<br />
йахуд «сонсуз» бириси кими;<br />
• Шащ Аббас «фарслара гуллуг едян» бириси кими;<br />
• Аьа Мящяммяд шащ Гаъар «ишьалчы, ганичян» йахуд<br />
«кишилийи олмайан бир хядим» кими;<br />
• Надир Шащ Яфшар «йаделли», «зцлмкар» кими;<br />
• Ъавад хан Эянъяли «иранлылара сатылмыш» бириси кими;<br />
• Гачаг Кярям, Дяли Алы вя диэярляри «щансыса бир аьа иля<br />
шяхси ядавятиня эюря гачаглыг етмиш» бириси кими;<br />
• Фятяли Хан Хойлу, Щясян бяй Аьайев, Ящмяд бяй<br />
Аьа оьлу, Яли бяй Щцсейнзадя вя диэярляри «синфи дцшмянляр»,<br />
«капиталистлярин мянафейини мцдафия едян мцртяъе<br />
бяй ляр» кими;<br />
• Кярбялайи Исмайыл кими аьсаггаллар совет щакимиййятиня<br />
гаршы мцбаризя апаран бир «голчомаг», «кулак» кими<br />
халга, хцсусян дя эянъ нясля тягдим олунуб. Бунунла<br />
паралел олараг, щям дя йени сцни «совет гящряманлары»<br />
дцзялдибляр бу миллят цчцн. Бу миллятин айаьынын алтыны газымыш,<br />
онун чюряйини йейиб, башына бялалар эятирмиш ня гядяр<br />
вялядцззина, ня гядяр эядя-эцдя варса, щамысыны уъдантутма<br />
гящряман кими сырыйыблар.<br />
Лакин ня гядяр щийляэяр, мякрли вя щягигятлярин цстцня<br />
пярдя чякян бир консепсийа олса да, совет тарихшцнаслыьыны<br />
йюнляндирянлярин аьлы бир шейи дярк етмяйя йетмяйиб – онлар<br />
дцшцнмяйибляр ки, ня вахтса бу империйа вя онун йеритдийи<br />
сийасят ифласа уьрайаъаг, ня вахтса Азярбайъан Тцркц<br />
зцлмцн эирдабындан гуртулараг юз истиглалына говушаъаг вя<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
27
юз гящряманлары барядя аьзына гыфыл вурулмуш щягигятляри<br />
ъидд-ъящдля, инадла арашдырыб цзя чыхармаьа башлайаъаг.<br />
Диггят йетирсяк, бир чох иэид шяхсиййятляримиз мящз бу<br />
принсипляр ясасында «чыхдаш» вя йа «саф-чцрцк» едилмишдир.<br />
Короьлу адлы эерчяк халг гящряманындан «анти-Тцрк мювгели<br />
аловлу утопик сосиалист», фяалиййяти щяля дя гейри-мцяййян<br />
олан Ъаванширдянся «мащир сийасятчи вя сяркярдя» формалашдыран<br />
совет тарихшцнаслыьы диэяр тяряфдян бир чох щягиги<br />
гящряманларла йанашы Бабяк адлы тарихи шяхсиййятимизи дя<br />
ращат бурахмамышдыр. Хилафят сарайынын йалан-палан йазмагла<br />
мяшьул олмуш тарихчиляринин вя миллиййятъя фарс олан диэяр йа -<br />
зарларын заман-заман йаздыглары тящриф долу фикирляр азмыш<br />
кими, Бабякин (Щясянин) апардыьы рущи мцъадилянин мащий -<br />
йяти совет дюняминдя ян ийрянъ формада сахталашдырылмыш,<br />
онун гырмызы байраьы «яски коммунизм елементи» кими дя -<br />
йярляндирилмиш, Аббасиляр сцлалясинин йцрцтдцйц си йа сятя гар -<br />
шы галдырдыьы цсйан «яряб ишьалына гаршы азадлыг щярякаты»<br />
кими гялямя верилмишдир. Мараглыдыр ки, совет та рихшц наслыьы<br />
Бабякля баьлы иряли сцрдцйц консепсийаны ясасландырмаг<br />
цчцн яряб хилафяти дюврцнцн бир сыра сарай тарихчиляринин йаздыглары<br />
ясярляря истинад етмишдир. Мящз бу нюгтейи-нязярдян<br />
Бабяк шяхсиййяти, онун апардыьы мцбаризянин ясл мащиййяти<br />
барядя бу эцн даща дягиг фикир сюйлямяк цчцн эяряк<br />
лянятя эялмиш совет тарихчиляринин ямяллярини бир кянара<br />
гойуб щяр шейдян яввял сюзцэедян яряб тарихчиляринин йаздыгларына<br />
диггят йетиряк, онларын йазмыш олдуглары китабларда<br />
растымыза чыхан йаланлары ифша етмякля йанашы, щям дя бир<br />
сыра инъя вя гаранлыг галмыш мятляблярин цзяриня ишыг салаг.<br />
Етираф етмяк лазымдыр ки, бу, щеч дя асан де йил вя бу ишдя<br />
тарихи мяхязлярин мялуматларыны тящлил едяркян тез-тез дямир<br />
мянтигя вя интуисийанын эцъцня йер вермяк лазым эялир.<br />
Бабяк вя онун апардыьы мцъадилянин<br />
мащиййяти барядя<br />
ßряб вя фарс тарихчиляринин<br />
Бабяк щаггында фикирляриня цмуми бахыш<br />
Бабяк вя онун башчылыг етдийи щярякат барядя Тя бя ри дян<br />
тутмуш Йагут Щямявийя вя щятта сонракы ясрлярдя Гяз ня -<br />
виляр дюврцнцн сарай тарихчиси олмуш Низамцлмцлкя гядяр<br />
бир чох яряб, фарс тарихчиляри юз ясярляриндя фикирляр йц рц -<br />
дцбляр. Бяри башдан буну билдиряк ки, сюзцэедян тарихчилярин<br />
ясярляриндя Бабяк вя онун рящбярлик етдийи щярякатын<br />
мащиййятинин мякрли бир формада тягдим едилмяси о гя дяр<br />
дя тяяъъцблц сайылмамалыдыр, чцнки бу щагда йаланлара<br />
мейдан верян яряб тарихчиляринин бюйцк яксяриййяти хя лифя<br />
сарайынын муздлу тарихчиляри олуб, бир гисм яряб йазарлары<br />
ися садяъя мцкафат алмаг, хялифядян мцяййян имтийаз ял -<br />
дя етмяк, танынмаг вя сарайда сюз сащиби олуб юзцнямяхсус<br />
йер тутмаг ниййятиля Бабяк дцшмяни олан Аббаси хялифяляринин<br />
истядикляриндян фяргли бир шей йазмайыблар. Беля -<br />
ликля, хилафят дюврцнцн яряб тарихчиляринин Бабяк шяхсиййятиня<br />
гярязли мювгейини ортайа гойан мянбялярдя бющтан, ифтира<br />
вя йаланлар «айаг тутуб йеримиш», совет дюврцндя ися<br />
щямин сахта фикирляр ясасында ясярляр йазылмагла Бабяк<br />
шях сиййятинин мащиййяти тящриф едилмишдир.<br />
Сонракы дювр фарс мяншяли тарихчиляря вя йазарлара<br />
эялдикдя ися, онларын Бабяк шяхсиййятини, Бабяк щярякатынын<br />
мащиййятини ашаьылайан фикирляри яслиндя бу щярякат щаггында<br />
дягиг фикир йцрцтмяк вя щягигятляри ачыб ортайа гоймаг<br />
цчцн бизляря хейли фцрсят верир. Фарс тарихчиляринин фикирляри<br />
илк нювбядя яряб тарихчиляринин бир чох йаланларыны ифша<br />
етмяйя кюмяк едир. Бир гисм яряб тарихчиляри иддиа едирдиляр<br />
ки, эуйа Щясян адлы бу гящряман Бабяк исмини юзцня<br />
Сасани щюкмдары Ярдяшир Бабяканын шяряфиня эютцрцбмцш<br />
вя онун мягсяди Иранда гядим фарс дювлятчилийини бярпа<br />
етмяк, ейни заманда, Ящямянилярдян галма фарс дини<br />
инанъы олан атяшпярястлийин мювгелярини бяргярар етмяк<br />
имиш. Яэяр щягигятян беляйдися, онда мянтигля эяряк фарс<br />
мяншяли тарихчиляр юз ясярляриндя Бабяки башдан-айаьа<br />
мядщ едяйдиляр, тярифляйиб эюйляря галдырайдылар, бизся мянбяляря<br />
мцраъият етдикдя бунун яксини эюрцрцк.<br />
Бабяк шяхсиййяти барясиндя щягигятляри ортайа чыхармаг<br />
цчцн илк нювбядя онунла баьлы ифтиралары, бющтан характерли<br />
йалан мялуматлары саф-чцрцк етмяк лазымдыр, чцнки бу<br />
эцн мящз бу мялуматлар ясасында бюйцйян нясля Бабяк<br />
адлы инсанын щяйат мцъадиляси йанлыш тягдим олунур. Мящз<br />
бу сахта мялуматлара истинад едян режим бу эцн Иранда<br />
Бабяк шяхсиййятиня ещтирамда булунан сойдашларымызы<br />
«кафирликдя», «диндян сапынмагда» иттищам едир. Биз ялбяття<br />
ки, бу йазыда Бабяки тящриф едян фикирляря чох йер вермяйяъяйик,<br />
бу фикирляря илляр узуну гулаг асмышыг. Мягсяд<br />
йаланын йалан, щягигятинся щягигят олдуьуну мцяййян<br />
гядяр дя олса ачыб ортайа гоймагдан ибарятдир. Бу нюгтейи-нязярдян<br />
сюзцэедян гящряманымыз барясиндя гейриляринин<br />
мцхтялиф мякрли ниййятлярля йаздыгларыны щятта ъяфянэийат<br />
олса да, нязярдян кечирмяйя ещтийаъ вардыр.<br />
Ибн-ян-Нядим «Китаб-ял-Фещрист» ясяриндя Бабяк<br />
щагда йаздыгларыны эуйа онун барясиндя мялуматлар топламыш<br />
Вагид ибн Ямр Тямиминин фикирляри иля ясасландырмаьа<br />
чалышыр, истинад едилян шяхсин ися бу мялуматлары щарадан<br />
топламасы юз-юзлцйцндя суал алтындадыр. Бу мянбядя гейд<br />
олундуьуна эюря, эуйа «Бабякин атасы онун анасы иля кяндин<br />
ятрафында тякъя отуруб шяраб ичирмишляр вя булаг башына<br />
эедян гыз-эялин онлары биядяб щалда эюрцб цзярляриня атылыблар.<br />
Абдуллащ (Бабякин атасы – Ъ.Б.) гачса да, анасынын<br />
сач ларындан тутуб дарта-дарта кяндя эятиряряк рцсвай едибляр».<br />
Буэцнцмцзцн ара сющбятляриндян щеч ня иля фярглянмяйян<br />
бу мялуматын аь йалан олдуьу эюз юнцндядир. Ейни<br />
тярздя Ибн-ян-Нядим эуйа бир дяфя «анасынын Бабяки ахтараркян<br />
ону бир аьаъын алтында чылпаг вязиййятдя () йатмыш<br />
щалда тапдыьыны» сюйляйир. Няйя, щансы тутарлы факта, щансы<br />
шащидин сюйлядийиня ясасян йазылдыьы мялум олмайан бу<br />
фикир юзцня тарихчи дейян адамын «Аббаси дцшмяни» барясиндя<br />
наьыл гурашдырдыьыны ачыг-ашкар ортайа гойур. Щямин<br />
«тарихчи» йеня дя еля щямин Вагид ибн Ямр Тямимийя истинад<br />
етмякля «Бабякин Бязз галасынын сащиби Ъавиданын<br />
арвады иля Ъавидандан хябярсиз эизли-эизли эюрцшдцйцнц»<br />
йазыр. Санки бу Вагид ибн Ямр Тямими дейилян бяндя<br />
Бабякин интим щяйатынын щяр дягигясинин ъанлы шащиди имиш.<br />
Сямани «Китаб-ял-янсаб» ясяриндя хцррямилярин илдя бир<br />
дяфя гадынлы-кишили бир йеря топлашдыьыны, ишыьы сюндцрдцйцнц<br />
вя киминля истясяляр яхлагсызлыг етдиклярини йазыр. Ейни ифтира<br />
вя бющтана бизляр 600 ил сонра Османлы сарай тарихчиляринин<br />
гызылбашларын ъям ибадятляри иля ялагядар сюйлядикляри фикирлярдя<br />
дя раст эяляъяйик. Бу мювзуйа ирялидя бир даща тохунаъаьыг,<br />
амма буну индидян демяк лазымдыр ки, Османлы<br />
тарихчиляринин йаздыглары бу йалан бирбаша Аббасилярин сарай<br />
тарихчиляринин йаздыьы щядйанлардан гайнагланмышдыр.<br />
28 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
Мящяммяд Цвфи «Ъаме-ял-щекайят вя ляваме-яр-рявайят»<br />
ясяринин Ы щиссясинин 5-ъи фяслиндя «Бабякин зындыг ол -<br />
ду ьуну» гейд едир, ардынъа ися йазыр: «Бунлар (Бабякин<br />
адамлары – Ъ.Б.) щарада пийада вя мцсялман эюрцрдцляр,<br />
бурун-гулаьыны, ял-голуну кясир вя сонра одда йандырырдылар».<br />
Йазыр, амма няйя, щансы факта истинад едир, кимин ша -<br />
щидлийиня бел баьлайыр, бир юзц билир бир дя Аллащы (ъ.ъ.). Ейни<br />
шейи, йяни Бабякин мящз «зындыг олмасыны» Ябу Яли Бялями<br />
дя «Тарихи-Тябяри» ясяринин тяръцмяси заманы йазыр: «Онун<br />
мязщяби зиндигя мязщяби иди». Шямсяддин Ябу Абдуллащ<br />
Зящяби дя «Дцвял-ял-ислам» китабында Бабяк щаггында<br />
охшар фикри тякрарлайыр: «О, йарамаз бир зяндиг иди». Бабякин<br />
нийя кафир йох, мящз зындыг (зяндиг) кими тягдим олунмасынын<br />
сябябляриня ирялидя айдынлыг эятирмяйя чалышаъаьыг.<br />
Мцгяддяси дя юзцнцн «Китабцл-ял-бяд вя-т-тарих» адлы<br />
ясяриндя Бабякин ясир дцшмяздян юнъя Сящл ибн-Сумбатла<br />
эюрцшмясини инанылмасы чятин бир тярздя ашаьыдакы кими<br />
гейд едир: «О, (Бабяк – Ъ.Б.) Ярмяниййяйя эетмяк цчцн<br />
аиляси вя ушагларыны эютцрцб таъир палтарында шящярдян чыхды.<br />
Йолда ермяни яйанларындан бири олан хачпяряст Сящл ибн-<br />
Сумбат ону таныды. Бу ящвалатдан бир мцддят яввял о,<br />
Бабякин ясири олмушду, ъаныны гуртармаг цчцн она чохлу<br />
мал-дювлят тяклиф етмишди. Лакин Бабяк гулаг асмайыб онун<br />
эюзцнцн габаьында анасы, баъысы вя арвады иля зина ейлямишди.<br />
Сящл ону тутуб Афшинин йанына эюндярди».<br />
Тарихи мянбялярин яксяриййяти Сящл ибн-Сумбатын<br />
Бабяки алдадараг юз гясриня апармасы, она зийафят вермяси<br />
вя даща сонра ова чыхардараг Афшинин адамларына тяслим<br />
етмяси фикрини бюлцшцр. Беля олан сурятдя Мцгяддясинин<br />
йаздыгларында бир мянтигсизлик йараныр: яэяр щягигятян дя<br />
Бабяк яввялдян Сящл ибн-Сумбатын башына сюзцэедян<br />
ойуну эятирмиш олсайды, мянтигля аьлы башында олан бир<br />
адам юз арвад-ушаьы иля онун евиня гонаг дцшмяз, щятта<br />
йери эялдикдя ону таныдыьына вя сата биляъяйиня эюря Сящл<br />
кимисини дярщал йериндяъя юлдцрярди. Демяли, Мцгяддясинин<br />
щеч бир тутарлы мянбяйя истинад етмядян йаздыьы бу щадися<br />
йаландыр вя Бабякин Сящлин гадын аиля цзвляри иля щеч бир<br />
яхлагсыз щярякяти олмайыб. Диэяр тяряфдян, Тябяри йазыр ки,<br />
«Сящл Бабякин кюмякчиляриндян олуб онун мяслякини гябул<br />
етмишди». Инди бу фикирлярин щансына инанасан – яэяр Тябя -<br />
ринин йаздыьы щягигятдирся, онда Бабякин Сящлин намусуна<br />
тяъавцз етмяси барядя Мясудинин дедикляри йаландыр, йох,<br />
яэяр Мясуди дцз дейирся, онда Тябяри йалан данышыр вя<br />
эюзцнцн юнцндя аилясинин намусуна тяъавцз едилян щеч<br />
бир нормал адам бу ямяли едянин кюмякчисиня чеврилиб<br />
онун мяслякини гябул етмяз, щятта Сящл анормал дцшцнъяли<br />
бириси олуб буну ется беля, Бабяк кими бир адам бу ъцр<br />
бирисини юзцня кюмякчи эютцрмязди. Щяля биз Мясуди иля<br />
Тябяринин Сящлин дин-мязщяби щагда дедикляри арасындакы<br />
зиддиййятя (бири Сящли хачпяряст, диэярися Бабякин мяслякиндян<br />
сайыр) тохунмуруг. Щяр ики тарихчинин йаланлар тохудуьуну<br />
ачыг-ашкар эюрдцйцмцзя эюря онларын щяр икисинин<br />
бу щагда фикирлярини инкар едирик вя «Аллащ щаггы эизлядиб<br />
нащагга мейдан верян гялям ящлиня лянят етсин!» дейирик.<br />
Яряб тарихчиляринин бюйцк яксяриййяти Бабяк щаггында<br />
цмуми фикирляр ишлядяряк бу фикирляри сцбут етмяк цчцн йалныз<br />
бири о бирисинин йаздыьына истинад етмишдир. Мясялян, Эяр диз<br />
инин «Зейн-ял-яхбар» адлы ясяриндя Бабяк щаггында йаздыьы<br />
фикир белядир: «Бабяк Щцррямдин юлкядя олдугъа пис ишляр<br />
эюрдц, чохларыны йолдан чыхартды».<br />
Бязи тарихчиляр Бабяк барядя йаздыгларында санбаллы истинад<br />
мянбяйи олмадыьындан мцяййян мягамлара айдынлыг<br />
эятиряркян «дейирляр ки», «беля рявайят едилир ки», «ола билсин<br />
ки» типли ифадялярдян эен-бол истифадя етмишляр. Еля тякъя бу<br />
тип ифадялярин йер алдыьы мялуматлара нязяр салдыгда онларын<br />
щягигятяуйьун олмадыьыны интуитив шякилдя щисс етмяк мцм -<br />
кцндцр. Мясялян, «Рювзят-сяфа» ясяринин мцяллифи йазыр:<br />
«Бя зи рявайятя эюря, вябали дейянин бойнуна, Бабяк тяряфиндян<br />
мцщарибя мейданларында вя башга йерлярдя юлдцрцлян<br />
адамларын сайы мин миня (бир милйона) чатды». Йаздыьы<br />
мялуматын доьру олмасына мцяллифдя о гядяр шцбщя вар ки,<br />
фикринин яввялиня байаг садаладыьымыз ифадяляри ялавя етмяйя<br />
мяъбур олур. Бу эцн бу мялуматы охуйан вя тарихи щадисялярин<br />
мащиййятини анлайан щансы бир инсан сюйляниляня<br />
инанар Ялбяття ки, щеч ким! Щятта йахын кечмишдя Бабяк<br />
щагда арашдырмалар апарараг яряб-фарс мянбялярини тядгиг<br />
етмиш Сяид Няфиси беля бир чох мцщцм йерлярдя ейни ифадялярдян<br />
йарарланмалы олур. О, «Азярбайъан гящряманы Ба -<br />
бяк Хцррямдин» китабында Хцррямилийин мащиййяти вя бу<br />
адын щансы мянаны вермяси иля баьлы ашаьыдакылары йазыр:<br />
«Ола билсин ки, Сасаниляр заманындан бяри Иранын уъгар<br />
нащийяляриндя, Иранын мяркязи, гярби вя шимал-гярби даьларында<br />
эизли йашайан вя йалныз бу заманда юз динлярини ашкара<br />
чыхара билян Сасани дюврц мяздякиляринин хяляфлярини<br />
Ислам дюврцндя бу адла чаьырырмышлар. Щям дя ола биляр ки,<br />
онлар Мяздяк дининдя бязи дяйишикликляр ямяля эятирдикляриндян<br />
юзляри цчцн йени ад сечмиш вя бу йени мязщябя<br />
«хцррямдин» ады гоймушлар, щямчинин, нязяр беля эялир ки,<br />
«хцррямдин» тяркиби Зярдцшт дини щагда дейилян «бещ-дин»<br />
тяркибиндян тяглид едилмишдир». Бу фикирдя гейд олунан цч<br />
ъцмлянин щеч бири тутарлы мянбяйя дайанмадыьындан щяр<br />
биринин яввялиндя мцяййян ифадялярдян истифадя олунмушдур<br />
ки, бу да йазарын юзцнцн сюзцэедян фярзиййяляря инамсызлыьыны<br />
ачыг шякилдя эюстярир.<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
29
Еля яряб тарихчиляри дя вардыр ки, онларын Бабяк шяхсий -<br />
йяти щаггында йаздыглары башдан айаьа тящрифдир. Мясялян,<br />
Ябу Мянсур Баьдади «Ял-фярг бейн ял-фиряг» ясяриндя щеч<br />
Бабякин гардашынын адыны беля дцз демир, ону яряб гошунунун<br />
сяркярдяси олмуш Исщаг ибн-Ибращимля чашбаш салыр:<br />
«Щямин гошун щиссяляри онларла ийирми ил дюйцшдцкдян сонра<br />
Бабяки гардашы Исщаг ибн Ибращимля бирликдя ясир етдиляр вя<br />
Мютясим заманында Самирядя дара чякдиляр». Инди билмядийи<br />
шейи йазыйа алмыш вя тарихи ясяр йазмыш бирисинин фикирляриня<br />
неъя инанасан Бу адамын щямин китабда Бабяк барядя<br />
йаздыьы «о, щарам ишляри щалал билирди, чохлу мцсялман гырды»<br />
вя йа Афшин щагда дедийи «щалбуки о, гялбиндя Бабякля дост<br />
иди, ъамааты гырмагда вя гадынларын намусуна тяъавцз етмякдя<br />
онунла ялбир иди» кими фикирляринин доьрулуьуна инанмаг<br />
мцмкцнмц Ясла!<br />
Вя йахуд Мясудинин йаздыгларына диггят йетиряк. Бабя -<br />
кин хялифя щцзуруна эятирилмяси сящнясини Мясуди «Баьдад<br />
хябярляри» адлы бир китабдан охудуьуна ясасян беля гейд<br />
едир: «Бабяк Мютясимин йанына эялдикдя бир мцддят данышмады.<br />
Сонра Мютясим: «Бабяк сянмисян» - дейя ондан<br />
сорушду. Деди: «Бяли, мян сянин нюкярин вя гулунам!» Ба -<br />
бя кин ады Щясян, гардашынын ады ися Абдуллащ иди». Шям -<br />
сяддин Ябу Абдуллащ Зящябинин «Дцвял-ял-Ислам» китабында<br />
да Бабякин едам сящнясинин Мясудинин гейд етдийиня<br />
бянзяр бир шякилдя йазылдыьыны эюрцрцк: «Хцлася, Бабяки<br />
Мютясимин йанына эятирдикдя ондан сорушду: Бабяк сянмисян<br />
Бабяк деди: Ямирин гулуйам!»<br />
Бабякин едам сящнясини Тябяридян тутмуш Ибн-ял-Ъюв -<br />
зийя гядяр бир чох яряб тарихчиляри ишыгландырыблар вя онларын<br />
яксяриййятиндя Бабякин едамгабаьы ъясаряти, гятиййяти,<br />
сюйлядийи сюзляр гейд олунуб. Беля бир гятиййятя малик сяркярдянин<br />
хялифянин нюкяри вя гулу олдуьуну сюйлямяси та -<br />
ма миля абсурд вя щягигятдян узаг эюрцнцр. Ачыг-айдын<br />
щисс олунур ки, Аббаси щюкмдарынын хошуна эялмяси цчцн<br />
Мясуди вя Зящяби Бабякин эуйа Мютясимя йалвардыьыны<br />
йаз мышлар, цстялик бу ики йазарын юзляринин сюзцэедян сящ -<br />
ня иля баьлы фикирляриндя садяъя олараг бир-бирляриня истинад<br />
етмялярини тяхмин етмяк мцмкцндцр, чцнки башга щеч бир<br />
мянбяйя ясасланмырлар. Бу ситатларда щягигятя уйьун олан<br />
йеэаня шей Мясудидя Бабякин ясл адынын гейд олунмасы<br />
сайыла биляр.<br />
Гийасяддин ибн-Щцмамяддин Щеряви Хондямирся юз<br />
ясяриндя аь йалан сюйлямякдя щятта Мясудини вя Зящябини<br />
дя эеридя гоймушдур. Беля ки, онун «Хцласят-ял-яхбар фи<br />
бяйани ящвал-ил-яхйар» китабында охуйуруг: «Бабяк хилафят<br />
гясриня чатдыгда онун ганындан кечсинляр дейя Мютясимя<br />
чохлу пул, дювлят тяклиф етди, лакин онун бу тяклифи рядд олунду».<br />
() Няйя, кимя, щансы бяндянин сюйлядикляриня ясасланыб<br />
бу фикри йазыр, билинмир. Башга щеч бир мянбядя Бабякин<br />
хялифяйя рцшвят тяклиф етмяси гейд олунмайыб, яксиня, мяхязлярин<br />
бюйцк яксяриййятиндя Бабякин хялифядян эялян аман<br />
мяктубуну ъырыб парча-парча етмяси вя ону налайиг сюйцшлярля<br />
сюймяси йазылыб (бах: Ябу Фяллащ Ябдцл-щей ибн-Имад<br />
Щянбяли, «Шязярат-яз-зящяб фи яхбари мин зящяб» ясяриня),<br />
щятта Бабякин ясир дцшмцш оьлундан эялян мяктубу беля<br />
ъырыб тулламасы вя ону оьуллугдан чыхардыьыны сюйлямяси<br />
Тябяридя гейд олунуб.<br />
Бабяк щаггында щядйанлар йазан тарихчилярин фикирляриня<br />
айдынлыг эятиряркян буну да гейд етмяк лазымдыр ки, яряб<br />
тарихчиляринин Бабяк шяхсиййяти иля баьлы рийакарлыьына вя<br />
икицзлцлцйцня ян бариз мисал Ябу Мящяммяд Абдуллащ ибн<br />
Ясяд Йафеинин «Мират-ял-ъцнан вя ибрят-ял-йягзан» ясяридир.<br />
Бу ясярдя сюзцэедян йазар мцхтялиф иллярдя баш верян<br />
щадисяляря тохунмушдур. Бизим диггятимизи онун фикирляриндяки<br />
ачыг-ашкар зиддиййят ъялб етдийиня эюря щямин ясярдян<br />
бир парчаны охуъунун нязяриня чатдырмаг истярдик.<br />
Йафеи щиъри 201-ъи илдя (816-817-ъи илляр) баш верян щадисяляр<br />
барядя гейдляриндя йазыр ки, «бу ил Бабяк Хцрряминин илк<br />
дяфя мейдана чыхдыьы илдир. О, батиниляр фиргясиня мянсуб<br />
бир зяндиг иди. Бабяк гийам едиб пис-пис ишляр эюрдц. О,<br />
рущларын тянасцхцня (реинкарнасийа – Ъ.Б.) инанырды».<br />
Ардынъа ися щямин йазар 222-ъи илин щадисялярини гейд едяркян<br />
(836-837-ъи илляр) Бабяк щаггында ашаьыдакы фикирляри<br />
сюйляйир: «Онун дювраны ийирми нечя илдян чох чякди. О,<br />
атяшпярястлийи йенидян бярпа етмяк истяйирди, бир чох шящярляри<br />
фятщ етмишди». Бу мялуматдан айдын эюрцнцр ки, китабынын<br />
бир йериндя Йафеи Бабяки Исламын батиниляр голуна мянсуб<br />
бири кими, диэяр йериндя ися атяшпяряст кими тягдим<br />
етмяйя ъящд эюстярир. Ийирми илдян артыг Аббасиляр сарайынын<br />
ъанына вялвяля салмыш вя хялифянин 7 ордусуну дармадаьын<br />
етмиш бир шяхсин щансы мязщябя гуллуг етмиш олдуьуну<br />
неъя ола биляр ки, онун щаггында фикир йцрцдян бир сарай<br />
тарихчиси билмясин! Билирдиляр, щамысы билирдиляр. Амма юз<br />
мянфяятляри наминя сифаришли йалан йазмагдан имтина едя<br />
билмядикляриня эюря щаггы нащаггын айаьына верирдиляр.<br />
Фарс тарихчиляринин Бабяк щярякатына даир йаздыгларына<br />
эялдикдя ися, бу щагда эуйа ян етибарлы мянбя щесаб олунан<br />
Низамилмцлкцн «Сийасятнамя» ясяриня нязяр салмаг<br />
кифайят едир ки, йаланларын неъя айаг тутуб йеридийини эюрясян.<br />
Бунунла баьлы тякъя бир мисал чякмяк йетярлидир.<br />
Бабякин юлдцрцлмя сящнясини эуйа диэяр мянбяляря ясасланараг<br />
тясвир едян Низамцлмцлк Бабякин ялляринин-айагларынын<br />
кясилмясини, онун юз яли иля цзцнц гана бойамасыны<br />
вя сябябини изащ етмясини гейд етдикдян сонра йазыр:<br />
«Мютясим ямр етди, буйнузлары цстцндя олан тязяъя кясилмиш<br />
бир юкцз дяриси эятирдиляр. Мялун Бабяки дяринин ичярисиня<br />
еля салдылар ки, юкцзцн буйнузлары Бабякин гулагларынын<br />
дибиндя галды. Бу заман дярини тикдиляр. Дяри гуруду, сонра<br />
ону дири-дири дара чякдиляр».<br />
Бабякин юлцм сящнясини хилафят дюврцнцн яряб сарай<br />
тарихчиляринин мцтляг яксяриййяти ейни тярздя, ейни формада<br />
тясвир едирляр. Онларын билдирдийиня эюря, Бабякин ялляриниайагларыны<br />
кясдикдян вя ики габырьасынын арасына гылынъ<br />
сохуб ону юлдцрдцкдян сонра Мютясимин ямри иля Бабякин<br />
башы кясиляряк Хорасана эюндярилмиш, бядяни ися Самиря<br />
шящяриндя сонрадан «Кянисейи-Бабяк» адланан тяпяликдя<br />
дара чякилмишдир. Беля олан сурятдя неъя ола биляр ки,<br />
Низамцлмцлкцн дедийи кими, «Бабяки дири-дири юкцз дярисиня<br />
салсынлар вя юкцзцн буйнузлары да щяля бир онун гулагларынын<br />
дибиндя галсын»! Гящряманын башы кясилиб, бу тарихчи<br />
ися онун гулагларындан данышыр...<br />
Беляликля, Бабяк шяхсиййяти вя онун рящбярлик етмиш<br />
олдуьу щярякатын мащиййяти барядя йаланларла долу мякрли,<br />
сифаришли фикирляр сюйлямиш гядим дювр мянбяляринин мцяллифляринин<br />
гейдлярини нязярдян кечириб йыьъам шякилдя тящлил<br />
етдик вя щямин бющтанлара имкан дахилиндя ъаваблар вермяйя<br />
чалышдыг. Лакин бу фикирляри гяти шякилдя тякзиб етмякля<br />
бярабяр биз щеч дя щямин мянбяляри тамамиля инкар<br />
етмяк ниййятиндя дейилик. Йяни щансыса бир ел гящряманы,<br />
тарихи шяхсиййят барядя она дцшмян эюзц иля бахмыш мян-<br />
30 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
бядян дя няся ялдя етмяк, щансыса дяйярли мялуматы ал -<br />
маг мцмкцндцр. Лакин ян бюйцк суч гейри-сямими тарихи<br />
мянбянин вердийи мялуматларын ясасында щямин тарихи шяхсиййяти<br />
иътимаиййятя тягдим етмякдир – совет дюняминдя<br />
ба шымыза мящз бу ойуну эятирибляр. Бизим фикримизъя, Ба -<br />
бякин ялейщиня «кюклянмиш» еля щямин мянбялярдя бу тарихи<br />
шяхсиййятимизин мцъадиляси иля баьлы кифайят гядяр<br />
дцшцндцрцъц инъя нцанслар вардыр. Чох тяяссцф ки, щямин<br />
инъя мятлябляря бу эцня гядяр дяриндян тохунулмамыш,<br />
онлара тарихчиляримиз тяряфиндян лазыми диггят йетирилмямишдир.<br />
Мящз бу сябябдян дя Бабяк адлы тарихи гящряманымызы<br />
олдуьу кими дярк етмяк цчцн илк юнъя щямин мянбялярдя<br />
растымыза чыхараг бизлярдя щаглы суаллар доьуран мя -<br />
гамлара нязяр салмаьа, онлары инъялямяйя ещтийаъ вардыр.<br />
Инанырыг ки, сюзцэедян мятлябляря диггятля нязяр салан щюрмятли<br />
охуъу Бабяки «кафир», «динсиз», «атяшпяряст», «Са -<br />
сани тяряфдары» вя с. адландыранлара шцбщя иля йанашмагда<br />
йанылмадыьымызы эюряъяк, щямчинин, Бабякин апардыьы<br />
мцбаризянин ясл мащиййятини анламаг цчцн кифайят гядяр<br />
ъидди аргументлярля башбаша галаъаг. Биз исрар етмирик ки,<br />
эятиряъяйимиз ситатларын щамысы там щягигятяуйьундур,<br />
амма бунунла беля, бу ситатлар Бабякя бу эцнядяк тялгин<br />
едиляндян даща фяргли бир призмадан йанашмаьа йардымчы<br />
олаъагдыр – буна гейдсиз-шяртсиз яминик.<br />
Бабяк вя хцррямиляр щагда бир сыра «инъя мятлябляр»<br />
Илк юнъя Ябу Щянифя Диняваринин «Яхбар-ят-тивал» ясяриндя<br />
Бабякля баьлы ашаьыдакы илэинъ информасийайа раст<br />
эялмяк мцмкцндцр: «Бир чохлары Бабякин ясил-нясяби вя<br />
мясляки щаггында мцхтялиф фикирляр иряли сцрцр. Мяня мялум<br />
олан будур ки, о, Ябу-Мцслцмцн гызы Фатимянин оьлу Мцтя -<br />
щяррин ювладындан биридир вя хцррямиййядян олан Фатимиййя<br />
гябиляси дя она мянсубдур». Бу ситат тякъя она эюря диггяти<br />
ъялб етмир ки, орада Бабякин атасынын ады вя ясли-кюкц<br />
иля баьлы йени версийа юз яксини тапыб, щямчинин о сябябя<br />
ма раг доьурур ки, щям Хорасанда баш галдырмыш цсйанын<br />
башчысы олан Ябу Мцслцмцн мцсялманлыьына вя Тцрклц -<br />
йцня шцбщя йохдур, щям дя ондан тюрянмиш Фатимиййя адлы<br />
гябилянин исми бирбаша Бабякля ялагяляндирилмишдир.<br />
Ябу Мянсур Баьдадинин «Ял-фярг бейн-ял-фиряг» китабында<br />
беля бир ъцмляйя раст эялирик: «Бабякин азярбайъанлы<br />
вя дейлямилярдян ибарят олан адамларынын сайы цч йцз мин<br />
няфяря чатырды». Хатырладаг ки, Дейлям Хязяр дянизинин ъя -<br />
нуб-гярб сащилляриндя шия мцсялманларын йашадыьы бир яйалятдир<br />
вя бу яйалят барядя Тцркийянин цнлц тарихчиси Реща<br />
Чамуроьлу юзцнцн «Исмайыл» адлы ясяриндя беля сюйляйир:<br />
«Дейлям щяля чох гядим заманлардан шиялярин мяркязи<br />
иди». Бу мялуматын бизим цчцн ящямиййяти ондан ибарятдир<br />
ки, Бабякин ордусунда кцлли мигдарда шия мцсялманын иштиракыны<br />
сцбут едир(!). Цстцндян 600 иля йахын бир дювр кечдикдян<br />
сонра Шейх Щейдярин оьлу 13 йашлы Шейх Исмайыл да цзя<br />
чыхараг юз тарихи йцрцшцня башларкян гызылбаш мцридляриня<br />
мящз Дейлямдя топлашмаьы ямр етмишди.<br />
Сяид Няфиси хцррямилярин щансы мяслякя гуллуг етмясини<br />
айдынлашдырмаг мягсядиля юз ясяриндя бунлары йазыр: «Беля<br />
ки, бязиляри онлары (хцррямиляри – Ъ.Б.) мяздякилярдян, бязиси<br />
ися исмаили вя батинилярдян щесаб етмиш, бир гисми дя<br />
Ябу Мцслцм Хорасанинин тяряфдарлары сайылан Мцслцмиййя<br />
вя Ябу Мцслцмиййя тяригятинин бир шюбяси кими гейд етмишляр.<br />
Щятта бир паралары онлары ибащиййя суфиляри (!) эюстярмишляр<br />
ки, онлар тянасцх (метемпсихоз) нязяриййяси тяряфдарыдыр».<br />
Ардынъа ися гейд едир: «Амма бу дейилян сюзлярин ичярисиндя<br />
щягигятя бянзяр бир шей варса, о да бундан ибарятдир<br />
ки, онлар тянасцхя вя йа рущларын гайытмасы нязяриййясиня<br />
инанырдылар. ...Юз дцшмянляриня вя мцхалифляриня рящм<br />
етмяздиляр». Эюрдцйцмцз кими, мцяллиф апардыьы арашдырмалар<br />
нятиъясиндя Бабяк тяряфдарларыны рущларын гайытмасы<br />
нязяриййясиня инанан суфиляр кими гябул едян фярзиййяни даща<br />
аьлабатан щесаб едир. Диггят йетирсяк, эюрярик ки, мящз<br />
щцру филикдя вя гызылбашлыгда да мцгяддяс рущларын гайытмасына<br />
бюйук инам олмушдур. Еля тякъя Шащ Исмайыл Хятаинин<br />
«мещман ъанлар, сиз бизя хош эялдиниз!» мисрасыны бу йер -<br />
дя хатырлатмаг йериня дцшярди. Бу щагда йери эялдикъя<br />
данышаъаьыг.<br />
Мараглыдыр ки, ейни дяряъядя мараглы нцанслара Бабяк<br />
щя рякатына тамамиля мянфи мцнасибят бясляйян фарс тарихчиси<br />
Низамцлмцлкцн «Сийасятнамя» ясяриндя дя раст эял -<br />
мяк мцмкцндцр вя бу мараглы мягамлар, мян дейярдим<br />
ки, тарихчинин йаздыьы диэяр йалан мялуматлары кюкцндян<br />
сар сыдан, бющтан вя ифтираларыны пуча чыхаран мягамлардыр.<br />
Диггят йетиряк:<br />
«... истяр Мяздякин, истярся хцррямдинлярин вя батинилярин<br />
дини вя мясляки бирдир вя онларын йеэаня арзулары Исламы<br />
мящв етмякдян ибарятдир. Халгы юз тяряфляриня ъялб етмяк<br />
цчцн яввялъя юзлярини доьру, пящризкар вя пейьямбярин юв -<br />
ладыны севян адамлар кими эюстярирляр». Мящяммяд пейьямбярин<br />
(с.я.с.) ювладыны (оху: Ящли-Бейти) севянлярин кимляр<br />
олдуьу бу эцн демяк олар ки, щамыйа бяллидир. Азяр -<br />
байъанда еля бир мцсялман Тцрк ола билмяз ки, пейьямбяримизин<br />
(с.я.с.) аилясиня вя няслиня щюрмят вя ещтирамда бу -<br />
лунмасын. Тарихчинин бу гейдиндян анлашылан щягигят бундан<br />
ибарятдир ки, ня Бабяк, ня дя хцррямиляр ян азындан<br />
гей ри-мцсялман олмамышлар. Ейни мянтигля фикримизя да -<br />
вам едяряк билдирмяк истярдик ки, пейьямбяр (с.я.с.) ювладыны<br />
севмяйиб онлара гаршы щяр зцлмц етмиш гцввялярин дя<br />
кимлийи чохларына бяллидир. Мараглы мягамса будур ки, Тцр -<br />
кийянин танынмыш алими Нищат Чятингайа юзцнцн «Гызылбаш<br />
Тцркляр» адлы ясяриндя тутарлы фактлара ясасланараг фарсларын<br />
мящз 1515-ъи илдян етибарян Шащ Исмайылын сайясиндя шиялийи<br />
(оху: Ящли-Бейт севэисини) гябул етдиклярини ортайа гоймушдур.<br />
Беляликля, 1515-ъи илдян бир нечя яср яввял йашамыш<br />
сарай тарихчиси, фарс мяншяли Низамцлмцлкцн юзцнцн щансы<br />
мязщябя гуллуг етмиш олмасыны ися гой дяйярли охуъу юзц<br />
мцяййян етсин.<br />
Низамцлмцлкдян эятирдийимиз бу ситатда даща мараглы<br />
мягам Ящли-Бейт севэисини гялбиндя эяздирмиш хцррямилярин<br />
батиниляр дейилян вя мяфкуряси бу эцня гядяр чохларына<br />
эизли галан ъяряйанла ейни рущи-фялсяфи-идеоложи бахышларын<br />
дашыйыъысы олдугларынын гейд олунмасыдыр. Хцррямилярля батинилярин<br />
ейни байраг алтында мцъадиля апармаларына даир Ни -<br />
за мцлмцлкцн «Сийасятнамя» ясяриндя бир нечя йердя гейдляр<br />
вардыр. Низамцлмцлк йазыр: «Хялифя Мещди заманында «гы -<br />
зыл байраглылар» дейилян Горган батиниляри хцррямилярля бирляшдиляр...»<br />
Китабын башга бир йериндя ися охуйуруг: «Хцр -<br />
рямдинляр щиъри 212-ъи (827-828-ъи илляр) илдя Мямун дюв -<br />
рцндя гийам етдикдя Исфащан нащийясинин батиниляриндян бир<br />
дястя онлара гошулду». Бундан сонра милади 833-ъц илдя<br />
Исфащанда хцррямилярин чыхышларындан данышан Низамцлмцлк<br />
онларын «Фарсда чохлу мцсялман гырдыглары» ( – Ъ.Б.)<br />
барясиндя йазыр, ардынъа ися билдирир ки, «Исфащанда Яли Мяз -<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
31
дяк (! – Ъ.Б.) адлы бир шяхс онлара башчылыг едирди». Йери эял -<br />
мишкян, дяйярли охуъулардан тявягге олунур ки, хцррямиляр<br />
щаггында эятирдийимиз мцхтялиф ситатларда щаггында данышылан<br />
тарихи шяхсиййятлярин адларына да айрыъа диггят йетирсинляр,<br />
чцнки бу адлар да юз-юзлцйцндя Хцррямиййя вя йа Ба -<br />
бякиййя дейилян ъяряйанын мащиййяти иля ялагядар фикир йц -<br />
рцтмяк цчцн ялавя стимул верир. Батинилярля хцррямилярин ейни<br />
йолда олдуглары барядя Низамцлмцлкцн сюзцэедян ясяриндя<br />
даща бир фикря раст эялмяк олар: «Хцррямиляр цсйан етдикляри<br />
заман батиниляр онларла ялбир олараг онлара гцввят вермишляр.<br />
Щяр ики мязщябин ясли бирдир».<br />
Исфащандакы цсйан заманы (милади 778-779-ъу илляр) ба -<br />
ти нилярин хцррямиляря гошулмалары барядя «Мцъмяли-фясищ»<br />
ясяринин мцяллифи дя йазыр.<br />
Цмумиййятля, мянбялярин мялуматларына диггят йетирдикдя<br />
онларын бюйцк бир гисминдя хцррямилярля батинилярин<br />
арасында чох сых идеоложи баьлылыг олдуьуну сезмяк мцм -<br />
кцндцр. Мящз бу сябябдян батинилярин кимлийи щагда ян<br />
тутарлы мянбялярдян бири кими бу йердя Сейид Мцртяза ибн-<br />
Дан Щясян Разинин «Тябсирят-ял-явам фи мярифяти мягалатял-янам»<br />
адлы китабындан ситат эятирмяк зяннимизъя йериня<br />
дцшярди: «Исмаилиляря батиниййя, гярамитя, хцррямиййя, ся -<br />
бий йя, бабякиййя вя мцщяммиря дя дейирляр. Батиниййя ад -<br />
лан маларынын сябяби будур ки, онларын фикринъя, «Гуран»ын вя<br />
Мящяммядя аид щядислярин защири вя батини мяналары вардыр.<br />
Защир габыг, батин ися онун мяьзи демякдир, бадамын габыьы<br />
вя ичи кими. Бу фикри иряли сцрянляр ашаьыдакы айяни ял дя ясас<br />
тутурлар: «Онун бир гапысы вар ки, батининдя (ичярисиндя) мярщямят<br />
вар, амма защири язаба (язиййятя) тяряф ачылыр»...»<br />
Батинилярин «мювлана» адлы башчыларындан (! – Ъ.Б.) да -<br />
ны шан Щясян Рази ардынъа йазыр: «Беляликля, онлар бцтцн<br />
«Гу ран»ы вя пейьямбяр щаггында олан щядислярин щамысыны<br />
бу тярздя тяфсир едирляр. Щцррямидиниййя дя бу тайфайа<br />
мянсубдур. Бу халг Азярбайъан юлкясинин Бязз адланан<br />
даьлыг нащийясиндя йашайыр».<br />
Бу ситатдан сонра айдынлашыр ки, нийя эюря Ял-Баьдади<br />
хцррямиляр (щцррямиляр) барясиндя «хцррямиляр дя мцсялман<br />
идиляр, садяъя «Гуран»ы хцррямъясиня изащ едирдиляр»<br />
дейя гейд едир. Йери эялмишкян, батиниляр ъяряйанынын ясл<br />
ма щиййяти барядя тамамиля доьру фикир йцрцтмцш Щясян<br />
Рази юз яслиня эюря пейьямбяр ювлады – сейид, хцррямилярин<br />
мцсялман олдугларыны ачыгъа сюйляйян Ял-Баьдади ися<br />
Ящли-Бейт ашиги олмушлар. Вя яэяр хцррямиляр, щямчинин он -<br />
ла рын рящбяри Бабяк Ислама гаршы вурушмуш гейри-мцсялман<br />
олсайдылар, бу тарихчиляр ян азындан онлара диэяр сарай<br />
тарихчиляринин бяслядикляри мцнасибяти эюстярярдиляр.<br />
Щашийя: Сейид Мцртяза ибн-Дан Щясян Разинин «Тяб -<br />
сирят-ял-явам фи мярифяти мягалат-ял-янам» китабында Ябу<br />
Мцслцм тяряфдарлары барядя мялуматда мараглы бир детал да<br />
диггяти ъялб едир: «Бил ки, бу халгы щяр йердя бир адла чаьырырлар.<br />
Онлара Исфащан вя онун нащийяляриндя Щцррямиййя, Гяз -<br />
вин вя Рейдя Мяздяки вя Сцмбади, Мащейндя Мцщя м -<br />
миря, Азярбайъанда говлиййя, Орта Асийада ися муьлар (! –<br />
Ъ.Б.) дейирляр». Бу мялуматда мараг доьуран амил будур<br />
ки, хцррямилярин муьларла ейнилийи ещтималы ортайа гойулур.<br />
Муьларынса гядим Азярбайъан (Оьуз ели) Гамларынын эизли<br />
биликляринин бир щиссясинин дашыйыъылары олдуьу барядя артыг<br />
чохдан щягигятяуйьун щипотезляр сяслянмякдядир вя Миряли<br />
Сейидовун «Гам-шаман вя онун гайнагларына цмуми ба -<br />
хыш» китабы бу щагда мцяййян гядяр мялумат верир.<br />
Имам Ябцлщясян Яшяри «Мягалат-ял-исламиййин вя ихтилаф-ял-мцсяллин»<br />
адлы ясярдя хцррямиляр щагда бунлары йазыр:<br />
«Бязиляри дейирляр ки, баш имамлар мюъцзялярдян хябярдардырлар;<br />
онларын йанына (эуйа) эюйдян мялякляр ениб эялир. Бу<br />
ися рафизи тяригятиня мянсуб бир дястянин сюзцдцр. Щятта<br />
онлардан бязиси бу хцсусда иши бир йеря чатдырмышлар ки,<br />
дейирляр шярият ганунларыны позуб ляьв етмяк мцмкцндцр.<br />
Бу дястяйя мянсуб олан хцррямдинляр о йеря эялиб чатдылар<br />
ки, дедиляр Мящяммяд пейьямбярдян (Аллащын она саламы<br />
олсун!) йеня дя пейьямбярляр эяляъяк вя онларын арасы<br />
кясилмяйяъякдир».<br />
Яввяла, ону билдиряк ки, бу ситатда йаланла щягигят йанашыдыр,<br />
лакин йаланлар ичярисиндя щягигят щяр заман юз нуру<br />
иля ачыг-ашкар сечилир вя дярракяли охуъу няйин доьру, няйинся<br />
йалан олдуьуну юзц сечиб айыра билир. Илк юнъя бу йазыланларда<br />
щягигяти эюстяряк, йалан юз-юзцня даьылыб пуч олаъагдыр.<br />
Щягигят бундан ибарятдир ки, ичиндя щягиги Ящли-Бейт<br />
севэиси эяздирян гызылбашлара Бабякдян 600 ил сонра да<br />
Османлы мянбяляри «рафизи» дамьасы вурмаьа сяй эюстярмишляр<br />
(еля тякъя Османлы сарайынын йалтаг тарихчиляриндян<br />
Мещмет Солакзадянин «Тарих» ясяриня нязяр салсаг, онун<br />
Шащ Исмайыл башда олмагла гызылбашлара неъя виъдансызъасына<br />
«рафизи» дамьасы вурмаьа чалышдыьыны эюря билярик).<br />
Мараглы олан факт бундан ибарятдир ки, Ябцлщясян Яшяри «баш<br />
имамлардан» (12 имам нязярдя тутулур) данышыр вя хцррямиляри<br />
дя бу имамлара щюрмятдя булунан тябягяйя дахил<br />
едир (!). Даща сонра ися ситатдакы сон ъцмлядя бялкя юзц дя<br />
баша дцшмядян бу йазар хцррямилярин Щз. Мящяммяди<br />
(с.я.с.) пейьямбяр олараг гябул етдиклярини гейд едир. Бу<br />
да юз нювбясиндя хцррямилярин мцсялман олдугларыны, пей -<br />
ьямбярин (с.я.с.) пак вя мцгяддяс няслиня щюрмят вя ещтирам<br />
эюстярдиклярини сцбут етмяйя кюмяк едир. О ки галды<br />
эюстярдийимиз ситатдакы йаланлара, Щязряти Мящяммяди (с.я.с.)<br />
пейьямбяр (Танры елчиси) олараг гябул едян еля бир ъяряйан,<br />
тяригят, мязщяб олмамышдыр ки, онун сон пейьямбяр<br />
(с.я.с.) олдуьуну инкар етсин. Шярият ганунларыны позмагла<br />
баьлы йазыланларса ону эюстярир ки, Ябцлщясян Яшяринин суфиликдяки<br />
шярият, тяригят, мярифят, щягигят дейилян дюрд гапыдан<br />
хябяри йохдур вя хцррямилярин ян савадсыз бир нцмайяндяси<br />
дя, эюрцндцйцня эюря, бу мясялядя бу тарихчидян<br />
даща чох шей билирмиш. Тяяссцф ки, инди олдуьу кими, мцхтялиф<br />
дюврлярдя дя мащиййятиндян лазыми гядяр анламадыьы бир<br />
нясня барясиндя фикир йцрцдян йазарлар чох олмушдур, бизим<br />
фикримизъя, Ябцлщясян Яшяри дя онлардан бири олмалыдыр. Ла -<br />
кин истянилян щалда онун йаздыгларында щягигят пайы варса,<br />
буна эюря она мцяййян гядяр миннятдар да олмалыйыг,<br />
чцнки Тябяри, Ибн-ян-Нядим, Ибн-ял-Ясир кимиляри иля мцгайисядя<br />
Яшяри щеч олмаса хцррямилярин мцсялман олдугларыны<br />
данмамышдыр.<br />
Бабяк савашынын эерчяк мащиййяти барядя даща мараглы<br />
гейдляря Йагут Щямявинин «Мюъям-ял-булдан» адлы китабында<br />
раст эялинир, щятта бурада сюйлянилян фикирляр бир гядяр<br />
яввялдя эятирдийимиз ситатлардакы мягамлары даща ачыг шякил -<br />
дя тясдигляйир десяк зяннимъя йанылмарыг. Сюзцэедян ясяр -<br />
дя Бязз галасы барядя йазыланлары охуйуруг: «Орада Хцр ря -<br />
миййя ады иля мяшщур олан Мцщяммиря (тяригяти) мейдана<br />
чыхды. Бабяк дя о йердян иди. Онлар Имам Мещдинин зцщуруну<br />
эюзляйирдиляр (! – Ъ.Б.)».<br />
Сяид Няфиси хцррямилярин ортайа чыхышы иля баьлы Тябяринин<br />
сюйлядиклярини тящлил едяркян йазыр: «Беляликля тягрибян айдын<br />
32 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
олур ки, хцррямиляр яввялъя Исфащан нащийяляриндя арайа чыхмыш<br />
вя сонралар ися хялифялярин тязйиги нятиъясиндя йа бц -<br />
тцнлцкля Исфащан яразисиндян гачыб Азярбайъанын бу йерляриня,<br />
Савалан даьларына пянащ эятирмиш, йа да онлардан бир<br />
нечяси о нащийяйя эедиб оранын халгыны юз мязщябляриня<br />
ъялб етмишляр». Паралелляр апарсаг, эюрярик ки, Мящяммяд<br />
пейьямбярин (с.я.с.) вя Щязрят Ялинин (я) нявяляри олан<br />
имамларын йахын аиля цзвляри дя мящз хялифялярин тязйигляри<br />
сонуъунда мцхтялиф дюврлярдя Азярбайъаны юзляринин пянащ<br />
йери сечмиш, бу яразиляря эялиб мяскунлашмыш, бунун нятиъясиндя<br />
дя бу яразинин халгынын онларын дцшцнъя тярзини,<br />
мязщяблярини гябул етмяляриня сябяб олмушлар. Бакы йахынлыьындакы<br />
Бибищейбятдя дяфн олунмуш Имам Мусейи-Ка -<br />
зимин баъысы Щюкцмя Хатунун гябри, Эянъядя «Имам за -<br />
дя» ады иля танынан тцрбя комплексиндя дяфн олунмуш Имам<br />
Ъяфяр Садигин гардашынын мязары вя бир чох бу кими фактлар<br />
дейилянляри тясдигляйир. Мясялянин мараглы тяряфи нийя пей -<br />
ьямбяр (с.я.с.) ювладларынын юзляриня Азярбайъаны пянащ<br />
йери сечмяляридир. Бизим фикримизъя, бурада сон Танры дини<br />
Исламын эизли тяряфляринин бюйцк ролу вардыр. Цстялик, Азяр -<br />
байъанын тарихян «пейьямбярляр йурду» кими йорумланмасы<br />
вя Савалан даьынын Танры дярэащында мцгяддяс йери дя<br />
бу кючлярин сябябляри арасында башлыъа йер тутур.<br />
Мящяммяд ибн-Ябдцлкярим Шящристани юзцнцн «Китаб<br />
ял-милял вя н-нищял» адлы китабында Щашимиййя щаггында фикир<br />
йцрцдяркян беля бир ъцмля ишлядир: «Ибн-Щашим ибн-Щяня -<br />
финин мцридляри вя Имам Абдуллащ ибн-Мцавийя ибн-Ябдуллащ<br />
ибн Ъяфяр ибн Ябу-Талибин тяряфдарлары, щабеля Ирагдакы хцр -<br />
рямиляр вя мяздякиляр дя онлардандыр». Бурда икигат мараг<br />
доьуран факт ондан ибарятдир ки, Щз. Яли ибн Ябу-Талибин (я)<br />
гардашы Ъяфярин няслиндян оланларла хцррямиляр идейа бахымындан<br />
ейни йолун йолчулары щесаб олунурлар, бу да, юз нювбясиндя<br />
хцррямилярин мцсялман олдугларынын бариз сцбуту<br />
сайыла биляр.<br />
Сяид Няфиси юзцнцн адыны чякдийимиз ясяриндя шаир Ми -<br />
сяря истинадян гейд едир ки, «Бязз тягрибян цч ъяриб мясафядя<br />
олан бир йердир. Дейирляр, ора еля бир шяхсин гярярэащыдыр<br />
ки, щяр кяс Аллаща дуа едярся, о шяхс онун дуасыны гя -<br />
бул едиб хащишини йериня йетиряр». Хатырлатмаг йериня дцшяр<br />
ки, Бяззин йерляшдийи даьлыг ярази мящз Савалан даьы олан<br />
торпагдадыр, «Савалан» («Сав» - гядим Тцркъядя Танры<br />
елчиси, пейьямбяр демякдир) сюзцнцн лексик мянасы ися<br />
«пейьямбяр даьы, пейьямбярляри юз ичиня алан даь» шяклиндя<br />
изащ едилмялидир. Бу гейддян дя эюрцндцйц кими, яэяр<br />
хцррямиляр Аллащы (ъ.ъ.) инкар едянляр олсайдылар, онлар мянтигля<br />
щеч бир вахт Аллаща (ъ.ъ.) дуа едилян бир йеря ъям олуб<br />
цсйан етмяздиляр.<br />
Бабякин Аллаща (ъ.ъ.) инанмасыны вя ясл мцсялман ол -<br />
масыны сцбут едян фактлар бу сюйлядикляримизля битмир.<br />
Имадяддин ибн-Кясир «Ял-бидайя-вян-нищайят» адлы китабында<br />
Бабякин Сящл Сумбат тяряфиндян ов заманы алдадылараг<br />
Афшинин адамларына тяслим едилмяси сящнясини тясвир едяряк<br />
беля йазыр: «... О йеря йетишдикдя о ики сяркярдя (Афшинин<br />
сяр кярдяляри нязярдя тутулур – Ъ.Б.) йанларындакы ясэярлярля<br />
йахынлашыб Бабяки мцщасиряйя алдылар. Сумбат ися гачды.<br />
Онлар Бабяки эюръяк дедиляр: атдан дцш! Сорушду: сиз кимсиниз<br />
вя щарадансыныз Дедиляр: Афшинин йанындан эялмишик.<br />
Бабяк атдан дцшдц. Онун яйниндя аь кюйняк, айаьында<br />
эюдяк чякмя, ялиндя ися бир ял гушу варды. О, Сумбат<br />
эедян тяряфя бахыб деди: Аллащ цзцнц гара елясин (! – Ъ.Б.).<br />
Мяндян ня истясяйдин верярдим...». Суал олунур: Аллащын<br />
(ъ.ъ.) варлыьыны гябул етмяйян бир гящряман ону сатан бирисиня<br />
Аллащын (ъ.ъ.) ады иля нифрин едярми Щяр кяс инандыьы,<br />
тапындыьы гцввянин ады иля алгыш вя йа гарьыш едяр. Бу ситат<br />
ачыг шякилдя Бабяк адлы тарихи шяхсиййятин мцсялман олдуьуну<br />
ортайа гойур.<br />
Ибн-Вазещ Йягубидян охуйуруг: «Иса (хялифянин сяркярдяси<br />
Иса ибн-Мящяммяд нязярдя тутулур – Ъ.Б.) орайа ча -<br />
танда Мящяммяд ибн-Ряввад Язди вя о юлкянин бцтцн го -<br />
шун башчылары онун йанына эялдиляр. О, Бабякя гаршы мцщарибяйя<br />
щазырлашды. Бабяк дар дярядя онунла цз-цзя эялди вя<br />
ону мяьлуб етди. Иса орадан эетди вя щеч йердя дурмады.<br />
Сяркярдялярдян бири ону сахлайыб деди: Ей Мусанын атасы,<br />
щарайа эедирсян Деди: Бу мцщарибядя биз бир иш эюря билмярик,<br />
бахтымыз эятирмяди. Биз мцсялманларла (! – Ъ.Б.)<br />
вурушмагдан горхуруг». Мяэяр бу сюйлянилянляр Бабякин<br />
вя онун ордусунда олан хцррямилярин мцсялман олдугларыны<br />
сюйлямяк цчцн йетярли дейилми<br />
Мараглыдыр, бяс Истяхри юзцнцн «Китаб-ял-мясалик-вя-лмя<br />
малик» адлы ясяриндя Бабякин йашадыьы вя мцбаризя<br />
апардыьы мяканы неъя тясвир едир Охуйаг: «Ялбяття, Са ва -<br />
лан даьы Дямавянд даьындан бюйцкдцр. Дябилдяки бюйцк<br />
Аьры даьы бунларын щяр икисиндян бюйцкдцр. Хцррямилярин йа -<br />
шадыглары даьлыг щиссядя ися чох чятин, кечилмяз даьлар вардыр.<br />
Бабяк оралы иди. Кяндляриндя мясъид вар (! – Ъ.Б.), онлар<br />
«Гуран» охуйурлар (! – Ъ.Б.). Лакин дедикляриня эюря, батиндя<br />
«ибащиййя»дян башга динляри йохдур».<br />
Бабякин гардашы Абдуллащын талейи иля баьлы мянбялярдя<br />
йазыланларда да Абдуллащын мцсялман олмасы фярзиййясини<br />
ис батлайа биляъяк нцанслар вардыр. Мясялян, сарай тарихчиси<br />
Тябяри Бабякин юлдцрцлмясиндян сонра ня баш вердийини<br />
бе ля анладыр: «Бундан сонра Мютясим онун (Бабякин – Ъ.Б.)<br />
башыны Хорасана эюндярди. Бядянини ися Самирядя шящяр<br />
йохушлуьунун йахынлыьында дара чякдиляр. Бу йер Самирядя<br />
мяруф иди. Онун гардашы Абдуллащы да Ибн-Шярвин Тябяри<br />
васитясиля Баьдада, Исщаг ибн-Ибращимя эюндяряряк эюстяриш<br />
верди ки, онун бойнуну вурдурсун. Бабякин башына эятириляни<br />
онун щаггында да етсин. Ибн-Шярвин Тябяри Бярдана<br />
йетишиб Абдуллащы Бярдан гясриня апарды. Абдуллащ Ибн-Шяр -<br />
виндян сорушду: сян щаралысан Деди: Мян Тябяристан да -<br />
нам. Абдуллащ деди: Танрыйа шцкцрляр олсун ки, мяни юл дцр -<br />
мяйя дещганлардан бирини тяйин едиб». Зяннимизъя, Аб -<br />
дуллащын дилиндян чыхан сюзляря ялавя изащат вермяйя ещтийаъ<br />
йохдур, чцнки мцсялман олмайан, Танрынын тяклийини,<br />
бирлийини гябул етмяйян адам Танрыйа дуачы олмаз.<br />
Бабякин кафир, Ислам дцшмяни, атяшпяряст олмадыьыны ачыгашкар<br />
ортайа гойан фактлар кифайят гядярдир, биз онлардан<br />
бизя мялум олан йалныз бир нечясини хатырлатдыг. Беля лик ля,<br />
бизим фикримизъя, сюзцэедян фактлар Азярбайъанын гящряман<br />
ювлады олмуш Бабякин, ейни заманда онун архасын ъа<br />
эедяряк зцлмя гаршы вар эцъц иля мцгавимят эюстяриб<br />
мцбаризя апармыш хцррямилярин Аллащын (ъ.ъ.) бирлийини, бю -<br />
йцклцйцнц гябул едян тямиз мцсялман олдугларыны, пейьямбяр<br />
(с.я.с.) няслиня дярин щюрмят вя ещтирам бяслядиклярини,<br />
щабеля, Хилафят сарайынын эюстяришиня ясасян Бабяк щя -<br />
рякатынын мащиййятини имкан олдуьу гядяр тящриф етмиш йалтаг<br />
сарай тарихчиляринин Бабяк вя хцррямиляр барядя йаланлар<br />
сюйляйиб, ифтиралар етдиклярини сцбут етмяк цчцн йетярлидир.<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
33
Tцrk tarиxиnиn<br />
qapalы sяhиfяlяrи<br />
Яlяkbяr Яlяkbяrov<br />
tarиx elmlяrи namиzяdи<br />
“Xalqы tarиxиndяn mяhrum etsяn, qul qazanarsan”<br />
Rus xalq mиsalы<br />
Azяrbaycan Qяdиm Шяrqиn tяrkиb hиssяsиdиr. Qяdиm<br />
Azяr baycanыn яhalиsи, яsasяn dяTцrklяr, Qяdиm Шяrqиn dиgяr<br />
xalqlarы иlяbиrlиkdя dцnya mяdяnиyyяtиnя чoxlu tюhfяlяr vermишdиr.<br />
Xцsusиlя qeyd olunmalыdыr kи, 200 иllиk tяqиblяr vя<br />
rep ressиyalara baxmayaraq, Tцrk dиlи юz yaшamaq qabиlиy -<br />
yя tиnи sцbuta yetиrя bиlmишdиr vя onu qяdиm yяhudи, yunan,<br />
latыn vя ermяnи dиllяrи иlя bиr cяrgяyя qoymaq olmaz.<br />
Яgяr bиz mцqяddяs kиtablara яsaslansaq gюrяrиk kи,<br />
bцtцn иnsanlarыn mяnшяyи eynи kюkdяndиr. Lakиn mцasиr Qяrb<br />
termиnologиyasы mяqsяdlи olaraq ayrы-seчkиlиk yaratmaqla<br />
bяшяrиyyяtи “Qяrb” vя “Шяrq” prиnsиplяrи яsasыnda bюl mяyя<br />
davam edиr. Aydыndыr kи, Allah (c.c.) qarшыsыnda yal nыz цmum -<br />
bяшяrи dяyяrlяr mюvcuddur vя bяшяrиyyяtиn Шяrq-Qяrb prиnsиpи<br />
яsasыnda bюlцшdцrцlmяsи yalnыz mцяy yяn иdeologиyanыn<br />
xиdmяtиdиr. Bu иdeologиyanыn яsasыnda иsя hяmишя “parчala vя<br />
hюkmranlыq et” (dиvиde et empera) sиyasяtи durub.<br />
Qeyd etmяlиyиk kи, mцasиr dюvrdя qarшыlaшdыьыmыz bцtцn<br />
bяlalar uzunmцddяtlи bиr prosesиn nяtиcяsиdиr. Avropada ka -<br />
pиtalиst mцnasиbяtlяrиnиn meydana gяlmяsи, reformasиya,<br />
mцstяmlяkячи иmperиyalarыn yaranmasы, “mяdяnи” Avropa -<br />
nыn vя “gerиdя qalmыш” Шяrqиn qarшы-qarшыya qoyulmasы, onun<br />
nяtиcяsи kиmи иsя “avropamяrkяzчиlиyиn” yaranmasы bиr чox<br />
Qяrb mцtяxяssиslяrиnи metodolojи baxыmdan dцzgцn иstиqamяtlяndиrmяdи.<br />
Hяmиn proseslяrиn nяtиcяsиdиr kи, ha zыrda<br />
bиz “Qяrb qlobalиzmи” иdeyasы иlяqarшы-qarшыya qal mышыq. Bu<br />
cцr yanaшmanыn bиr adы da “иkиlи standartlar”dыr.<br />
Peyьяmbяrиmиz salavatullah demишdиr kи, “юzцnц dяrk<br />
edяn, Allahыnы (c.c.) da dяrk edяr”. Шцbhяsиz, юzцnц tanыmayan,<br />
юzцnя hюrmяt etmяyяn шяxs (mиllяt) dиgяrиnя (yaxы -<br />
nыna) dя hюrmяt edя bиlmяz. Buna gюrя dя, mцasиr dюvrdя<br />
яsl mяnada beynяlmиlяl olmaq цчцn hяr bиrиmиz иlk olaraq<br />
юzцnц, юz xalqыnы, yяnи xalqыnыn qan yaddaшыna яsalanan vя<br />
mиnиllиklяrlя onun adяt-яnяnяlяrиnи formalaшdыran “mяn”иnи<br />
dяrk etmяyи bacarmalыdыr. Xalqыmыzыn hansы maddи-mяdяnи<br />
varlыqdan qиdalandыьыnы baшa dцшmяsяk, bиz “bиz” ola<br />
bиlmяrиk. Rus xalqыnыn gюzяl el mиsalы var: “Hяr bиr qяpиk<br />
manatы qoruyur”. Buna gюrя dя, hesab etmяk olar kи, “mяnmиllяt-Vяtяn”<br />
anlayышlarы qarшыlыqlы olaraq bиr-bиrиnя baьlы vя<br />
ayrыlmazdыlar, onun da nяtиcяsиndя “bиz” anlamы formalaшыr.<br />
Qяrb qlobalиzmиnиn demokratиya pяrdяsи altыnda gяtиrdиyи<br />
“иdeyalar” иsя mяhz hяmиn adы чяkиlяn vяhdяtиn parчalanыb,<br />
mяhv edиlmяsиnя yюnяlmишdиr.<br />
Vяtяnиnиn gяlяcяyиndяn narahat olan hяr bиr vяtяndaш<br />
kиmи dцшцnцrцk – bяs nя baш verdи kи, bu cцr nяhяng mad -<br />
dи-mяnяvи dяyяrlяrя malиk olan xalqыmыz qыsa mцddяt яr -<br />
zиndя Qяrbиn sиyasи vяиqtиsadи ekspansиyasыna mяruz qala<br />
bиldи Bиzиm яcdadlarыmыz hansы sяhvlяrи buraxdыlar kи, XVIII<br />
яsrdя цmumи яrazиsи 421,6 mиn кm 2 olan Azяrbay canы mы zыn<br />
hal-hazыrdakы sahяsи 86,6 mиn кm 2 -dиr. Яlbяttя, bцtцn bunlar<br />
sosиolojи vя kulturolojи elmlяrиn tяdqиqat obyektlя rи dиr.<br />
Bиzиm qarшыya qoyduьumuz mяqsяd иsя xalqыmыza “Qяr bиn”<br />
цmumdцnya hюkmranlыьы namиnя tarиxиmиzи necя saxtalaш -<br />
dы rыb, bиzи hansы mиrasdan mяhrum etmяsиnи gюs tяrmяkdиr.<br />
IX яsrя aиd olan Bиzans salnamяsиndя avar xaqanlы ьы nыn<br />
daьыlmasы haqqыnda maraqlы mяlumatlar var: bunlar Tцrkbulqar<br />
xaqanы Krumun яsиrlиyиndя olan avar dюyцшчцlяrиnиn<br />
etиraflarыdыr. Gюrцш zamanы Krum xan avar dюyцшчцlяrиndяn<br />
soruшdu: “Necя dцшцnцrsцz, nяyя gюrя aьalarыnыz vя xal qы -<br />
nыz talan edиldи” Onlar belя cavab verdиlяr: “Яvvяl, xaqa nы -<br />
mыzы hяqиqи vя dцzgцn olan mяslяhяtчиlяrdяn mяhrum edяn<br />
mцbahиsяlяr nяtиcяsиndя hakиmиyyяt natяmиz adamlarыn<br />
яlиnя keчdи. Sonra xalqыn qarшыsыnda hяqиqяtи qoruya bиlяn<br />
hakиmlяr yollarыnы azdыlar. Bunun яvяzиndя onlar rиyakarlar<br />
vя oьrularla qardaшlaшdыlar; шяrabыn bolluьu иsя sяrxoшluьa<br />
sяbяb oldu vя avarlar fиzиkи cяhяtdяn zяиflяyяrяk aьыllarыnы<br />
иtиrdиlяr. Nяhayяt xыrda alverя meyl gцclяndи, avarlar alverчи<br />
oldular. Bиrи dиgяrиnи aldadыr, qardaш qardaшыnы satыrdы.<br />
Bunlar, hюkmdar, rusvayчы fяlakяtиmиzиn sяbяblяrиdиr”.<br />
Tяяssцflя qeyd olunmalыdыr kи, SSRИ-dя kommunиst vя<br />
“velиkorossиzm” иdeologиyasы hюkm sцrdцyц шяraиtdя xal qы -<br />
mыzыn tarиxи qяrяzlи olaraq saxtalaшdыrыlыrdы. Bu baxыmdan<br />
sovet vяbяzиyerlи tarиxчиlяr hяmиn yabanчы иdeologиyaya яsas -<br />
lanaraq, xalqыmыzы Иran-Qafqaz-Tцrk etnиk elementlяrиnиn<br />
qarышыьы nяtиcяsиndя meydana gяlmяsи иdeyasыndan иndиyя<br />
kиmи яl чяkmиr.<br />
Azяrbaycan xalqыnыn tarиxиnиn bцtцn saxtakarlыqlarыna<br />
baxmayaraq, heч kяs цчцn sиrr deyиl kи, yerlи Tцrklяr Tцrk<br />
Dцnyasыnыn tяrkиb hиssяsиdиr. Buna gюrя dя yerlи Tцrklяrиn<br />
tarиxи baшqa Tцrk xalqlarыnыn tarиxиndяn ayrыlыqda юyrяnиlя<br />
bиlmяz. Mяhz, yerlи Tцrklяrиn dиgяr Tцrk xalqlarыnыn tarиxи иlя<br />
bиr kontekstdя юyrяnиlmяsи Azяrbaycan xalqыnыn etnoge ne -<br />
zиnиn mцrяkkяb mяsяlяlяrиndяn bиrиdиr. Bu mяsяlяnиn mey-<br />
34 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
dana gяlmяsи nяtиcяsиndя mцtяxяssиslяr иkи qarшы-qarшыya<br />
duran qola bюlцndцlяr. Mяsяlяnиn mahиyyяtи иsя ondan иbarяtdиr<br />
kи, Azяrbaycan torpaqlarыnda чoxluq tяшkиl edяn Tцrk lяr<br />
buranыn avtoxtonudur, yaxud onlarыn bura gяlиши yalnыz<br />
xalqlarыn Bюyцk kючц иlя baьlыdыr Mяhz, иkиncи nяzяrиy yя nиn<br />
tяrяfdarlarыbиzиm bura “gяlmя” olmamыz иdeyasыnы qы zыш dыrыb,<br />
mцtяmadи olaraq Azяrbaycanыn “Tцrklяшmяsи” kиmи cяfяng<br />
bиr иdeyanы ortaya atыrlar. Albanlarы Qafqaz (udиn), atropatenalыlarы<br />
Иran mяnшяlы, Tцrklяrи иsя bu яrazиlяrя gяl mя kиmи<br />
tяqdиm etmяk иstяyяn tяdqиqatчыlar nяzяrdяn qa чыrыrlar kи,<br />
burada чoxluq tяшkиl edяn Tцrklяr antropolojи cя hяtdяn<br />
altaylыlardan fяrqlяnиr vя yerlи Tцrklяrи bяzи hallar иstиsna<br />
olmaqla bцtюvlцklя Avropa иrqlиdиrlяr. Яgяr Tцrklяr bura<br />
gяlmя olsaydыlar, onlar bu яrazиyя юzlяrи иlя bиrlыkdя baшqa<br />
etnoqrafиk elementlяr, mяsяlяn, musиqи dя gяtиrmяlи<br />
olardыlar. Amma Altayыn beшpиllяlи (pentatonиka) vя Avropa -<br />
nыn yeddиpиllяlи musиqи ladlarыndan fяrqlи olaraq, xalиs Tцrk<br />
(mцsяlman) tяfяkkцrц яsasыnda kюklяnmиш Azяrbaycan<br />
muьamы sяkkиz pиllяlиdиr kи, bu da bиzи bu torpaqlara gяlmя<br />
hesab edяnlяrиn uydurmalarыnы tam alt-цst edиr. Чox tяяssцf<br />
kи, uzun mцddяt tarиxиmиzи dцzgцn ишыglandыrmaьa cяhd<br />
edяn mцtяxяssиslяrиn цzяrиnя damьalar qoyulurdu vя onlar<br />
mцxtяlиf bяhanяlяrlя aradan gюtцrцlяrяk, mяhv edиlиrdи.<br />
Sevиndиrиcи haldыr kи, Azяrbaycan mцstяqиllиk яldя etdиk -<br />
dяn sonra, bиz tarиxи hяqиqяtlяrи цzя cыxarmaq иmkanlarыnы<br />
qazandыq. Tцrk tarиxи иsя o qяdяr zяngиndиr kи, onu qabartmaьa<br />
heч bиr ehtиyac yoxdur. Tarиxи qaynaqlarыn tяhlиlи иsя<br />
onu demяyя иmkan verиr kи, Tцrklяr dцnya mяdяnиyyяtиnиn<br />
formalaшmasыnda aparыcы yerlяrdяn bиrиnя malиkdиrlяr.<br />
Qeyd olunmalыdыr kи, hazыrda Azяrbaycan torpaqlarыnыn<br />
bиr hиssяsи (Dяrbяnd vя onun яtrafыnda yerlяшяn torpaqlar)<br />
Rusиya Federasиyasыnыn tяrkиbиndяdиr. Цmumиyyяtlя bu da<br />
sиrr deyиl kи, mцasиr Rusиyanыn яsas яrazиsиnи tarиxи Tцrk torpaqlarы<br />
tяшkыl edиr. Buna gюrя dя Azяrbaycan tarиxиndяn<br />
yazdыqda иstяr-иstяmяz “rus” tarиxиnиn bяzи “qaranlыq” mя -<br />
qamlarыna da tоxunmalы olursan. Hяmиn torpaqlar hazыrda<br />
Rusиya tяrkиbиndя olduьu цчцn, orada baш verяn ha dи sя lя -<br />
rиn oyrяnиlmяsы иllяr boyu “rus” tarиxчиlяrиnиn иnhиsarыnda ol -<br />
muшdur. Yerlи tarиxчиlяrиmиz иsя, Azяrbaycan tarиxи иlя baьlы<br />
bяzи mяsяlяlяr иstиsna olmaq шяrtи иlя, Dяrbяnddяn шиmalda<br />
baш verяn bцtцn hadиsяlяrя yalnыz иnformatиv qaydada toxu -<br />
nub, yaxud da “rus” tarиxчиlяrиnиn tяdqиqatlarы иlя kиfa yяt -<br />
lяnmишdиlяr. Qeyd olunmalыdыr kи, qяdиmdя vяorta яsrlяr<br />
boyu Tцrklяrиn Azяrbaycana axыnlarы mяhz Dяrbяnd<br />
vasиtяsи иlя hяyata keчиrиlиrdи.<br />
Mцtяxяssиslяrи maraqlandыran bиr чоx mяsяlяlяrи юyrяnmяk<br />
цчцn шяrtи olaraq ЫX-X яsr qaynaqlarыna mцracияt<br />
etmяlи olduq. Bu dюvrdя Dяrbяnddяn шиmalda yerlяшяn torpaqlarda<br />
katolиk Qяrbиn, mцsяlman Шяrqиnиn, VЫЫЫ яsrиn<br />
sonundan yяhudи dиnиnиqяbul edяn Xяzяr xaqanlыьыnыn vя<br />
sonralar Kиyev Rusu kиmи adlanan dюvlяtlяrиn maraqlarы<br />
toqquшur. Yяhudиlяrиn Xяzяr xaqanlыьыnda hakиmиyyяtи vя<br />
beynяlxalq tиcarяtи яllяrиnя keчиrmяsи иsя regиonda sиyasи<br />
vяzиyyяtи kяskиnlяшdиrиr. Maraqlыdыr kы, mяhz yяhudи xaqanlarыnыn<br />
Azяrbaycan torpaqlarыna tяcavцzцnцn qarшыsыnы<br />
almaq mяqsяdи иlя Yusиf иbn Яbu Sac 912-cи иldя Dяrbяnd<br />
sяddиnи bяrpa etdиrиr. 965-968/9-cu иllяrdя burada baш verяn<br />
hadиsяlяr regиondakы vяzиyyяtи kюklц surяtdя dяyишиr kи, bu<br />
da Xяzяr xaqanlыьыnыn tяnяzzцlц иlя nяtиcяlяnиr.<br />
Tarиxчиlяr arasыnda qяbul olunmuш яnяnяyяgюrяиsя<br />
baш verяn hadиsяlяr Kиyev knyazы Svyatoslavыn adы иlя<br />
baьlыdыr. Lakиn slavyan vя яrяb qaynaqlarыnыn tяhlиlи gюs tяrиr<br />
kи, Svyatoslav 965-cы иldя yalnыz xяzяrlяrиn Sarkel qa la sыnыn<br />
daьыdыlmasыиlяkиfayяtlяnяrяk, gerиdюnцr, yяnи Kиyev knyazы<br />
tяxmиnяn 50 иl sonra Yusиf иbn Яbu Sacыn sи yasяtиnи hяyata<br />
keчиrиr. Fяrq yalnыz ondadыr kи, Яbu Sac Dяrbяndи mюhkяmlяndиrdиyи<br />
halda, Svyatoslav, yяhudиlяrиn Rus torpaqlarыna<br />
axыnыnыn qarшыsыnы almaq цчцn Sarkel qalasыnы daьыdыr.<br />
Gюrцndцyц kиmи, hяr иkи dюvlяt xadиmи hяmиn addыmы mяhz<br />
yяhudиlяrя qarшы atmышdы.<br />
O da qeyd olunmalыdыr kи, Kиyev salnamячиsи Nestor ruslarыn<br />
968/9-cu иldя baш verяn Bulqar vя Иtиlяyцrцшцndяn<br />
xяbяrsиzdиr. Hяmиn hadиsяlяrиn tяhlиlи onunla maraqlыdыr kи,<br />
ЫX-XЫ яsrlяrdя ruslarыn Xяzяr dяnиzиnя vя Azяrbaycana 11-<br />
я yaxыn mяlum yцrцшlяrи baш vermишdиr. Lakиn яrяb tarиxcиlяrи<br />
vя sяyyahlarы bu hadиsяlяrи nя qяdяr яtraflы vяmцfяs sяl<br />
ишыqlandыrsalar da, slavyan qaynaqlarыnda onlar haqqыnda<br />
heч bиr mяlumat yoxdur. Яrяb mцяllиflяrи Иbn Mиsqяveyh vя<br />
Mяrvяzиnиn yazdыqlarыna gюrя иsя, Bяrdяyя basqыn edяn<br />
“ruslar” mцsяlman olmuшlar. Bu иsя onu demяyя яsas verиr<br />
kи, яrяblяrиn bяhs etdиklяrи yцrцшlяrиn Kиyev dюvlяtиnя heч<br />
bиr aиdиyyatы yoxdur. Bununla belя dюvrцn qaynaqlarыnda<br />
yenяdяbu hadиsяlяrиn baш vermяsиndяXяzяr yяhudиlя rи nиn<br />
иzlяrи sezиlиr.<br />
Qяbul olunmuш fяrzиyyяlяrя яsasяn, tarиxчиlяrиn “normanиst”<br />
qolu “rus” adыnы skandиnavиyalы normanlarla baьlamaq<br />
иstяdиklяrи halda, “antиnormanиstlяr” иsя hяmиn adы “Ros”<br />
чayы иlя яlaqяlяndиrиrlяr. Яvvяla qeyd olumalыdыr kи, иstяr<br />
skandиnavlar, иstяrsя dяslavyan tayfalarы arasыnda “r-s” kюk<br />
<strong>sam</strong>иtlяrиndяn иbarяt olan tayfa yoxdur. “Ros” чayы яtrafыnda<br />
yaшayanlar иsя юzlяrиnи “rus/ros” deyиl, “porшane” adlan dы -<br />
rыrdыlar. Яksиnя olaraq, yunanlar ruslarы “skиf (иskиt)”, mцsяlman<br />
mцяllиflяrи иsя onlarы “Tцrk” adlandыrыrdыlar. ЫX яsr mцsяl -<br />
man coьrafиyaшцnasы Иbn Xordadbeh иsя qяtи olaraq bиldиrиr:<br />
“O kи, qaldы rus tacиrlяrиnя, onlar saklab cиnsиndяndиrlяr”.<br />
Slavyan qaynaqlarыnыn tяhlиlи onu sцbut edиr kи, иlk slav -<br />
yan salnamяsиnиn mцяllиfи Nestor (XЫ-XЫЫ яsr) Tцrk dиlиnи<br />
yaxшы bиlиrdи. Mяsяlяn, Nestor Tцrk “aьaчяrи”lяrи “древляне”,<br />
Buq (buьa) чayы цzяrиndя yaшayanlarы “волыняне” kиmи tяq -<br />
dиm edиr. Hяmиn vaxt Kиyevиn Bюyцk Чюldя hюkmranlыq edяn<br />
qыpчaqlarla mцnasиbяtlяrи gяrgиn olduьundan, Nestor oxucunu<br />
dolaшыьa salыb, “rus” adыnыn hяqиqи baьlыlыьыnы gиzlяtmяyя<br />
чalышыrdы. Lakиn onun davamчыsы, Nиkon (Patrиarx) salnamяsиnиn<br />
mцяllиfи (XЫV яsr) vя Иvan Qroznыnыn tapшыrыьы иlя<br />
yazыlmыш “Чar шяcяrяsиnиn dяrяcя kиtabы”nda ruslar “ku -<br />
man/qыpчaqlarla” eynиlяшdиrиlиrdи.<br />
Lakиn sonrakи mцяllиflяrdяn fяrqlи olaraq Nestor “rus” -<br />
larыn яcdadlarыnы slavyan hesab edяrяk, onlarы polyanlarla<br />
baьlayыr. “Polyan” adыnыn tяhlиlи иsя onu gюstяrиr kи, hяmиn ad<br />
qыpчaqlarыn slavyan salnamяlяrиndяkи “polovыy” adlan dы rыl -<br />
masы иlяoxшardыr vя hяr иkи sюz “sarы (sarышыn)” adы иlяяlaqяlиdиr.<br />
Mяnbяnиn tяhlиlиndяn aydыn olur kи, Nestor pol yanlarы<br />
slavyanlar arasыnda seчиlmиш xalq kиmи tяqdиm edиr.<br />
Gюrцndцyц kиmи slavyan tarиxчиsиnиn иstиfadя etdиyи “polyan”<br />
vя “polovtsы” (половцы → полов+цы/чи mяnsubиyyяt suffиksи)<br />
etnonиmlяrиnиn яsasыnы “pol/polovыy→sarы, чюl” иfadяsи<br />
tяшkиl edиr kи, onun dя Tцrk dиlиndя sиnonиmи “ku”dur. Bu da<br />
“ku man/sarыyanыz adam” adыnda юz яksиnи tapmышdыr. Eynи<br />
иlя hяmиn иfadя яrяblяrиn Kиyevи adlandыrdыqlarы “Kuyaba”<br />
adыnda яksиnи tapmышdыr kи, XIII яsr mцяllиfи яl-Иdrиsи иsя onu<br />
adlandыrыr. “madиnatu-t-turkи” - yяnи “Tцrk шяhяrи” ) ةنيدم كرتلا)<br />
Slavyan mцяllиfи dя bиrmяnalы qeyd edиr kи, Kиyev xяzяrlяrиn<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
35
torpaqlarыnda иnшa edиlmиш bиr qaladыr. Qяnaя tи mиzя gюrя<br />
“Kuyaba” sюzцndя olan “aba” иfadяsи Tцrkcя “oba/mяkan”<br />
sюzцnцn яksиdиr.<br />
Tцrk dиlиndя “чюl” “yazы”, “чюldя yaшayan иsя “yazыq”dыr<br />
anlamыnы verиr. “Yazыq”larы adы чяkиlяn яrazиlяrdя antиk vя er -<br />
kяn orta яsr mцяllиflяrи dя yerlяшdиrиr. Slavyanlar “yazы”da<br />
yaшayanlarы “язычник” adlandыrыrdыlar kи, Kиyevdя xrиstиanlыq<br />
qяbul olunduqdan sonra bu sюz xrиstиanlar arasыnda “Иsaya<br />
иnanmayan (kafиr)” demяk иdи. “Polovыy”larыn иsя “polyan lar” -<br />
la eynиlяшdиrиlmяsи onu gюstяrиr kи, Nestor Tцrk dиlиnи bиl dиyи<br />
цчцn, “yazы” sюzцnц hяrfи tяrcцmя edиr, чцnkи “pol yan”lar<br />
deyиldиyи kиmи, slavyan mцяllиfиnиn tяxяyyцlцndя “seчиlmиш-<br />
lяr”dиr. Nestorun “yazыq” иfadяsиnиn ишlяtmяmяsи yalnыz onun<br />
artыq xrиstиan olmasы иlяbaьыdыr. Lakиn, maraqlыdыr kи, sonrakи<br />
slavyan mцяllиflяrиndяn fяrqlи olaraq Nestor, hяmиn dюvrdя<br />
“kuman” иfadяsи genиш yayыldыьы halda ondan da иstиfadя<br />
etmиr. “Polyane/rus”larыn sarыyanыz olmasы vя Nestorun<br />
onlarы “polovыy”larla fяrqlяndиrmяsи gюstяrиr kи, mяnbяlяrdя<br />
“kuman” sюzцnцn baшqa bиr sиnonиmи dя var. Tцrk dиllяrиndя<br />
“ku“ иfadяsиnиn sиnonиmlяrи “иs-/иш-/ыz-/uz-/az-“dыr (mяs. иs-tи,<br />
иш-ыq, uld-uz, az-ar). “Kuman” adыndakы “mяn” иsя “яr” sюzц -<br />
nцn sиnonиmиdиr. Belяlиklя dя, bиzиm qяnaяtиmиzя gюrя<br />
yunan vя mцsяlman qaynaqlarыnda иstиfadя olunan “Ρως,<br />
Ρωσοι, ”سور adlarыnыn иlkиn formalarы “Urus” olub (hяrfи<br />
“яr+us; Aruz”). Hяtta XIV яsr mцsяlman mцяllиfи Nиzamяd -<br />
dиn Шamи Moskvanы “Urus шяhяrи” adlandыrыr”.<br />
Xrиstиanlыqdan яvvяl Kиyevиn Baш Allahы Perun adlanыrdы<br />
kи, onun da Tцrkcя sиnonиmи “Kuar”, yяnи “Шиmшяk Яrи”dиr.<br />
Belя ehtиmal olunduьu halda чox maraqlы bиr analogиya цzя<br />
чыxыr – Kuar/Perun (Od, Шиmшяk Allahы) → Киев/Kuyaba (Od<br />
Al lahыnыn шяhяrи) → urus/поляне (Od Allahы шяhяrиnиn sarыyanыz<br />
яhalиsи).<br />
Nestor slavyanlarыn mяnшяyиndяn yazarkяn, onlarыn<br />
яcdadlarыnы Bulqar torpaьы иlя baьlayыr. Slavyanlarыn bulqarlarla<br />
baьlыlыьыnы XVIII яsr bolqar tarиxчиsи Xиlendarиyalы Paиsиy<br />
dя tяsdиq edиr. Mцtяxяssиslяrиn qяnaяtиnя gюrя “slavyan”<br />
adы yunan qaynaqlarыnda “Σκλαβηνα, Σκλαβοί”, latыn dиlиndя<br />
иsя “Sclavus” kиmи иstиfadя edиlиrdи. Яrяblяr bu adы /яssaqalиba<br />
kиmи ишlяdиrdиlяr. Bununla da aydыn olur kи,<br />
qayanaqlarda bиzи maraqlandыran tayfanыn adы “k” <strong>sam</strong>иtи иlя<br />
иstиfadя olunur. Baxmayaraq kи, “slavyan” etnonиmиnиn иlk<br />
formasы “sclavus/sklavиn”dиr. Ad oxшarlыьыna baxmayaraq,<br />
onlarыn arasыnda bюyцk fяrq var. Qaynaqlarыn mцqayиsяsи<br />
иsя onu gюstяrиr kи, yunan, latыn vя яrяb mцяllиflяrи Σκλαβηνα,<br />
Σκλαβοί, Sclavus, ишlяtdиkdя oьuz-bulqarlarы<br />
nяzяrdя tuturdular. Mяsяlяn, яrяb qaynaqlarыnda Volqa<br />
чayыnыn adы “nяhr яs-saqalиba” kиmи xatыrlanыr. Xatыrladыьыmыz<br />
Xиlendarиyalы Paиsиy иsя xцsusи olaraq qeyd edиr kи, Volqanы<br />
hяmиn adla bulqarlar adlandыrыblar vя o “Volqa” adыnы “Bolqa”<br />
kиmи verиr. Tцrk dиllяrиndя “r” hяrfиnиn qeyrи sabиt mюvqeyиnи<br />
nяzяrя alsaq (arslan – aslan; kutrиqur – kutиqur;<br />
yapraq–yarpaq vя s.) qeyd etmяlиyиk kи, “Volqa/Bolqa”<br />
“Bolqar” kиmи oxunur. Belяlиklяdя, qaynaqlarda qeyd olunan<br />
Σκλαβηνα, Σκλαβοί, adыbиlavasиtя oquz-bulqarlara aиd<br />
olan bиr иfadяdиr.<br />
Mяsяlяnиn mцrяkkяblиyи dя bundadыr kи, Nestor polyanlar<br />
vasиtяsиlя oьuzlala qыpчaqlarы eynи xalq kиmи tяqdиm<br />
etdиyи halda, Mahmud Qaшqarlы onlarыfяrqlяndиrиr. Lakиn, bиz<br />
hesab edиrиk kи, Nestor hяqиqяtя daha yaxыndыr, чцnkи bиz<br />
hяm oьuzlarы, hяm dя qыpчaqlarы цmumи “Tцrk” adы иlя<br />
adlandыrыrыq. Mяsяlяn, qaynaqlarda “ku“ tяrkиbи иlя иkи Tцrk<br />
tayfasы qeyd olunur – kutrиqurlar vя kumanlar. Bиrиncиlяr<br />
bulqar-oьuz olduqlarы halda, иkиncиlяr qыpчaqdыlar. Hяmиn<br />
parчalanmanыn nя vaxt baш verdиyиnи иsя иndи sюylяmяk<br />
чяtиndиr.<br />
Иran (Иbn Mukaffa) яfsanяlяrиnя яsaslanan яrяb mцяllиflяrы<br />
“ /яs-saqalиba” adыnыn etиmologиyasыnы verяrkяn,<br />
onu fars “sяg (иt)” vя “lяb (dodaq)” sюzlяrиndяn meydana<br />
gяlmяsиnи qeyd edиrlяr. Lakиn яs-sakalиba adыna gяldыkdя,<br />
bu ad bцtцn qaynaqlarda “ / sad” hяrfи иlяyazыlыr. Fars<br />
dиlиndя иstиfadя olunan “иt” sюzц иsя گس“ - sяg” kиmи иstиfadя<br />
olunur kи, bu sюz nя yazы цslubu, nя dяkи, tяlяffцz baxыmыndan<br />
яrяb qaynaqlarыnda иstиfadя olunan “ /яs-saqalиba”<br />
sюzц иlя uyьun gяlmиr.<br />
Qeyd olunmalыdыr kи, “яs-saqalиba” sюzцndя иstиfadя olunan<br />
“-b” hяrfи cяm шяkиlчиnи bиldиrяn suffиksdыr, mяs. lullubи,<br />
kaspи. Lakиn яgяr bиz yuxarыda gюstяrdиyиmиz kиmи, “r” hя -<br />
fиnиn qeyrи-sabиt mюvqeyиnи nяzяrя alsaq, onda “saqalиba”<br />
adыnda olan “la-“ cяmи bиldиrяn suffиks sayыlmalыdыr. Mя sя lяn,<br />
hazыrda da balkarlar “qыzlar” sюzц яvяzыnя “qыzla” иstиfadя<br />
edиrlяr. Bцtцn bunlarы nяzяrя alaraq, qeyd etmяlиyиk kи,<br />
erkяn qaynaqlarda иstиfadя olunan Σκλαβηνα, Σκλαβοί,<br />
etnonиmи Tцrk “sakalara” aиd olan bиr sюzdцr. Bu иsя<br />
onu gюstяrиr kи, “иskиt/sakalarы” иtmиш xalqlar cяrgяsиnя aиd<br />
etmяk dцzgцn deyиl, чцnkи onlar bu vя ya dиgяr ad altыnda<br />
яrяb qaynaqlarыnda qeyd olunurlar. Prob lemиn bu sяpkиdя<br />
qoyuluшu bиzиm tяdqиqat sahяmиzи bиr az da genишlяndиrиr.<br />
Bиrиncиsи, яrяb mцяllиflяrиnиn bulqarlarы “sak/ skиf”-lяrlя<br />
eynиlяшdиrmяsи Azяrbaycan etnogenezи mя sяlяsиndя иndиyя<br />
kиmи hяll olunmamыш albanlarыn mяnшяyи иlя baьlы bцtцn<br />
mцbahиsяlяrя son qoyur, чцnkи alban ta rиxчиsи Kalankatuklu<br />
bиrmяnalы olaraq adы чяkиlяn albanlarыn “Sиsak” nяslиnя mяnsub<br />
olduьunu gюstяrиr. Tarиxи Qafqaz Albanиyasыnыn яsas<br />
hиssяsиnи Шиrvan tяшkиl edиr kи, bu ad иsя farsdиllиlяrиn bu яrazиyя<br />
kючmяsиndяn sonra bulqar nяslи olan “Barsel”<br />
etnonиmиnиn hяrfи tяrcцmяsиndяn yaranan sюzdцr.<br />
Иkиncи mяsяlяdяskиf/saklarыn Azяbaycana gяlиши probemиdиr.<br />
Skиf/sakalarы farsdиllи tayfa bиrlиyи kиmи tяqdиm etmяk<br />
иstяyяn bяzи mцtяxяssиslяrиn qяnaяtиnя gюrя цmumиyyяtlя farsdиllи<br />
tayfalarыn Azяrbaycana axыnlarы Qafqaz vasиtяsиlя шиmaldan<br />
cяnuba doьru hяyata keчиrиlиrdи. Lakиn aparыlan son tяdqиqatlar<br />
onu gюstяrиr kи, hиnd-avropalыlarыn ata yurdu Urmиya gюlц яtrafы<br />
torpaqlardыr. Mяhz bu яrazиdяn onlarыn Avropa, Шиmalи Qafqaz<br />
vя Asиya яrazиsиnя yayыlma prosesи baш verиr.<br />
Mяsяlяnиn bu cцr qoyuluшu иsя artыq fяlsяfи kateqorиya<br />
sayыlan “zaman vя mяkan” prиnsиplяrиnи ortaya qoyur. Иndиyя<br />
qяdяr fomalaшmыш tarиx vя dиlчиlиk elmи qяnaяtlяrиnя gяrя<br />
mиladdan яvvяl IV-III mиnиllиklяrdя Avroasиyada yaшa yan<br />
Tцrk, <strong>sam</strong>иvяhиnd-avropalыlar arasыnda heчbиr tя mas lar ola<br />
bиlmяzdи. Чцnkи <strong>sam</strong>и dиllиlяr Юn Asиyada e.я. III mи nиl lиkdя,<br />
hиnd-avropalыlar e.я. II mиnиllиkdя, Tцrklяr иsя era mыzыn иlk<br />
иllяrиndя mяskяn salmышdыlar. Lakиn apardыьыmыz tяdqиqatlar<br />
mцяyyяn etmишdиr kи, artыq e.я. III mиnиllиkdя Tцrk tayfalarыnыn<br />
Tяkallahlыq tяfяkkцrц Balkanlarda (Krиt-Mиken) vя<br />
Mиsиr daxиl olmaqla Юn Asиyada aparыcы mюvqeyя malиk иdи.<br />
Иstяr <strong>sam</strong>и dиllиlяrdя, иstяrsя dя hиnd-avropalыlarda<br />
“Allah~kahиn~Яr(dюyцшчц)” tяfяkkцrц mяhz Tцrk dцnyagюrцшц<br />
яsasыnda formalaшmышdыr. Yenя dяtяkrar edиrиk kи, adы чяkиlяn<br />
tayfalar arasыnda tяmaslar olmasaydы, hяmиn xalqlarыn<br />
dиllяrиndя “N” qяdяr Tцrkиzmlяr mюvcud ola bиlmяzdи. Bun l -<br />
ar иsя Tцrklяrиn Юn Asиyada azы e.я. III mиnиllиkdяn yaшamasыnы<br />
gюstяrиr.<br />
36 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
Mяsяlяnиn bu cцr qoyuluшu иsя metodolojи baxыmdan<br />
“Иnsan kиmdиr” sualыnы ortaya qoyur, чцnkи mцasиr dюvrdя<br />
hяlя dя bиr чox alиmlяr tяrяfиndяn qяbul olunan “meymundan<br />
tяkamцl” nяzяrиyyяsи elmи dolaшыьa salaraq, hяmиn tя -<br />
maslarыn ишыqlandыrыlmasыnda acиzdиr. Burada da nюvbяtи fяlsяfи<br />
kateqorиya - “иdrak~иradя” prиnsиpи yer tutur. Meymuna<br />
banan verиb ona pиanoda hansыsa klavишlяrи basдырmaqla nя<br />
иsя юyrяtmяk olar. Lakиn meymun иstяsя belя onun antro -<br />
polojи qurluшu vя шцur tяrzи ona Bethovenиn mяшhur “Ay so -<br />
natasы”nы yaratmaьa иmkan vermяyяcяk. Яgяr mцtя xяs sиs -<br />
lяrиn qяnaяtиnя gюrя иnsanы heyvan alяmиndяn ayыran яmяk<br />
alяtlяrиnиn hazыrlamasыdыrsa, onda bu artыq “иdrak”-la baьlы<br />
bиr prosesdиr. Иdrak varsa - demяlи иnsan bиnaяn шцurludur,<br />
чцnkи artыq “иradя”-dяn doьan “hazыrlamaq” sюzц “иstehsal<br />
etmяk” иfadяsиnиn sиnonиmиdиr. Lakиn иndи dяalиmlяrиn bиr<br />
чoxu yanlыш olaraq hesab edиrlяr kи, иnsan 3-2,5 mln иl яvvяl<br />
yaranыb vя yalnыz 40 mиn иl bundan яvvяl aьыllanыb. Dиgяr<br />
tяrяfdяn dя иnsan vя meymunun xromosom quruluш fяrqи<br />
onlar arasыnda yarana bиlяn “nяsиl artыmы” иmkanlarыnы heчя<br />
endиrиr. Yяnи, hяmиn alиmlяr иstяsяlяr belя, иnsan vя meymun<br />
arasыnda nяsиl artыmы цчцn bиolojи иmkanlar yoxdur! Bu<br />
иsя иnsanыn meymundan яmяlя gяlmяsи nяzяrиyyяsиnи иnkar<br />
edиr. Шцbhяsиz kи, bu чцr heч bиr elmи яsasы olmayan “meymundan<br />
tяkamцl” kиmи absurd bиr иdeya иndиyя qяdяr иnsanlarыn<br />
arasыnda dezиnteqrasиyaya sяbяb olub vя иnsanlarы bиrbиrиndяn<br />
ayыrmasыna gяtиrяn amиllяrdяn bиrиdиr.<br />
Hяmиn absurd nяzяrиyyяdяn fяrqlи olaraq Mцqяddяs<br />
Kиtablar Иnsanыn bиr kюkdяn yaranmasыnы sюylяyиr. Mцasиr<br />
tяdqиqatчыlardan fяrqlи olaraq qяdиm “alиm” bцtцn bиlиklяrиn<br />
яsasыnы Allahda (c.c.) gюrцr vя dцnyanыn varlыьыnы Bюyцk<br />
Yaradanla baьlayыrdы. Dцnyaya gяlяn kиmи иnsan яvvяl onu<br />
doqquz ay bяtnиndя gяzdиrяn, sonra иsя sцd verяn doьma<br />
anasыnы tanыyыr. Ardыnca o, aиlяnиn tяmиnatчыsы olan atasыnы<br />
tanыyыr, nяhayяt, иnsan bцtцn dцnyanыn sahиbи olan Allahыnы<br />
(c.c.) dяrk etmяyя чalышыr. Mяhz, “иnsan~Allah (c.c.)” vяh dяtи иnsanыn<br />
yaradыlышыndan bяrи onun dцшцncяsиnиn ana xяttи olmuшdur.<br />
Buna gюrя dя etnogenez problemиnиn яn mцrяkkяbи dя<br />
иnsanыn юzцnц necяdяrk etmяsи mяsяlяsиdиr. Yaradыlыш prиnsиpиnи<br />
иnkar etmяk mяqsяdиlя materиalиst dцшцncяlи<br />
tяdqиqatчыlar иlk baxышdan ortaya sadя, lakиn чox cяfяnq bиr<br />
mиsal qoydular: “Яvvяlcя yumurta, yoxsa toyuq yaranыb”<br />
Lakиn mиnlяrlя toyuq vя yumurta olsa belя, xoruz olmasa,<br />
yumurtadan heч vaxt cцcя чыxmaz! Olardыmы Habиl vя Qabиl<br />
яgяr Allah (c.c.) Adяmи Hяvvasыz, Hяvvanы иsя Adяmsиz<br />
yaratsaydы. Bu cцtlцk prиnsиpи Allah (c.c.) tяrяfиndяn Nuh<br />
peyьяmbяrя (s) dя vяhy olunmuшdu. Baxmayaraq kи, tяd -<br />
qиqatчыlar dиnи - monoteиzm, polиteиzm vя panteиzm prиnsиpи<br />
яsasыnda bюlцrlяr, qeyd olunmalыdыr kи, hяr цч иstиqamяtиn<br />
яsasыnda Tяkbaшlanьыc durur. Materиalиst dцшцncяsи иlя<br />
bunu belя иzah etmяk olar – Kaиnat bиrdиr, lakиn onun tяzahцrц<br />
ahяngdиr. Teиzmdя иsяAllah bиrdиr, onun tяzahцrlяrи<br />
mцxtяlиfdиr. Tяsadцfц deyиl kи, “Tюvrat”, “Zяbur” vя “Иncиl”dя<br />
Allahыn (c.c.) 900, “Quran”da иsя 99 adы чяkиlиr.<br />
Яgяr bиz dиl vяиrq fяrqlяrиnи kяnara qoysaq, deyяbиlяrиk kи,<br />
Иnsan ona xas olan bцtцn antropolojи, anatomиk vя fи zиolojи<br />
fяrqlяrи иlя bиrdиr vя o yalnыz zahиrи tяzahцrц иlя fяrq lяnиr.<br />
Иnsanыn bцtцn zahиrи fяrqlяrиnя baxmayaraq (yevro po иd,<br />
neqroиd, monqoloиd, akselerat, karlиk) bиz onu adиcя “иn san”<br />
adlandыrыrыq. Bu prиnsиpя яsaslanaraq demяk olar kи, beyиn<br />
onu qиdalandыran qan, qrup fяrqlяrиnя baxmayaraq bиrdиr;<br />
beynиn quruluшu bиrdиr, yalnыz tяfяkkцr tяrzи mцxtяlиf dиr vя<br />
nяhayяt “dиl” bиrdиr, onun zahиrи иfadяsи mцxtяlиfdиr. Belяlиklя<br />
dя, gюstяrиlяn analogиya яsasыnda Mцqяddяs Kи tablarda qeyd<br />
olunduьu kиmи иnsanlarыn bиr kюkdяn meydana gяlmяsи иdeyasыnы<br />
tam doьru hesab etmяk olar. Bu hal da yenя dяbaшqa<br />
mцrяkkяb suallar yaranыr – Allah (c.c.) kиmdиr vя onunla иnsanыn<br />
arasыnda vяhdяt yaradan nяdиr Mцqяddяs “Quran”ыmыzыn<br />
“Nur” surяsиndя deyиlиr kи, “Allah gюylяrиn vя yerиn Nurudur”.<br />
Allahыn “Nur/Ишыq” prиnsиpи hяm чoxиnanclыqda (Ra, Zevs,<br />
Perun), hяm dя kи dиgяr mo no teиst (Tanrычыlыq, Musяvиlиk,<br />
Xrиstиan) dиnlяrиndя dяяks olu nub. Mяшhur яrяb sяyyahы Иbn<br />
Fяdlanыn qeydlяrиnя gюrя, Tцrklяr Иslamы qяbul etmяmишdяn<br />
яvvяl artыq “Bиr Tanrы” deyя and ичиrdиlяr. Hяr bиr elmиn иnkишafы<br />
sadяdяn mцrяk kя bя doьrudur. Sadяnиn baшlanьыcы иsя ишarяdиr.<br />
Buna gюrя dя adы cяkиlяn vяhdяtи anlamaq цчцn bиz<br />
tяdqиqatlarыmыzы шяrtи ишarяnиn юyrяnиlmяsиndяn baшladыq.<br />
Bиldиyиmиz kиmи, “иnsan” bиr varlыq kиmи иkиlиk tяшkиl edиr – ruh<br />
(can) vя torpaq. Lakиn “torpaq” Allah (c.c.) tяrяfиndяn canlandыrыlmasaydы,<br />
Adяm adи palчыq olaraq qalacaqdы. Ruhun<br />
enerjи olmasыnы sцbut et mяyя ehtиyac yoxdur, чцnkи cиsиm<br />
yaшadыqca onun яvvяlcяdяn mцяyyяn edиlmиш hяrarяtи var.<br />
Иnsan юlяn kиmи иsя onun ruhu чыxыr vя cиsиm soyuyur. Иnsanыn<br />
иstяyиndяn asыlы olmayaraq onun bцtцn hяyat fяalиyyяtи “ишыьыn/enerjи<br />
nиn” qяbul vяsяrf edиlmяsи иlя baьlыdыr. Иnsanыn Allahla<br />
(c.c.) tяmaslarы da mяhz “ишыq” sяvиyyяsиndя hяyata keчиrиlиr,<br />
чцnkи иstяr “sюz”(dua), иstяrsя dяhяrяkяt (ruku vя sяcdя)<br />
enerjи иlя baь lы olan anlayышlardыr. Allahla (c.c.) иnsan ara -<br />
sыndakы vяhdяtи иsя “Nur” sцtunu yaradыr kи, Tцrklяr ona<br />
“pиr/bиr” dedиlяr (bundan da slavyanlarыn Baш Allahы “Perun”,<br />
“первый, першый” sюzlяrи yaranыr). Skandиnav-vиkиnqlяr Kиyevи иш -<br />
ьal etdиkdяn sonra slavyan “bиr/первый” sюzц “odиn” kяl mя sи иlя<br />
яvяz olunur kи, bu da skandиnavlarыn Baш Allahы “Odиn”-иn adы<br />
иlя baьlыdыr. Иsland mцяllиfи Snorrи Sturulson иsя Odиnи Troyadan<br />
gяlmиш As Tцrklяrиnиn baшчыsы kиmи qяlяmя verиr.<br />
Яrяb “bиr/١” rяqяmиnиn quruluшu hяmиn dиldяkи “/яlиf”<br />
hяrfиnиn quruluшunu xatыrladыr. Bиldиyиmиz kиmи mцasиr<br />
yazыnыn яsasыnda шяklи yazы (pиktoqrafиya) durur. Иstяr яrяb<br />
“/яlиf (юkцz)”, иstяrsя dя yяhudи א“ / alef (юkцz)” ишarя lяrиnиn<br />
яvvяlkи pиktoqrafиk tяcяssцmц ”/ ” иdи kи, sonralar yunanlar<br />
hяmиn pиktoqrafиk ишarяnи fиnиkиyalыlardan alыb чevиrmяklя “A<br />
/ alfa” hяrfиnи yaratdыlar. Samи чoxиnanc lыьыn da, sonralar иsя<br />
/ ארות - Tur” yяhudиlяrdя Yahvяnиn maddи tяcяs sцmц “/<br />
Tоrа”- dыr kи, bu sюz dя yalnыz son hяrfи א“)иlя / аlef”) Musa<br />
peyьяmbяrя (s) nazиl olan הרות“ / Тюvrat”-dan fяrqlяnиr<br />
(yяhudи dиlиndя <strong>sam</strong>иt ה“ / he» hяrfи sюzцn sonunda “a” kиmи<br />
tяlяffцz olunur). Maraqlыdыr kи, yяhudиlяrиn Шиmшяk Allahы<br />
olan Yяhvя bяrяkяt Allahы иdи, чцnkи o “torpaьы” yaьыш<br />
vasиtяsиlя canlandыrыrdы. Bu mиsallardan gюrцndцyц kиmи,<br />
qяdиm “alиm” dцnyanыn dяrk edиlmяsиnи mцxtяlиf шяrtи<br />
ишarяlяrlя bиldиrmяyя чalышыrdы.<br />
Bцtцn Kaиnat tяk varlыqda cяmlяшяn ahяnglиkdиr kи, onun<br />
da sahиbи Allahdыr (c.c.). Шяrtи olaraq bu varlыьы aшa ьы dakи<br />
ишarяиlяиfadя etmяk olar - ⊙. Tяяssцflя qeyd olun malыdыr kи,<br />
materиalиst dцшцncяsиnя qapanan tяdqиqatчыlar qяdиm dиn<br />
xadиmlяrиnиn шяrtи mиfolojи ишarяlяrlя иfadя etdиklяrи fиkиrlяrи<br />
aчa bиlmяdиklяrиnя gюrя, ona hяmишя qыsqancыlыqla<br />
yanaшmышdыlar. Etnogenez mяsяlяlяrи иlя mяшьul olan hяmиn<br />
tяdqиqatчыlarыn elя иlk sяhvlяrи dя шяrtы ишarяnиn (hяrfиn,<br />
rяqяmиn) юyrяnиlmяmяsиndяn baшlayыr. Hяr bиr иfadяnиn иlkиn<br />
dяrketmя kateqorиyasы olan hяmиn шяrtи ишarяyя yalnыz<br />
qrammatиk (rиyazи) kateqorиya kиmи yanaшmaqla, sыrf<br />
materиalиst dцшцncяsиnя malиk olan hяmиn tяdqиqatчыlar шяrtи<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
37
ишarяnиn иnformatиvlиyиnи nяzяrdяn qaчыraraq, onu dяrk edя<br />
bиlmиrdиlяr. Tяdqиqatчыlarыn dиqqяt vermяdиklяrи<br />
mяsяlяlяrdяn bиrи dя qяdиmdя kahиnlяrиn ишlяtdиklяrи<br />
palиndrom / metateza цsuludur kи (bцtюv bиr cцmlяnиn yaxud<br />
sюzцn яksиnя oxunuшu, mяs. kab~bak), bu da юz<br />
nюvbяsиndя yenи sюzlяrиn yaranmasы цчцn bиr vasиtя иdи.<br />
Ona bяzяn “gцzgц цsulu” da deyиrlяr. Mяsяlяn, Tцrk “kиши”<br />
иfadяsи palиndrom (gцzgц яksи) vasиtяsи иlя “ишиk” (ишыq)<br />
oxunur. Tцrk dиllяrиndя “kиши” sюzцnцn sиnonиmи иsя “яr (ar,<br />
ala, яdя)”-dиr kи, “ar/яr” sюzцnцn metatezasы “Ra” mиsи r -<br />
lиlяrdяGцnяш Allahы, dцnyanы yaradan, “Gцnяш oьlu” fиro nun<br />
“atasыdыr”. “Яr/ar” sюzцnцn mиfolojи vяdиlчиlиk paralellяrи dя<br />
enerjи иlяbaьlыdыr. Tяsadцfц deyиl kи “Koroьlu/Rюvшяn ( -<br />
ишыqlы)”-иn atasы “Alы”-dыr. Qeyd etdиyиmиz kиmи, qяdиm Tцrk<br />
tяfяkkцrц bиr чox xalqlarыn dиnи gюrцшlяrиnя vя sиmvollarыn<br />
meydana gяlmяsиnя bюyцk tяsиr etmишdиr. Bu tяsиr mиsиr,<br />
yunan, roma чoxиnanclыьыndakы kиmи, yяhudи, xrиs tиan vя<br />
Иslam dиnlяrиndя dя юz яksиnи tapmышdыr. Tцrk lяrиn<br />
monoteиzmя gяtиrdиyи шяrtи ишarяlяrdяn bиrи dя “xaч” sиmvolu<br />
vя ruslarыn ишlяtdиklяrи “церковь (kиlsя)” sюzцdцr. Xaчы sыrf<br />
xrиstиan ишarяsи kиmи qяbul edяn tяdqиqatчыlar yanыlыrlar,<br />
чцnkи hяmиn ишarя /крест/ xrиstиanlыьыn meydana<br />
gяlmяsиndяn чox-чox яvvяllяr yaranmышdыr. Hяmиn ишarяnиn<br />
qяdиm иzlяrи mezolиt dюvrцnя aиd olan Qobustan yazыlarыnda<br />
яks olunmuшdur. Hяr sahяdя olduьu kиmи, burada da er mя -<br />
nиlяrиn иddиalarыna gюrя “xaч” ermяnи mяnшяlи sюzdцr. Lakиn<br />
bu sюzцn erkяn orta яsrlяrdя qazax vя qыrьыzlarыn arasыnda<br />
yayыlmasы vяhяmиn dюvrdя ermяnиlяrиn adы чя kи lяn tayfalar<br />
arasыnda tяsиr daиrяsи sыfыr dяrяcяsиndя olduьu цчцn, onlarыn<br />
bu иddиalarы rяdd edиlmяlиdиr.<br />
Xrиstиan dиnиndя Иsa peyьяmbяrиn (s) Allah (c.c.) elan<br />
edиlmяsи “xaч”-ыn bиr sиmvol kиmи aчыlmasыna yardыm edиr.<br />
Яvvяla Иsa peyьяmbяr (s) Roma prokuratoru tяrяfиndяn<br />
edam olunduьu zaman, o xaч цzяrиndя deyиl, “T” hяrfиnя<br />
bяn zяr bиr aьacda чarmыxa чяkиlиb. Yяnи hяmиn aьacыn<br />
xaчdakи kиmицst tяrяfи yoxdur. Mяsяlяyя baшqa sяmtdяn<br />
yaxыnlaшdыqda sual oluna bиlяr kи, nяyя gюrя Иsa pey ьяm -<br />
bяrиn (s) edam edиldиyи aьac xrиstиan tяsvиrlяrиndя dюrd<br />
tяrяflи xaчы xatыrladыr<br />
Allahыn (c.c.) Mцqяddяs Kиtablarda чяkиlяn bцtцn adlarы<br />
arasыnda, шцbhяsиz kи, bиrиncи yerdя onun “Yaradыcы” adы ol -<br />
maladыr. Яgяr O (c.c.) иnsanы yaratmasaydы, yer цzцndя Onun<br />
(c.c.) bюyцklцyцnц dяrk edяn olmayacaqdы. Яgяr bиz Yer шя -<br />
ratиndя hяyatыn meydana gяlmяsи шяrtlяrиnя nяzяr salsaq gю -<br />
rяrиk kи, burada яsas dюrd element (torpaq, su, hava, od)<br />
olmasa, canlыlarыn meydana gяlmяsи цчцn heч bиr шяraиt ya -<br />
rana bиlmяz. Mяhz hяmиn dюrdlцk “xaч”da юz яksиnи tapыr.<br />
Tяbияtdя canlanma yaьышla baьlы olduьu цчцn bиr чox<br />
xalqlarda Baш Allah шиmшяyи tяcяssцm edиrdи. Yalnыz yaьыш<br />
yaьdыqdan sonra tяbияtdя (иstяr яkиnчиlиkdя, иstяrsя dя<br />
maldarlыqda) canlanma baшlayыrdы. Шиmшяk иsя yalnыz иkи яks<br />
qцtblц buludlarыn bиr bиrиnя чaxыlmasы nяtичяsиndя baш verиr.<br />
Maraqlыdыr kы, qяdиm иnsan odu яldя etmяk цчцn “чax-<br />
maq daшы”-ndan иstиfadя edиrdи. Dиlчиlиkdячox genиш ya yыl mыш<br />
metateza vasиtяsи иlя “xaч” sюzц “чax” oxunur. Mяsяlяn X<br />
яsr яrяb mцяllиfи Иbn яl-Fяqиhиn yazdыьыna gюrя Tцrkeш<br />
hюkmdarы яrяblяrя юz qцdrяtиnи nцmayиш etdиrяrkяn, яrяb<br />
sяrkяrdяsи иlя bиrlиkdя meшя иlя яhatя olunan yцksяklиyя<br />
gяlиrlяr. Burada onlarы gцnяш ишыьыnda parыldayan vя yцk -<br />
sяlяn bayraqlar altыnda “Чax! Чax!” sяdasы иlя on mиnlиk<br />
sцvarи qoшun qarшыladы. Tяsadцfи deyиl kи, Mиsиr fиronlarыnыn<br />
яllяrиndя saxladыqlarы “anx” ишarяsи mяhz yaradыcыlыьыn tя cяs -<br />
sцmц kиmи, hяmиn fиzиkи hadиsяnи яks edиr. Qeyd olun malыdыr<br />
kи, hяmиn “dюrdlцk (torpaq, su, hava, od)” prиnsиpи<br />
Azяrbaycan muьamы olan “Чahargah”-da da юz яksиnи<br />
tapmышdыr. Mяшhur Azяrbaycan muьamшцnasы Mиr Mюhsцn<br />
Nяvvab иsя onun haqqыnda belя yazыrdы: “Чahargahы gюyцn<br />
guruldamasыndan gюtцrцblяr vя яlavя чun dюrd nяьmя vя<br />
gцшяlяrи иlя иkmala yetишиr”. O da tяsadцfц deyиl kи, Qobus -<br />
tan mezolиt qayalarыnda яks olunan “Yallы” rяqsи mяhz<br />
“Чahargah” цzяrиndя kюklяnmишdиr.<br />
Xrиstиanlar “церковь (kиlsя)” sюzцnц yanlыш olaraq ( –<br />
mцяllиf) “lюvbяrlи gяmи” kиmи шяrh edиrlяr. “Bиblиya”da deyиlиr<br />
kи, “Allah ишыqdыr vя onda heч bиr zцlmяt yoxdur” (Yяhyяnиn<br />
иlk mцjdяsи 1:5). Иsa peyьяmbяrиn (s) dekabr ayыnыn 24-dяn<br />
25-nя keчяn gecя anadan olmasы иsяmяhz Ишыьыn zцlmяt<br />
цzяrиndяkи qяlяbяsиnиn tяcяssцmцdцr. Hяmиn gecяdяn “gцn<br />
/ишыq” sanиyя-sanиyя uzanmaьa baшlayыr. Иstяr Musяvиlиkdя<br />
(mиnora) vя Иslamda (mиnarя), иstяrsя dяXrиstиanlыqda “шam”<br />
yayыlmыш sиmvollardan bиrиdыr. Xrиstиanlыьыn eramыzыn иlk иllя -<br />
rиndя yaranmasыna baxmayaraq, onun Иsa peyьяmbяrиn (s)<br />
anadan olmasы иlяhesablanmasы yalnыz eramыzыn V яsrиndя<br />
Romaya kючmцш vя 526-cы иldя orada юlmцш mяnшяcя иskиt<br />
(skиf) olan (!!! – mцяllиf) Kичиk Dиonиsи tяrяfиndяn aparыl mышdыr.<br />
Tцrk dиlиndя “шam”-a “чыraq” deyиlиr. Rus dиlиdя иsя<br />
“чиркнуть” felи “шamы (чыraьы) yandыmaq” demяkdиr. “Ч/ц/s”<br />
hяrflяrиnиn яvяzlяnmяsиnи nяzяrя alaraq [mяs. polovчы<br />
(sarыyanыz) ~половцы; Xorenlи~Xorenasы, Gяncяlи~Qan za -<br />
kesи] demяk olar kи, Tцrk “чыraq” sюzцndяkи “ч” hяrfиnиn rus<br />
“ц” hяrfи иlяяvяzlяnmяsи nяtиcяsиndя “ц-р-к (чыraq)”, Qяrbи<br />
Avropada иsя “sиrk (цирк)” vя “κυριακιον/cиrcus/kиrxa” sюzlяrи<br />
yarandыlar. Burada da bиr zиddиyyяt yoxdur, чцnkи иstяr<br />
mиnarяnиn, иstяrsя dя kиlsяnиn memarlыq quruluшu “чы raq<br />
(шam)”-ы xatыrladыr. Kиlsяnиn иsя Allah (c.c.) evи olmasыnы<br />
nяzяrя alaraq demяk olur kи, “церковь” sюzцndяkи “-овь”<br />
sonluьu Tцrk dиlиndяkи “oba/mяkan” sюzцndяn alыnmadыr.<br />
Belяlиklя dя“церковь” sюzц dя Tцrk dиlи яsasыnda “Allah<br />
(Чыraq/Ишыq) evи” demяkdиr. Иstяr xrиstиanlыqda, иstяrsя dя<br />
Иslamda Иsa peyьяmbяr (s) Mяsиh (Maшиah)-dыr kи, yunanlar<br />
ona Xrиstos, ruslar иsя Pomazannиk dedиlяr. Samи dиlиndяkи<br />
“masaxa” felи “yaьlanmыш” kиmи tяrcцmя olunur. Tцrk dиlиndя<br />
иsя “yaьы” “yaxыrlar”, bu da “ь / x (h)” hяrf dяyишmяsиnиn<br />
sцbutudur. Яgяr xrиstиan яnяnяsиnя gюrя Mяsиh/Xrиstos<br />
“atasы” Yahvя (Eloh) tяrяfиndяn “yaьlanmышdыrsa” vя <strong>sam</strong>и<br />
tяfяkkцrцnя яsasяn Yahvя bяrяkяtverиcи qasыrьadыrsa, Tцrk<br />
dиlиndя hяmиn qasыrьanыn nяtиcяsи “yaьыш” sюzц иlя иfadя<br />
olunur. Maraqlыdыr kи, qяdиm Tцrklяrdя qurbanlыq “yaьыш”<br />
adlanыrdы. Bu fяlsяfи dцшцncяyя яsasяn (yяnи Allah (c.c.)<br />
yaьыш vasиtяsиlя torpaьы canlandыrыr) “Yahvя (Allah)<br />
~yaь~yaьыш~yaxшы” sюzlяrи arasыnda mиfolojи яlaqяnи<br />
gюstяrmяk mцmkцndцr. Яgяr bиz <strong>sam</strong>и sюzlяrиnиn иlk vaxtlar<br />
hяrfи deyиl, hecalы prиnsиpиnи qяbul etsяk [mяsяlяn,<br />
Шameш/Шяms (Gцnяш) → “Шam” (sяma) + Tцrk. “eш” (od)<br />
(Sяma odu); Qцds → Tцrk. “Qud/Kut (ruh) + Tцrk. “eш” (od)<br />
(Mцqяssя ишыq) ], onda “Yakut” vя “Yahud” sюzlяrи arasыnda<br />
da яlaqяlяrи gюrmяk olar. Mцasиr yяhudи “aшkenzlarыn”<br />
яcdadlarы иsяTцrk яsиllи “aшquz/иskиtlяr” olub. Bиz artыq qeyd<br />
etmишdиk kи, Allah (c.c.) Yaradыcыdыr vяbиz Ona (c.c.) kиши kиmи<br />
mцracияt edиrиk. Mяsяlяn, “Quran”da “qul huva Allahu яhяd”<br />
deyиlиr. Яrяb dиlиndя иsя“huva” цчцncц шяxsиn kиши cиnsиnя<br />
aиd olan шяxs яvяzlиyиdиr. Yunan tarиxчиsи Herodotun<br />
yazdыьыna gюrя Tцrk иskиtlяr (skиf/sakalar) Allaha (c.c.) “Baba”<br />
deyя mцracияt edиrdиlяr. “B/m” hяrf яvяzlяn mяsи иlя “baba”<br />
“mama/ana” demяkdиr. Hяmиn иfadяlяr metateza vasиtяsи иlя<br />
38 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
<strong>sam</strong>и dиllяrиndя dяюz яksиnи tapmышdыr - яrяblяrdя “ata →<br />
яbun”, “ana → цmmun”, yяhudиlяrdя иsя“ata → aba”, “ana<br />
→ иma” sяslяnиr. Lakиn <strong>sam</strong>иsюzlяrи иlя mцqayиsяdя Tцrklяrиn<br />
ишlяtdиklяrи “baba / mama (mяmя)” иfadяlяrи daha kamиldиr,<br />
чцnkи иnsanи sяvиyyяdя yaradыcыlыq цчцn “ata/baba”-nыn иkи<br />
yumurtasы, “ana / mama (mяmя)”-nыn иsя иkи dюшц olmalыdыr.<br />
Яgяr bиz “O/huva (kиши)” prиnsиpиnя яsaslansaq, onda Иsa<br />
peyьяmbяrиn (s) “Mяsиh” иdeyasыndan иrяlи gяlяrяk atasы<br />
“Yahvя nиn-”(הוהי) adы иkиhecalыdыr vя o Tцrk dиlи яsasыnda<br />
“Yah (yaь) + aba (baba)”, yяnи “yaьlayan Ata” kиmи иzah oluna<br />
bиlяr kи, bu da yuxarыda tяqdиm etdиyиmиz “Иsa Mяsиh” fяlsяfи<br />
fиkиrlя tam uyьun gяlиr. Deyиldиyи kиmи torpaьa bяrяkяt verиcи<br />
/ ארות - Tur” yaьыш gюndяrяn Yahvяnиn maddи tяcяssцmц “/<br />
Tоrа”- dыr. Lakиn “Tur/Tor”-u sыrf <strong>sam</strong>и dцшцncя tяrzиnиn<br />
mяhsulu hesab etmяk dцzgцn deyиl, чцnkи hяmиn sиmvol<br />
qeyrи-<strong>sam</strong>и tayfalarы arasыnda da genиш yayыlmышdыr. Mяsяlяn,<br />
skan dиnav mиfologиyasыnda “Tor” As Tцrklяrиn baшчыsы Odиnlя<br />
Yerdыn oьludur kи, “Yerd” sюzцndя dя Tцrk “yer/torpaq”<br />
anlamы sezиlиr. Яgяr bиz yaradыcыlыq prиnsиpиndяn иrяlи getsяk,<br />
qeyd etmяlиyиk kи, adы cяkыlяn “dюrdlцk” prиnsиpи nя чoxиnanclы<br />
yunan (Zevs, Alkmena, Herakl) vя skandиnav (Odиn, Yerd,<br />
Tor) mиfologиyasыnda, nяdяkи<strong>sam</strong>и monoteиst (Allah, Torpaq,<br />
Adяm; Allah, Mяryяm, Иsa) tяfяkkцrцndя юz яksиnи<br />
tapmamышdыr. Яvvяla qeyd olunmalыdыr kи, “tor” an lamы<br />
“tornada, tors, f(t)orum, tюre (toy), tornaчы” sюzlяrиn dя яks<br />
olunub kи, hяmиn sюzlяrиn hamыsы “daиrя, daиrяvи hяrя kяt”<br />
иfadя edяn termиnlяrdиr. Fиzиkada “tor” kяsишmяyяn, lakиn<br />
onunla eynи dцz mцstяvиdя yerlяшяn vя fыrlanan daи rяdиr kи, o<br />
юz quruluшuna gюrя “ellиpsи” xatыrladыr. Maraqlыdыr kи, иstяr<br />
zяrrя, иstяrsя dя Yer kцrяsи quruluш baxыmыndan “ellиpsи”<br />
xatыrladыr, чцnkи bu forma adи daиrяdяn fяrqlи olaraq ona daиmи<br />
hяrяkяt цчцn иdeal bиr шяraиt yaradыr. Hяrяkяtlя иsя artыq<br />
zaman vя mяkan юlчцsц baшlayыr. Bu da artыq hяyatdыr.<br />
Hяyatы (Nuru/Ишыьы) verяn иsя Allahdыr (c.c.). Ma raqlыdыr kи, rus<br />
dиlиndя “Yaradыcы” “Творец»-dиr kи, hяmиn sюz dя “tur / tor”<br />
anlamыndan meydana gяlmишdиr. Tцrk tяfяk kцrцndя иsя<br />
hяmиm adы чяkиlяn “dюrdlцk” prиnsиpи (Tюrяdяn, Torpaq, Tцrk,<br />
Turan) tam aydыnlыьы иlя gюzя чarpыr → Tor(edяn)/ Tюrяdяn<br />
Allah (c.c.) Nur vasиtяsи иlя Tor(paq)ы canlandыrыr kи, bunun<br />
nяtиcяsиndя dя“Tor(k) / Tцrk yaranыr. “Tork / Tцrk” sюzцndяkи<br />
“k” hяrfи “иnsanlыьы” bиldиrяn шяkиl чиdиr, mяsяlяn, Sparta~k;<br />
Mazda~k. Яgяr bиz “Tor”-a “-an” suffиksи яlavя etsяk, onda<br />
“Turan” “mяkan” anlamы yaranыr kи, bu da “aиlя”-dиr.<br />
Belяlиklя dя“Tцrk” anlamы dar etnиk чяrчиvяdяn чыxaraq<br />
superetnиk bиr anlam qazanыr kи, ona яsasяn dя “Tцrk”<br />
цmumиyyяtlя “xиlqяt”, yяnи “Allah (c.c.) tяrяfиndяn yaradыl mыш”<br />
kиmи иzah olunmalыdыr. Buna gюrя dя “Turan” Fиr do v sиnиn<br />
uydurduьu lokal bиr яrazиnи deyиl, bцtюvlцklя “xиlqяtиn”<br />
yaшadыьы “Yerи” nяzяrdя tutur. “Tцrk”-цn bu cцr иzah olun ma -<br />
sы bиr daha onun tam mяnada “demokrat” olduьunu sц but<br />
edиr kи, hяmиn anlamda da heч bиr ayrы-seчkиlиk yoxdur. Яgяr<br />
bиz hяmиn yaradыcыlыq prиnsиpи яsasыnda skandиnav, yunan vя<br />
<strong>sam</strong>и tяfяkkцrцnц цst-цstя qoyub tutuшdursaq, onda “Herakl,<br />
Adяm vя Иsa”-da “Tцrk”-dцlяr deyя bиlяrиk. Yunan<br />
mиfologиyasыnda Herakl Zevsиn oьludur. Иskиtlяr “Zevs”-я<br />
Baba deyиrdиlяr. “Baba”-nыn “nur”-luьu иsя “Яr/Ar/Al”-иn “иsыq”<br />
kateqorиyasы olmasыnы gюstяrиr (mяsяlяn, “яrиmяk, araq,<br />
alov”). Yunan dиl qaydalarыna uyьun olaraq иsя Zevsиn “oьlu”<br />
“Яroqlu / Ήρακλης” sonralar “Herakl / Herkules” adlandыrыldы.<br />
Lakиn <strong>sam</strong>и tяfяkkцrц иlя Tцrk dцшцncяsи arasыnda<br />
bюyцk fяrq var, чцnkи яgяr “Adяm”-иn яsasы palчыqdыr, o<br />
юlцmlцdцr vя onda nяfs varsa, “Tцrk”-цn яsasыnы enerjи<br />
tяшkиl edиr vя o tam mяnada demokratdыr. “Nur”-da nяfs<br />
yoxdur vя “enerjи” яbяdиdиr. Mяhz bunu bиzиm bayraqda olan<br />
sяkkиz gцшяlи ulduz яks etdиrиr.<br />
Qeyd olunduьu kиmи Allah (c.c.) “Nur”-dur vя onda heч<br />
bиr zцlmяt yoxdur. Allah (c.c.) pakdыr, paklыq иsя aь rяngdя<br />
olur. Bayraьыmыzda olan “aь” rяng юzцnц ay vяsяkkиz guшяlи<br />
ulduzda яks etdиrиr. O kи qaldы “ayparaya”, burada sяma<br />
cиsmи deyиl, Mцqяddяs Ишыьы qoruyan “Qab” nяzяrdя tutulur<br />
kи, maddиlиk baxыmdan bu anlam “Bakи”-da юz яksиnи tapыb kи,<br />
Azяrbayчan bцtюvlцklя “Odun” vяtяnиdиr.<br />
“Aь” rяng “иmperиum” demяkdиr. Bяшяrиyyяtdя иsяbиr<br />
“иmperиum” ola bиlяr. Ona da sahиb yalnыz Allahdыr (c.c.). Onu<br />
da tяsadцfи saymaq olmaz kи, Azяrbaycan gerbиndяkи “Alov”<br />
ишarяsи “Allah” oxunur. Fиzиkada шцanыn, aь rяngиn 7 mцxtяlиf<br />
rяngя parчalanmasы “spektr” adlanыr. Lakиn yalnыz цч яsas<br />
“gюy, qыrmыzы vя yaшыl” rяnglяrиn qarышыьыndan “aь” rяngи<br />
almaq mцmkцndцr. Bayraьыmыzdakы bu чцr rяng palиtrasы иsя<br />
“Tцrk”-цn bиr daha nя qяdяr demokrat olmasыnы яks edиr,<br />
чцnkи dиgяr bayraqlardan fяrqlи olaraq, bayra ьı mыzda olan<br />
“aь” rяng “gюy, qыrmыzы vя yaшыl” rяnglяrиn fюv qцndяdиr!<br />
Bиr чox tяdqиqatчыlar Strabonun uydurmasыna яsasla -<br />
naraq “Azяrbaycan” adыnы Kичиk Mиdиya satrapы Atropatыn adы<br />
иlя baьlayaraq, “atur~”, “azяr~” sюzlяrиnи fars mяnшяlы hesab<br />
edиrlяr. Lakиn onlar nяzяrя almыrlar kи, “Azяr” qalasы<br />
Mannanыn Mazamua vиlayяtыndя e.я. VIII яsr assur qay -<br />
naqlarыnda xatыrlanыr. Sonralar bu qala Strabon tяrяfиndяn<br />
yad edиlиr. Bиr dя kи, яgяr qalanыn adы e.я. VIII яsr qay na -<br />
ьыnda яks olunursa, bu heч dяdemяk deyиl kи, o mяhz hя -<br />
mиn vaxt tиkиlиb. Dиgяr tяrяfdяn иsя hяmиn tяdqиqatчыlar unu -<br />
durlar kи, “atur / azяr” “od / ишыq”-dыr kи, o da юz fиzиkи xцsu -<br />
sиyyяtlяrиnя gюrя mцsbяt vя mяnfи yцklяrdяn иbarяtdиr. Bu<br />
иsя hяm “azяr”, hяm dя kи“atur” sюzlяrиnиn иkи hecalыlыьы иlя<br />
tяsdиqlяnиr. “Az, яr” vя onlarыn semantиk oxшarlarы olan “aь,<br />
al” vя saиr Tцrk (Azяrbaycan) onomastиkasыnda genиш yayыl -<br />
mыш sюzlяrdиr kи, bu da “Aьvan, Alban” adlarы иlяtяsdиqlяnиr.<br />
Lakиn “azяr” sюzцndяn fяrqlи olaraq “Azяrbaycan” anlamыn -<br />
da hяm Иlahиyyяt, hяm dяkи, Qanun var. Hяr bиr nцvяnиn da -<br />
ьыlmasыnыn qarшыsыnы alan, onu qanun чяrчыvяsиndя qoru yan<br />
юrtцkdцr, ona da “maye” (cюvhяr, substasиya) deyиlиr kи,<br />
bundan da ruslarda “Бог” sюzц yaranыr. Bu sюz иsя “ишыqla”<br />
baglы olan “muьamыn mayesи”-ndя яks olunur. Onun<br />
dиalektиk /dиl/ fяrqи dя“bay (buьa)/ whиte (иngl. dиlиndя dя<br />
“aь” rяng)/maq/бог”-dur. Xatыrladaq kи, Allahыn (c.c.) яn<br />
qяdиmlяrdя pиktoqrafиk tяcяssцmц “/ Tur”-иdи. O kи, qaldы<br />
“Azяrbaycan” adыndakы “-qan/-can” suffиksиnя, bu da<br />
шцbhяsиz artыq “daшlaшmыш” “mяkan” bиldиrяn sonluqdur.<br />
Buna gюrя dя “Azяrbaycan”-ыn xalq tяrяfиndяn яsrlяr boyu<br />
“Odlar Yurdu (daha doьrusu “Allah evи”) kиmи adlandыrыlmasы<br />
tam doьrudur vя onu “Atropat”, yaxud dиgяr adlarla<br />
baьlanmasыna ehtиyac qalmыr. Dиgяr tяrяfdяn иsя bu<br />
analogиya onu sцbut edиr kи, “Azяrbaycan”-чыlыq иdeyasы<br />
Tцrklцkdяn doьur. Bиz иsя dцшцnцrцk kи, Nяsиmиnиn mяшhur<br />
“Mяndя sыьar иkи cahan, mяn bu cahana sыьmazam” fиkrи dя<br />
mяhz bu fяlsяfи иdeyalardan qиdalanыb.<br />
Шцbhяsиz, bu fиkиrlяrlя razыlaшmayan da olacaq. Lakиn<br />
deyиrlяr kи, hяqиqи elm mцbahиsяdяn yaranыr. Elmиn<br />
иmkanlarы tцkяnmяzdиr. Bu fиkиrlяrlя razыlaшmayanlar иsя<br />
buyursun, юz яsaslы fиkиrlяrиnи ortaya qoysunlar. Elmdя иsя<br />
“ola bиlmяz, чцnkи heч vaxt ola bиlmяz” prиnsиpиnя yer<br />
yoxdur!!!<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
39
Azяrbaycan - яzяlи Tцrk yurdu<br />
Hяsяn Sяfяrи<br />
Tцrk tarиxи иlя azacыq tanыш olan tяdqиqatчы, Azяrbaycan<br />
tarиxиnи araшdыrarkяn Tцrklяrиn, bu yurdun яzяlи sahиbи vя<br />
sakиnи olmalarыna daиr elя faktlar яldя edиr kи, az qala чaшыb<br />
qalыr. Hяmиn tяdqиqatчы belя vяzиyyяtdя bиlmиr mюvcud fakt -<br />
lara иnansыn, yoxsa Arиyaчы (Arиya – Bюyцk Brиtanиya vяQяr -<br />
bиn mцstяmlяkячиlиk sиyasяtиnя bяraяt qazandыrmaq цчцn<br />
Hиnd-Avropa dиllи xalqlara, xцsusиlя Иran dиllи xalqlara aиd<br />
uydurma soyun adыdыr) tarиxчиlяrиn mиlyardlarla иnsan larda<br />
formalaшdыrdыьы yanlыш tяsяvvцrя. Absurd “arиyaиzm” nяzя -<br />
rиy yяsи neчя яsrdиr, dцnya иmperиalиstlяrи vя onlarыn чaldыьы<br />
havaya oynayan bяzи Иran tarиxчиlяrи tяrяfиndяn bяшяrиyyяtя,<br />
xцsusиlя Azяrbaycan Tцrklяrиnя aшыlanыr. Bu absurd nя zя -<br />
rиyyя o qяdяr gцclц tяblиь olunub kи, tarиxи ger чяklиklяrи pяr -<br />
dяlяyя bиlиb. Mюvzudan kяnara чыxsaq da, hя mиn mяsяlяyя<br />
aydыnlыq gяtиrmяk mяqsяdиlя qыsa шяkиldя arи yaчыlarыn oyun -<br />
bazlыqlarыna ишarя etmяk mяcburиyyя tиn dяyиk:<br />
Qяrbdя иrqчи baxышa malиk olan alиmlяrиn vя onlarыn tя -<br />
sиrиnя dцшяnlяrиn юzlяrиndя kиmlиk hиssи yaratmaq mяq sя -<br />
dиlя, xяyalи dяolsa yenи vяguya цstцn soy anlayышы forma -<br />
laшdыrmaьa baшladыьы bиr dюvrdя, Иngиltяrя Hиndиstanы mцs -<br />
tяmlяkя vяzиyyяtиnя salыr. Bu юlkяnи яbяdи olaraq яlиndя<br />
sax lamaq цчцn uydurmalara яl atыb, hяr vasиtя иlя Иngиltяrя-<br />
Hиndиstan bиrlиyиnи яsaslandыrmaьы qarшыya mяqsяd qoyur.<br />
1786-cы иldя Иngиltяrяnиn mцstяmlяkяsи olan Hиndиstanda<br />
чalышan Vиlиam Cons, sanskrиt dиlи иlя bиr sыra Avropa dиllяrи<br />
arasыnda oxшarlыqlarы hиss edиr. O, bu dиllяrи Hиnd-Avropa dиlи<br />
adlandыrыr. Bu mяsяlя Avropada mцstяmlяkячи dюvlяtlяrи -<br />
nиn яlиndя, юz mцstяmlяkя sиyasяtиnи яsaslandыrmaq цчцn<br />
yaxшы vasиtяyя чevrиlиr. “Dиlчиlяr arasыnda yayыlan bu absurd<br />
vя xяyalи fиkиrlяrиn davamыnda Krиstиyan Lasen Hиnd-Ger -<br />
man vя ya Hиnd-Avropa qohum dиllяrи qrupuna “arиyaи” adы<br />
verиlmяsиnи vя arиyaи adыnыn иlk иnsan qrupuna da aиd edиl -<br />
mяsиnи иsrar etdи”. Eynи zamanda “dиlчиlиk nяzяrиyyяlяrиnиn<br />
etnolojи vяиrq sahяlяrиnя dя шamиl edиlmяsи mяsяlяsиndя<br />
Krиstof Maиnersиn (1747-1810) gюrdцyц ишlяr bюyцk rol oy -<br />
na mышdыr. Maиners xalqla иrq arasыnda яlaqяnиn mюvcud ol -<br />
masыnы tяkиd edяrяk, dиlчиlиk termиnlяrиndяn иrqя aиd sahя -<br />
lяrиn иzahыnda иstиfadя etdи”. Belяlиklя, absurd Hиnd-Avropa<br />
иrqи meydana чыxdы. Bu nяzяrиyyяnиn yaradыcыlarыnыn mяq -<br />
sяdи, Bюyцk Brиtanиyanыn Hиndиstanda mцstяmlяkячиlиyиnи<br />
яsaslandыrыlaraq davam etdиrmяsи иdи. Belя kи, bu nяzя -<br />
rиyyяnиn яsas banиlяrиndяn bиrи Fredrиx Mцller (Almanиya-<br />
Иngиltяrя dиlчиsи) sюylяmишdиr: “Brиtanиya иmperиalиzmи vasи -<br />
tяsи иlя иkи Hиnd vя Avropa hиssяsиnиn (Brиtanиya vя Hиn -<br />
dиstan) bиrlяшmяsи Allahыn nишanяlяrиndяn bиrиdиr”.<br />
Hиndиstanыяldя saxlamaq цчцn Hиndиstan-Иngиltяrя bиrlи yиnи<br />
яsaslandыrmaqla yanaшы, onu dиgяr dюvlяtlяrиn ишьalыn dan da<br />
qorumaq lazыm gяlиrdи. Xцsusиlя Napoleonun Hиn dиs tana hц -<br />
cum etmя ehtиmalы, Hиndиstan яtrafы яrazиlяrиn юyrяnиlmяsи vя<br />
bu юlkяnиn яtrafыnda mцhafиzя zonasыnыn ya radыlmasы mяsя lя -<br />
sи gцndяmя gяldи. Hиndиstana qonшu olan Иran Tцrk dюvlяtи иsя<br />
bu dюvrdяbюyцk яhяmиyyяtя ma lиk иdи. Bu mяsяlяnиn яhя mиy -<br />
yяtиndяn xяbяrи olan Con Mel kom “1800-cц иldя mяktubunda<br />
yazыr kи, bцtцn vaxtыmы bиzиm az tanыш olduьumuz bu qeyrи-adи<br />
юlkяnи (Иran Tцrk dюvlяtиnи) юyrяnmяyя sяrf edиrяm.”<br />
Artыq XЫX яsrdя Tцrk Dцnyasыnыn Иran vя Azяrbaycan<br />
hal qasыnы qыrmaq mяqsяdиlя Hиndиstanыn, Hиnd-Avropa lы -<br />
larыn ana yurdu olmasы haqqыnda uydurduqlarы nяzяrиyyяlяr<br />
sюnцk tяsиr baьышlayыrdы. Bu dяfя Tцrk dюvlяtи olan Иranda fars<br />
amиlиnи qaldыrmaq vя hяmиn nяzяrиyyяnи bu иstиqamяtdя<br />
tяtbиq etmяk aktuallaшdы. Belяlиklя Шяrq vя Qяrb Tцrklяrиnи<br />
bиr-bиrиnя baьlayan vя Tцrk Dцnyasыnda aьыr чяkиyя malиk<br />
olan Azяrbaycan vя Иran Tцrk dюvlяtиndя, Tцrklяrиn bиrlиyиnи<br />
pozmaq цчцn “fars amиlи” avropalыlarыn dиqqяtиnи cяlb etdи.<br />
Anketиl Dцpperon, Vиlиam Cons vя Herder, hяr bиrи ayrыlыqda<br />
farsы, Hиnd-Avropalыlarыn (arиlяrиn) vяtяnи kиmи tяklиf etdиlяr.<br />
Bяzиlяrи hяtta Avestanыn yazыldыьы dиlиn, sanskrиt dиlи qяdяr<br />
tarиxя malиk olduьunu иddиa etdиlяr.<br />
Bиr чox belяиrqчиlяr, o cцmlяdяn Qobиno “mцstяmlяkячи<br />
kapиtalиst юlkяlяrи vя hяtta mцstяmlяkя edиlmиш юlkяlяrиn ta -<br />
rиxчи, sиyasяtчи vя yazычыlarыnыn baxышы vя tяfяkkцrцnя tяsиr<br />
gюs tяrиb, heч bиr elmи vяtarиxи яsasы olmayan “arиya soyu<br />
nяzяrиyyяsиnи” onlara aшыlayыb, yaymaьa baшladыlar”. Daha<br />
sonra “шяrqшцnaslarla” mцstяmlяkячи dюvlяtlяr bиlяrяkdяn<br />
vя ya bиlmяdяn яmяkdaшlыq etmяyя baшladыlar. Шяrqшц nas -<br />
lar Шяrqи tяsяvvцrlяrиndя tanыmaьa, mцstяmlяkячиlяr иsя<br />
Шяrqяyиyяlяnmяyя baшladыlar. Bu mяsяlяnиn baш tutmasыn -<br />
da mцstяmlяkячи sиyasяtчиlяr vя alи tяhsиllи шяrqшцnaslarыn<br />
иrqчи vя mцstяmlяkячиlиk mяqsяdlяrи bюyцk rol oynadы.<br />
Qяrb vя onun mцstяmlяkячи sиyasяtчиlяrи, elяcя dя<br />
onlarыn qulluьunda olan, xцsusиlя шяrqшцnas tяdqиqatчыlar,<br />
absurd Arиya nяzяrиyyяsиnя sюykяnяrяk, Иranda farslarы da<br />
юz mяnafelяrи иstиqamяtиndя юymяyя baшladыlar. Onlar Иran<br />
zиyalыlarыna, o cцmlяdяn Aьaxan Kermanи vяbaшqalarыna<br />
tяsиr gюstяrmяkdяn яlavя, fars sцlalяsиnиn hakиmиyyяtя gя -<br />
tи rиlmяsи цчцn tarиxи baza yaratmaq иstиqamяtиndя яllяrиn -<br />
dяn gяlяnи яsиrgяmяdиlяr. Dцnyanыn bюyцk mцstяmlяkячи<br />
юlkяsи – Иngиltяrяnиn bиrbaшa ишtиrakы иlяhяmиn иstиqamяtdя<br />
Иranda fars etnosu яsasыnda qatы mиllяtчиlиk hиsslяrиnи tяhrиk<br />
edяn Яrdяшиr Cи Rиporter Иngиltяrя sяfиrlиyиnиn sиyasи mяs -<br />
lяhяtчиsи kиmи Tehrana gюndяrиldи. Яrdяшиr Cи Rиporter юz<br />
xatиrяlяrиndя yazdыьы kиmи, bцtцn gцcц иlя иranpяrяstlиk vя<br />
иransevяrlиk hиssиnиn aшыlanmasыna чalышыb. Bundan яlavя<br />
“Яr dяшиr Cи Rиporterиn Иranda яsas rolu Иranчы (farsчы) bиr<br />
шяxsи (Rza xanы) tapmaq, yetишdиrmяk, onu tanыtmaq vя<br />
onun la bиrlиkdя, onun hakиmиyyяtя gяtиrиlmяsиnя zяmиn ya -<br />
ratmaqdan иbarяt olub. Onun Ser Persи Sayks, Ser Denиs<br />
Raиt, Lord Lиngton vя baшqa Иngиltяrя mяmurlarы иlячox ya -<br />
xыn vя mehrиban mцnasиbяtи var иdи. Иngиltяrя Dюvlяt Ka -<br />
bиnetи onu xцsusи mяslяhяtчи kиmи Tehrana gюndяrmишdи”.<br />
Dцnya иmperиalиzmиnиn mяnafeyи doьrultusunda, on -<br />
larыn verdиyи иdeya vя hяtta bиrbaшa ишtиrakы иlяtarиx, absurd<br />
40 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
vя xяyalи arичиlяrиn tиmsalыnda, farslarыn xeyrиnя tяhrиf edиl -<br />
dи. Bu prosesиn davamыnda Иranda Kяsrяvи kиmи fars шo -<br />
vиnиzmиnи formalaшdыran шяxslяr yetишdиrиldи. Heч bиr mю -<br />
tяbяr fakt vя dяlиlяяsaslanmadan Azяrbaycan tarиxи tяhrиf<br />
edиldи. Иrandиllи xalqlarыn regиona gяlmяsиndяn qabaq, neчя<br />
mиn иllиk Azяrbaycan tarиxи, sankы yox иmиш kиmи, danыldы vя<br />
bu qяdиm dиyara qondarma tarиx sыrыndы. Hяmиn dыrnaqarasы<br />
tarиxчиlяr иddиa etdиlяr kи, azяrbaycanlыlar яvvяldяn arи (fars<br />
dиllи) olub, lakиn monqollar gяlиb onlarы Tцrklяшdиrmишdиr.<br />
Hяmиn uydurma nяzяrиyyя elяgцclц шяkиldяtяblиь edиldиkи,<br />
az qala bюyцk alиmlяrи dя чaшdыracaq hяddя чatdы. Lakиn<br />
aшaьыda gюrяcяyиmиz kиmи hяqиqяt onlarыn dedиyиnиn tam<br />
яksиnя olub. Bu qыsa aчыqlamadan sonra, иndи dя яsas<br />
mяsяlяyя keчиb Azяrbaycanda yaшamыш qяdиm etnoslar vя<br />
onlarыn etnиk mяnsubиyyяtиnи araшdыraq:<br />
Bюlgяnиn vя Azяrbaycanыn mиladdan qabaqkы dюvrlяrи -<br />
nиn tarиxиnи, яsasяn daha чox mиxи yazыlar, onlarda яks et -<br />
dиrиlяn etnonиm, toponиm vя antroponиmlяr vasиtяsиlя юyrяn -<br />
mяk mяcburиyyяtиndяyиk.<br />
Яlbяttя elя hяmиn yazыlardan da чox maraqlы mяlumat<br />
яldя edиrиk. Hяmиn yazыlara яsasяn “Azяrbaycan torpaq la -<br />
rыndakы Tцrk hakиmиyyяtи mиladdan qabaq 4 mиn иl яvvяllяrя<br />
gedиb чыxыr. Bu mяnbяlяrdя xцsusиlя arattalыlar, qutlar (ku -<br />
tиlяr), lullubиlяr vя hurrиlяr haqda mяlumatlar vardыr”.<br />
Mяnbяlяrя яsasяn Azяrbaycanda yaranmыш иlk Tцrk<br />
dюv lяtи, Aratta dюvlяt qurumu olmuшdur. Aratta qяdиm Azяr -<br />
baycanыn daьlыq яrazиsиnя verиlяn ad иdи. Mяnasы, sadяcя<br />
olaraq daь demяkdиr. Шumer-Akkad mяktяb lцьяtиndя<br />
(mиladdan qabaq VЫЫЫ яsr) hяmиn sюzdяn “Arattu vя Aratu”<br />
nцmunяlяrи daь mяnasыnda яks olunmuшdur”. Daь sюzц<br />
taь, ta, tи, tu formalarыnda da ишlяnmишdиr. Иndи dяCяnubи<br />
Azяrbaycanda Aratta dюvlяtиnиn yarandыьы bюlgяlяrdя<br />
Qaflanta, Qaflantы vяsaиr belя daь adlarы mюvcuddur.<br />
Azяrbaycanda yaranmыш dиgяr Tцrk dюvlяtlяrиndяn bиrи<br />
dя Quttи dюvlяtи olmuшdur. Mиladdan qabaq ЫЫЫ mиnиllиkdя<br />
Urmиya gюlцnцn qяrb vя cяnub-qяrb bюlgяsиndя quttи tayfa<br />
bиrlяшmяlяrи mюvcud иdи. Onlar mиladdan qabaq ЫЫЫ mиnиl -<br />
lиyиn иkиncи yarыsыndan sonra dюvlяt kиmи bиrlяшdиlяr. “Quttи<br />
dюvlяtи boy bиrlяшmяlяrиndяn yaranmыш bиr dюvlяt иdи. Onun<br />
tяrkиbиndя subar, turuk, kuman, bars, bюrи, qarqar, azяr (asaz<br />
+ яr), zяngи vяsaиr Tцrk boylarы ишtиrak edиrdи”. Azяrbay -<br />
canda dюvlяt qurmuш quttиlяrdяn qalan elbяylяrиnиn adы<br />
onlarыn Tцrk mяnшяlи olmalarыna danыlmaz sцbutdur. “Akkad<br />
yazыlarыnda adlarы чяkиlяn Quttи elbяylяrиnиn bяzиlяrиnиn ad -<br />
larы: Yarlaqab, Yarlaqaш, Yarlaqan, Sarlaqab, Elulu (meш),<br />
Иnиm-Abaqeш (Orxan-Yenиsey abиdяlяrиndя Gцltиgиnя, “Иnиm<br />
Gцltиgиn” kиmи mцracияt olunub), Kurum (Kurum xan qяdиm<br />
Tцrk-Bulqar dюvlяtиnиn xaqanы), Tиrиkan (Dиrиxan, elяcя dя<br />
Tarkan modelи). “Qut” sюzц Tцrk etиmologиyasыnda: Hюkm -<br />
ranlыq, uьur, can, ruh kиmи mяnalarda ишlяdиlиr vя mиladи<br />
553-cц иldя hakиmиyyяtdя olan Avar (Tцrk) hюkmdarыnыn adы<br />
Kutи xandыr”. Иbran (um) = Яmrяn Kиtabи DяdяQorqudda,<br />
Yarlaq (Yarlakar xan aьa) qяdиm Тцrk yazыsыnda.<br />
Azяrbaycanda dюrd mиn иl qabaqdan yaranmыш, adlarы<br />
чяkиlяn aratta, lullubи vяquttи dюvlяtlяrи dюvrцndя цzячыx ma -<br />
yan lakиn hяmиn dюvlяtlяrиn yaranmasыnda bиr tayfa kиmи ишtи -<br />
rak edяn turuklar da dиqqяtи cяlb edиr. “Иlk dяfя bu adыn Tцrk -<br />
lяrlя иlgиlи olduьunu sюylяyяn H.Z.Kuшay иkи lюvhяdя turukku<br />
sюzц olan sяtrи 1982-cи иldя Buxarestdя nяшr olunan elmи<br />
bцlletendя чap etdиrmишdиr. Bиr чox alиmlяr, o cцmlяdяn<br />
Z.Yam polskи, Yusиfov, S.Яlyarov Assur mяtnlяrиndя xa -<br />
tыrlanan turukku vя ya turukи boyunu Tцrk hesab etmиш vя bu<br />
adыn mцxtяlиf zamanlarda vя mцxtяlиf dиllи yazыlarda torok,<br />
tюrюk, turuk, tцrkи шяkиlиndя ишlяndиyиnи qeyd etmишlяr”.<br />
Яslиndя bu adы Marи mяtnlяrиnиn transkrиpsиyasыnda<br />
dцz gцn vermяmишlяr. Belя kи, Tцrk sюzцnцn qяdиm formasы<br />
turuk шяkиlиndяdиr vя assurca olan mяtnlяrdя dя hяmиn<br />
forma яks olunmuшdur.<br />
Mиladdan qabaq III-II mиnиllиklяrdя su tayfalarы da Zaq -<br />
ros daьlarы vяUrmиya gюlцnцn cяnubunda yaшayыrdы. “Bu<br />
et nonиmиn иlkиn formasы suv – sub olmuшdur. Bиr sыra tяd qи -<br />
qatчыlar su etnonиmиnиn Иkичayarasыnыn шиmalыnda genиш bиr<br />
яrazиdя yaшayan subиr – subar vя Urmиya gюlц hюvzяsиndя<br />
Suvbи- sumbи tayfa adlarыnыn qыsaldыlmыш formasы hesab<br />
edяrяk Subиr, Subar adlarыnы sonrakы Tцrk mяnшяlи subиr –<br />
subar tayfalarыnыn adы иlяeynиlяшdиrmишlяr”.<br />
Azяrbaycan vя Anadoluda yaшamыш qяdиm Tцrk tay -<br />
falarыndan bиrи dя kumanlar olmuшlar. Mиladdan qabaq ЫЫЫ-ЫЫ<br />
mиnиllиkdя <strong>sam</strong>и vяhurrи tayfalarыnыn tяzyиqи иlя daьыlmыш Su -<br />
bar boylarы Konfederasиyasыndan qalan bяzи boylarыn quzey<br />
Иkичayarasы bюlgяlяrиndя vя Fяrat чayыnыn qяrb tяrяfиndя<br />
yerlяшdиyиnи gюrmяk olar. Belя boylardan bиrи dя kuman -<br />
lardыr. Fяratыn arxasыna keчяn kumuq vя Kuman boylarы bиr<br />
mцddяtdяn sonra yerlи tayfalarыn ичиndя яrиyиb getdи. Lakиn<br />
uzun mцddяt onlarыn yerlяшdиyи яrazиlяr Kumuq vя Kuman<br />
юlkяsи kиmи tanыndы. Bu юlkя Assur yazыlarыnda Kammanu,<br />
Urartu yazыlarыnda Qamana шяkиlиndя verиlиr. Dиgяr Kuman<br />
юlkяsи иsя Dяclя чayыnыn шяrqиndя, qяdиm Azяrbaycanыn<br />
sыnыrыnda иdи. Gюrцnцr Ptolemey bu иkи Kuman юlkяsиnи fяrq -<br />
lяndиrmяk цчцn юlkяnи Kapadokиya Kumanы adlandыrmышdыr.<br />
Urartu qaynaqlarыhяmиn чaьlarda daha bиr kuman boyunun<br />
Gюyчя gюlц yaxыnlыьыnda yaшadыьыnы gюstяrиr”.<br />
Qяdиm Assur vя Het yazыlarыnda adlarы чяkиlяn dиgяr<br />
Tцrk tayfalarыndan bиrи dя qaшqaylar olmuшlar. Mиladdan qa -<br />
baq 1345-1320-cи иllяrdя hюkmranlыq etmиш II Murшиl ha kи -<br />
mиyyяtиnиn 9-cu иlиndяn sюhbяt aчan abиdяdя (Het abиdяsи)<br />
qaшqaylarыn da adы чяkиlиr. Mяlum olduьu kиmи, Qaшqay so -<br />
yu qяbиlя bиrlяшmяsиdиr. Azяrbaycan qяbиlяsи olan qaшqay,<br />
иndи dяИranыn cяnubunda yaшayыr. Demяlи, qaшqaylar mи -<br />
laddan 14 яsr qabaq иctиmaи–tarиxи hadиsяlяrdя ишtиrak et -<br />
mишlяr. Qaшqaylar Gяncяdя vя ona yaxыn yerlяrdя yaшamыш<br />
vя иndи dяeynи adlы bюyцk soylar yaшamaqdadыrlar”.<br />
Assur чarы ЫTиqlatpalasar mиladdan qabaq (m.ю. 1115-<br />
1077) XЫЫ яsrиn sonunda Fяrat чaylarыnыn yuxarы axarыnda Qaш -<br />
qaylarla qarшыlaшыr. Sonralar Qыzыlыrmaq vя Kelkиt чaylarыnыn<br />
yu xarыlarыnda yaranmыш kичиk Qaшqay bяylиyи mиladdan qabaq<br />
VЫЫЫ яsrя qяdяr davam etdи... Qaшqaylarыn qonшularы яsasяn<br />
Hetlяr olsa da, onlar Kuman, Az, Toq rama, Urmu, Subar, Ba -<br />
la vя Dumanna (Duman-Tuman) adlы юlkяlяrlя dяяhatя olun -<br />
muшdu. Belяkиbяzиtяdqиqatчыlar чoxlu Hat-Tцrk uyьunluqlarы<br />
ortaya чыxarmышlar. Hяtta Hat dиlиndя elяsюz var kи, bu gцn dя<br />
mяnasыnы vя formasыnы dяyишmяdяn Tцrk dиllяrиndя ишlяnиr.<br />
Mяsяlяn qut sюzц hяr иkи dиldя ruh, can anlamыndadыr. Qaш -<br />
qaylarыn cяnub-шяr qиn dя Subar, Mиtan, Яrmяn (Яr-Mяn),<br />
Urum, Kuman vя baшqa Tцrk boylarы, bюlgяlяrи vardыr.<br />
Azяrbaycanыn adыиlяbaьlы As – Az etnonиmи dя Tцrk xal q la -<br />
rыnda, elяcя dя Azяrbaycanda чox yayьыn шяkиldя mюv cud ol -<br />
muшdur. Az boyu Tцrk etnosu ичиndячoxsaylы soylardan bиrи иdи.<br />
Azya - Asya adыndakы paralellиk kиmи Az etnonиmиnиn dя As<br />
varиantы genиш yayыlmышdыr. “Mиladdan qabaq VЫЫЫ яsrиn rцbцndя ЫЫ<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
41
Sarqon, o vaxt Arrappa adlanan иndиkи Kяrkцk bюlgяsиndяn, Ur -<br />
mиya gюlцnцn gцneyиndяkи Mazamua bюlgяsиnя gedяn<br />
“Шahyolu” haqqыnda fяrman vermишdиr kи, yol tяmиr edиlsиn. Fяr -<br />
ma nыn иcrasы иlяbaьlы mя lumat verяn шяxs kиtabыnыn sonunda<br />
yazыr: mяn yenиdяn Sa rи шяhяrиndя Dur – Atanatи шяhяrиnя чыxы -<br />
ram. Arrap ha lыlar, Dur Atanatиdяn , Dur Talиtи шяhяrиnя hяrяkяt<br />
edиrlяr, (mяn) yenиdяn dur – talиtи – dяn Azarи шяhяrиnя yюnяlиrяm.<br />
Mяtnи dяrc edяn tяdqиqatчыlar, Azarи шяhяrиnи Mazamua<br />
bюlgяsиndя yerlяшdиrиrlяr. Bu bюlgяnиn tarиxиndяn mяlumdur<br />
kи, яvvяllяr orada Lulu, Turuk, Zяngи, Kuman boylarы yaшayыrdы”.<br />
Яsasяn Tцrk boy adlarы “яr” sюzц иlя genиш шяkиldя иш -<br />
lяdиlmишdиr. Mяsяlяn Xяzяr, Suvar, Avar, Tatar, Qamer, Dю -<br />
gяr, Padar vя saиr kиmи, bu etnotoponиm dя “Az” vя “яr”<br />
hиssяlяrя ayrыlыr. Elяcя dя bиr чox Tцrk mяnшяlи xalqlarda As<br />
vя Az etnonиm vя toponиmиnя rast gяlиnиr. “Юzbяk, Altay,<br />
Qaraqalpaq vя saиr Tцrk xalqlarы tяrkиbиndя uruq, soy, boy<br />
adы kиmиишlяnяn Az – As etnonиmиnя: Gюy Tцrk yazыlarыnda<br />
Az budun (Az xalqы) vя Az kиши (Az adamы) adыna, Kuban<br />
epиqrafиkasыnda “eren Az ayыrыltыm” (Az яrяnlяrиndяn ayrыl -<br />
dыm) иfadяsиnя rast gяlmяk olur vя saиr. Azяr(As-Az+яr) lяrиn<br />
bиr qolu da Az kиши adlanmышdыr. Bartold, яvvяllяr xrиs tиanlыьы<br />
qяbul etmиш Qafqaz Tцrklяrиnиn sыra sыnda Az kиши tayfalarыnыn<br />
adыnы чяkиr. Tцrkцstan vя Altayda As kиsи adlы xeylи<br />
etnotoponиm vardыr. Gюytцrk yazыlarыnda Az budun (Az xalqы)<br />
haqqыnda olan mяlumat иsя elm alяmиnя чoxdan bяllиdиr.<br />
Hяlя II яsrdя Klavdи Ptolemey Quzey Qafqazda Azara шяhяrи<br />
vя Azaraba (Azяr+oba) kяndи olduьunu gюstяrиr”.<br />
Tцrk tay falarыnыn qяdиm vяtяnиndя - Altayda, Abakan чayыnыn<br />
orta axarыnda kичиk Askиzи чayы vardыr. Иndи иsяAskиz иnzиbatи<br />
rayonudur. Bu чayыn цzяrиndя Askиz kяndи yerlяшиr”. Bunlar<br />
As-Az etnosu vя Azarи toponиmиnиn Tцrk mяnшяlи olmasыna<br />
yetяrlи sцbut hesab edиlя bиlяr.<br />
Azяrbaycanla baьlы olan baшqa Tцrk tayfalarыndan bиrи dя<br />
Kaslardыr. Kaslar vя ya Kassиlяr Azяrbaycanda yaшayan<br />
Kaspиlяrlя ad vя kюk oxшarlыьыna malиkdиr. Kas adыnыn tarиxи<br />
mяnbяlяrdя чяkиlmяsи mиladdan qabaq 2400-cц иllяrя aиddиr.<br />
Kas adlы bиr чox Tцrk tayfasы mюvcud olmuшdur. “Uy ьurlarыn 6<br />
tayfasы kas adlanmышdыr. Orta Asиyada Tцrk elи olan xakaslarыn<br />
adы Kas adыndan yaranmышdыr. Orxun yazы larыnda Doьu<br />
Tцrkцstanda yerlяшяn Kaшьar adы Kas adlan mышdыr” vя saиr.<br />
Bunlardan яlavя Kassи vяya Kaslardan qalan Antro po -<br />
nиmlяr (шяxs adlarы) onlarыn Tцrk mяnшяlи olmalarыna tutarlы<br />
sцbut hesab edиlя bиlяr. Kassи шahlarыnыn adlarы: “Qandaш,<br />
Bюyцk Aqum, Qaш Telиyaш, Ulam Burиyaш (ulam = чapar + burи<br />
= bюrи = qurd), Qarыndaш (qяdиm Tцrkcяdяqardaш), Qadaшman<br />
Enlиl, Qara Qardaш, Qudur enlиl... Qadaшman-Turqu”. Elяcя dя<br />
Atta – Ana, Marduk, Burra, Alban, Burиtaш (Burи=Bюrи, Qurd) ,<br />
Sиbar Buqaш, Karzи Yabku (yabьu), Mи-Turqu, Durи, Durqu vя...<br />
Kassиlяrdяn чoxlu at adlarы da qalыb: “Tиmиr aш (dяmиr aш), Ka -<br />
шak – tи, Buqaш, Kuru-шe, Buqaш, Яgrи-yaш, Ham at-tи (Xam at-tи)”.<br />
Bu Tцrk tayfalarыnыn Azяrbaycanda yaшadыьы vя ha -<br />
kиmиyyяt sцrdцklяrи dюvrdя, цmumиyyяtlя tяkcя Azяrbay -<br />
can da deyиl, heч regиonda da Aryaиlяrиn vя ya farslarыn ol -<br />
masыna daиr tutarlы heч bиr fakt mюvcud deyиldиr. Hяtta Azяr -<br />
baycanda, belя Tцrk tayfalarыnыn qяdиmlиyи sяbяb olmuшdur<br />
kи, bиr чox tяdqиqatчыlar fиkиrlяrиnи dяyишиb belя nяtиcяyя<br />
gяlsиnlяr kи, “sonrakы yцzиllиklяrdя Юn Asиyada yaшamыш bиr<br />
чox soylar, xцsusяn Tцrk dиllиlяr шяrqя, Orta Asиya torpaq -<br />
larыna hяrяkяt etmиш bиr neчя yцzиllиkdяn sonra onlarыn яks<br />
prosesи baшlanmыш, onlar yenиdяn yaxыn vя Юn Asиyaya,<br />
hяmчиnиn Azяrbaycan torpaqlarыna gяlmишlяr”.<br />
Azяrbaycanda Ишьuz Tцrklяrиnиn dя hakиmиyyяtи mюv cud<br />
olmuшdur. “Mиladdan qabaq X-ЫX яsrlяrdяn Azяrbay can la<br />
tanыш olan Ишьuzlar mиladdan qabaq 674-cц иldя Иs pakanыn<br />
rяhbяrlиyи altыnda Azяrbaycanыn quzeyиnя vя gцneyиnя gяlmиш<br />
... elя lap иlk gцnlяrdяn юlkяdя hakиmиyyяt qura bиlmишlяr”.<br />
Araz чayы sahиlиndя, onun saь axarыnda Herodotun Sas -<br />
pиrlяr, Akkad yazыlarыnыn Subaryum, Шubaru vя Subarey, elяcя<br />
dя Шumerlяrиn Subиr adlandыrdыьы Tцrk tayfasы yaшamышdыr.<br />
Onlar Azяrbaycanыn Quzeyиndя yaшamыш su var lar, subиrlяrdиr.<br />
Cяnubи Qafqazda yaшayan dиgяr Тцrk soylarыndan bиrи dя<br />
kяngяrlяr olmuшlar. “Onlar o qяdяr qцdrяtlи иdиlяr kи, hяtta<br />
Sasanи чarlarыnы lяrzяyя salыrdыlar. VI yцzиllиyиn mц яllиfи Sa -<br />
sanиlяrиn kяngяrlяrlя mцharиbя aparmasыndan sюhbяt aчыr”.<br />
Bunlardan яlavя mцxtяlиf dюvrlяrdя Monqolustan<br />
чюllяrиndяn tutmuш Avropanыn mяrkяzиnя qяdяr bюyцk bиr<br />
яrazиdя gяzиb dolaшan Tцrklяr Azяrbaycandan da yan<br />
keчmиr vя bяzяn yerlи soydaшlarыnыn yaшadыьы bu яrazиdя dя<br />
mяskunlaшыrlar. “Leonиt Marovelиnиn sюzlяrиnя gюrя Ы яsrиn<br />
70-cииllяrиndя, daha doьrusu Иosиf Flavиnиn dюvrцndя hunlar<br />
Dяryal keчиdиnя sahиblиk edиrdиlяr. Bazuk vя Ambazuk<br />
qardaшlarы Kartlиyя oradan gяlmишdиlяr”.<br />
Hяlя “Arиlяrиn (Иran dиllиlяrиn) Ermяnиstana sakиn olma la -<br />
rыndan qabaq bиr neчя Tцrk tayfasы orada mяskunlaш mыш dыr”.<br />
Иslam dюvrц яrяb vя fars tarиxчиlяrи dя Azяrbaycanda<br />
Tцrklяrиn olmasыna daиr yetяrlи dяrяcяdяmяlumat ver mиш -<br />
lяr.Tяbяrи юz tarиx яsяrиndя Иslamdan qabaq Azяrbay canda<br />
Tцrklяrиn olmasыna ишarя edиr: “Hишam Иbn Kяlbиnиn fиkrиncя<br />
Raeш Иbn Qeys Иbn Sяba Yяmяnиn padшahы иdиvяonun<br />
pad шahlыьы Mяnuчehr dюvrцnя tяsadцf edиrdи. Onun<br />
sяrkяrdяlяrиnиn dostlarыndan bиrи Шцmr Иbn Яtaf Azяrbay -<br />
canda Tцrklяrя yцrцш etdи. Yцrцшdя hяr иkи tяrяfdяn чoxlu<br />
юlяn vя яsиr dцшяn oldu vя o юz baшыna gяlяnlяrи daш<br />
kиtabяyя yazdы kи, Azяrbaycan юlkяsиndя mяшhurdur”.<br />
Иbn Heшamыn “Яt-tиcan” adlы яsяrиndя Vяhяb Иbn Mo nяb -<br />
behdяn rяvayяt edиlяrяk yazыlыr: “Mцavиyя юz mяs lя hяtчиsи<br />
Цbeyd Иbn Sarиyяdяn soruшdu kи, Azяrbaycan nя dиr Цbeyd<br />
cavabыnda dedи, bura qяdиmdяn Tцrklяrиn юlkяsиdиr.<br />
Hяmzя Иsfahanи dя(doьum иlи hиcrи 270-cи иl) Raeшиn<br />
Azяrbaycana qoшun чяkmяsи vя Azяrbaycan Tцrklяrи иlя<br />
dюyцшцnя ишarя edиr”.<br />
Mяhяmmяd Ufи иsя“Cяvame яl-hиkayat vя lяvame яrrяvayat”<br />
adlы яsяrиndя Юmяr Иbn Яbdцlяzиzиn xиlafяtиndяn<br />
(101-99-h.q) danышarkяn hяmиn dюvrdя 20 mиn Azяrbaycan<br />
Tцrkцnцn цsyanы vяonlarыn 4 mиn яrяb qoшunu иlя dюyцш -<br />
mяsиndяn sюhbяt aчыr”.<br />
Samanы dюvlяtиnиn vяzиrи Яbuяlи Mяhяmmяd Bяlяmи,<br />
Tяbяrиnиn tarиx яsяrиnи tяrcцmя vя иxtиsar edяrяk yazdыьы<br />
яsяrdя, Mяnuчehrиn Azяrbaycanda Tцrklяrlя savaшdыьыnы,<br />
Tцrklяrиn yaшadыьы яrazиnиn Tцrkцstandan Romaya qяdяr<br />
olduьunu, elяcя dя Gцшtaspыn Azяrbaycanda Tцrklяrlя<br />
savaшыb bиr чox Tцrkц юldцrdцyцnц qeyd edиr.<br />
Яmяvи xяlиfяsи Mцavиyя zamanыnda cahиlиyyяt dюvrц,<br />
Yяmяndя Цbeyd Иbn Шяrиyя Cяrhumи adlы mяшhur, genиш<br />
dцnyagюrцшlц bиr шяxs var иmиш. Mцavиyя onu Yяmяndяn<br />
Dяmяшqя gяtиrtdиrиr. Ona sual verиr, Цbeydиn verdиyи ca -<br />
vablar “Яxabar Цbeyd Иbn Шяrиyя” adы иlяyazыlыb toplanыr vя<br />
sonralar Яrяb tarиxчиlяrиnиn иstиfadя etdиyи mяnbяlяrdяn bиrи<br />
olur. Цbeyd cavab verиr: “Azяrbaycan Tцrk юlkяlяrиndяndиr<br />
vя Tцrklяr orada toplanmышlar”.<br />
42 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
Azяrbaycanda mюhtяшяm Dцnya Tцrklяrиnиn Hяmrяylиk Gцnц keчиrиldи<br />
4 aprel 2009-cu иl tarиxdя “Mцasиr Иnkишaf” Иctиmaи Bиrlиyи, Tцrkиyя Cцmhurиyyяtиnиn Azяrbaycandakы Sяfиrlиyи, “Tяkan”<br />
Tяlяbя Gяnclяr Иctиmaи Bиrlиyи вя TRT-nиn Bakы Ofиsиnиn Rяшиd Behbudov adыna Mahnы Teatrыnda bиrgя шяkиldя tяшkиl<br />
etdиyи Dцnya Tцrklяrиnиn Hяmrяylиk Gцnц musиqиlи gecяsи keчиrиlиb. Tяdbиrиn sponsoru Bakы шяhяr Gяnclяr vя Иd man<br />
Иdarяsи, TИKA olub.<br />
Иlk юncя tяdbиr ишtиrakчыlarы Azяrbaycan vя Tцrk Dцnyasыnыn bиrlиyи ugrunda hяlak olmuш шяhиdlяrиn ruhunu bиr dя -<br />
qи qяlиk sцkutla yad edиblяr. Tяdbиrи gиrиш sюzц иlя Azяrbaycan Respublиkasыnыn яmяkdar artиstи Aьalar Bayramov aчa -<br />
raq bu gцnцn яlamяdar tarиxи hadиsя olduьunu qeyd edиb: “Иnanыram kи, belя tяdbиrlяr dцnya Tцrklяrиnиn bиr araya<br />
gяlmяsи vя bиrlяшmяsи yюnцndя stиmul rolunu oynayacaq”.<br />
“Mцasиr Иnkишaf” Иctиmaи Bиrlиyиnиn Иdarя Heyяtиnиn sяdrи, “Тцрк Ели” журанылынын баш редактору, Azярбайъан Милли<br />
Елмляр Академийасынын Инсан Щцгуглары Институтунун елми ямякдашы Mцbarиz Aшыrlы Dцnya Tцrklяrиnиn Hяmrяylиk<br />
Gцnц иdeyasыnыn yaranma sяbяblяrиndяn danышыb. O, dцnya Tцrklяrиnиn иlиn mцяyyяn bиr gцnцndя hяmrяylиk gцnц<br />
qeyd etmяsиnиn Tцrk Dцnyasыnыn bиrlиyиnя bюyцk tюhfя olacaьыnы aчыqlayыb: “Belя bиr gцn kиmи 20 mart tarиxиnи qeyd<br />
etmяk olar. Чцnkи bu tarиxdя Tцrk mиllяtи hяm Novruz bayramыnы, hяm dя Ergenekondan чыxыш gцnцnц qeyd edиr. Eynи<br />
zamanda Tцrk Dюvlяt vя Muxtar Qurumlarыnыn Dostluq, Qardaшlыq vя Яmяkdaшlыq Qurultayыnыn иlk toplantыsы da mяhz<br />
bu tarиxlяrdя keчиrиlиb. Tцrk Dцnyasыnыn bundan ortaq tarиxи mюvcud deyиl”. Mцbarиz Aшыrlы professor Oruc Иbrahиmoьlu<br />
Tцrksevяrиn bu иdeyanыn mцяllиfи olduьunu vurьulayыb.<br />
Tцrkиyя Cцmhurиyyяtиnиn Azяrbaycandakы sяfиrlиyиnиn mяtbuat mцшavиrи Bцlяnt Uьur burada чalышdыьы mцddяtdя<br />
Dцnya Azяrbaycanlыlarыnыn Hяmrяylиk Gцnцnцn qeyd olunmasы kиmи mцsbяt bиr hadиsяnиn шahиdи olmasыndan mяmnunluq<br />
duyduьunu vurьulayыb. O, bu sяbяbdяn Dцnya Tцrklяrиnиn Hяmrяylиk Gцnцnцn qeyd olunmasыnыn яhяmиyyяtи barяdя<br />
dя dцшцndцyцnц sюylяyиb: “Bu fиkиrlяrиmи gяnc bиr yoldaшla mцzakиrя etdиm. O da mяnя bunlarы mцsbяt qиymяtlяndиrdиyиnи<br />
sюylяdи. Amma sяn demя bu yoldaш – Mцbarиz Aшыrlы artыq hяr шeyи hazыrlayыb, gцnц dя bяllяyиb vя mяnя dя tяdbиrя dяvяtnamя<br />
gяtиrиb”. Bцlяnt Uьur bu иdeyanы dяstяklяdиyиnи vя onun hяr иl keчиrиlmяsиnи arzu etdиyиnи dиlя gяtиrиb.<br />
“Tяkan” Tяlяbя Gяnclяr Tяшkиlatыnыn sяdrи Elшяn Hцseynov dцnyadakы bиr sыra qцvvяlяrиn Tцrk mиllяtиnиn bиrlиyиndяn<br />
narahatlыq keчиrdиyиnи sюylяyиb. O, tarиx boyu hяmиn qцvvяlяrиn Tцrkц Tцrkя qarшы qoymaq sиyasяtи yцrцtdцyцnц<br />
vurьulayыb: “Amma mяn sиzи яmиn etmяk иstяyиrяm kи, tarиx boyu Tцrkц Tцrkя qarшы qoymaq sиyasяtи aparan<br />
dюvlяtlяr heч bиr nяtиcяyя naиl ola bиlmяyяcяklяr”.<br />
Xalq шaиrи, Sabиr Rustяmxanlы belя bиr tяшяbbцslя чыxыш edяnlяrи alqышlayaraq onlara uьurlar arzuladы. Onun sюz lя -<br />
rиnя gюrя Tцrk mиllяtиnиn dцшmяnlяrиnиn bu qяdяr fяal olduьu bиr dюvrdя bиrlиyя hяr zamankыndan daha чox ehtиyac var.<br />
Ahыska Tцrklяrиnиn “Vяtяn” Cяmиyyяtиnиn sяdrи Иbrahиm Burhanov dцnyada yaшayan Tцrklяrиn tяшkиlatlandыьыnы,<br />
dиas poranыnыn vahиdlяшdиyиnи vя gцclц bиrlиyиnиn yarandыьыnы bиldиrdи. Иbrahиm Burhanov da Dцnya Tцrklяrиnиn Hяm -<br />
rяylиk Gцnц иdeyasыnы dяstяklяdиklяrиnи vя hяr иl Ahыska Tцrklяrиnиn arasыnda bunu keчиrяcяklяrиnи aчыqlayыb.<br />
Иdeyanыn mцяllиfи, Azяrbaycan Dиllяr Unиversиtetиnиn professoru Oruc Иbrahиmoьlu Tцrksevяr sяslяndиrdиyи tяklиfиn<br />
hяyata keчиrиlmяsиndяn mяmnunluq duyduьunu qeyd edиb. O, bu ишиn daha da genиш шяkиldя yayыlmasыnы vя Tцrk<br />
Dцnyasыnda genиш шяkиldя qeyd edиlmяsиnиn vacиb olduьunu dиlя gяtиrиb. Tяшkиlatчыlara mиnnяtdarlыьыnы bиldиrяn professor<br />
bu gцnцn юmrцnцn яn unudulmaz anы olduьunu xцsusи vurьulayыb: “80 il ömür yaşamışam. Bu müddətdə çox<br />
müvəffəqiyyətlərim olub. Oğul-uşaq, nəvə-nəticə sahibi olmuşam, doktorluq müdafiə edib, professor adı almışam.<br />
Amma heç vaxt bugünkü qədər sevinməmişəm. Çünki bu gün mənim həyatımda ən əlamətdar gündür. Bu gün bu<br />
tədbirlə biz bütün Türk Dünyasının inteqrasiyası istiqamətində çox mühüm addım atmış oluruq. İnanıram ki, bu ideya<br />
tezliklə həyatda öz təsdiqini tapacaq”.<br />
Tяdbиrиn rяsmи hиssяsи иlя yanaшы иncяsяnяt xadиmlяrи Esat Kabaklы, ßdalяt Oьuz, Xяyal Rza, Шяmиstan ßlиzamanlы,<br />
ßmиnя Yusиfqыzы, Sanaz Nиknam, Seyfяddиn Чaxmaqчы, Rza Cudи, Mяhяmmяd Иftиxarиnиn, Tatar, Avar, Ahыska Tцrklяrиnиn<br />
musиqи qruplarыnыn tяqdиmatыnda ишtиrakчыlar цчцn musиqи, шeиr vя rяqs иfa olunmuшdur. Qeyd edяk kи, tяdbиrdя mиllяt<br />
vяkиllяrи Nиzamи Cяfяrov, Qяnиrя Paшayeva, Nazиm Mяmmяdov, Tцrkиyя Cцmhurиyyяtиnиn Azяrbaycandakы sяfиrlиyиnиn<br />
tиcarяt mцшavиrи Qazи Bиlgиn, dиnи ишlяr цzrя mцшavиrи Mцzяffяr Шahиn, Azяrи-Tцrk Qadыnlar Bиrlиyиnиn sяdrи<br />
Tяnzиlя Rцstяmxanlы, Tцrkиyяnиnи “Fиrst Bиsness” jurnalыnыn sahиbи Seyfullah Tцrksoy, TИKA-nыn Bakы koordиnatoru<br />
Яbubяkr Чelиk dя ишtиrak edиblяr.<br />
Qeyd edяk kи, bu tarиxdяn etиbarяn иdeya Azяrbaycandan bцtцn Tцrk Dцnyasыna yayыlmaьa baшlamышdыr.<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
43
Qazax, Шяmшяddиl vя Borчalы<br />
sultanlыqlarы<br />
(XVIII яsrиn орталары-XIX яsrиn 40-ъы илляри)<br />
Mehman Abdullayev<br />
Bakы Dюvlяt Unиversиtetиnиn dosentи<br />
Qazax, Шяmшяddиl vя Borчalы sultanlыqlarы<br />
rus ишьalыnadяk olan dюvrdя<br />
Nadиr шah Яfшarыn Sяfяvи sяltяnяtиnиn torpaqlarы he sa -<br />
bыna yaratdыьы иmperиyanыn чюkmяsиnиn Azяrbaycan цчцn<br />
яn aьыr nяtиcяlяrиndяn bиrи юlkяmиzиn sиyasи cяhяtdяn pa -<br />
чalanmaya mяruz qalmasы oldu. Azяrbaycan яrazиsи ayrыayrы<br />
mцstяqиl vя yarыmmцstяqиl xanlыqlara, hяtta daha kичиk<br />
иnzиbatи qurumlar olan sultanlыqlara bюlцndц.<br />
Azяrbaycanыn шиmalыnda meydana чыxan vя nиsbяtяn kи -<br />
чиk иnzиbatы яrazи vahиdlяrи olan sultanlыqlar ичяrиsиndя Qa zax,<br />
Шяmшяddиl vя Borчalыnы xцsusи qeyd etmяk lazыmdыr. Рus иш -<br />
ьa lыna qяdяr Gяncя xanlыьы tяrяfиndяn иdarя olunan Шяm шяddиl<br />
sultanlыьындан фяргли олараг Qazax vя Borчalы ma hallarыnыn<br />
gяlяcяk sиyasы taleyи XVIII яsrиn ortalarыnda Nadиr шащын bиr<br />
hюkmц иlяmцяyyяn olunmuшdu. 1736-cы иldя mяш hur Muьan<br />
qurultayыnda Nadиrиn шah seчиlmяsиnя qяtи etиraz едян Gяncя<br />
xanы Zиyadoьlu Sяfяvи sцlalяsиndяn olan bиr nяfяrиn шahlыьa<br />
gяtиrиlmяsиnиn tяrяfdarы olduьunu aчыq шяkиldяbиldиrmишdи. Mиr -<br />
zя Adыgюzяl bяyиn yazdыьыna gюrя Nadиr шahlыq taxtыna otur -<br />
duqdan sonra ona qarшы чыxanlarы zяrяrsиzlяшdиrmяk цчцn<br />
tяdbиrlяr gюrmцшdц. O, иlk nюvbяdя Gяncя xanыnыn qцdrяtиnи<br />
zяиflяtmяk mяqsяdи иlя Cavanшиr, Otuzиkиlяr vяKяbиrlи tayfa la -<br />
rыnы Qarabaьdan Xorasanыn Sя rяxs vиlayяtиnя kючцrmцш, Qa -<br />
zax vя Borчalы mahallarыnы иsя Kaxetиya чarыnыn sяrяncamыna<br />
vermишdи. Mиrzя Adыgюzяl bяyиn qяnaяtиnя gюrя Qacar nяs lиn -<br />
dяn olan Gяncя xanlarы «yalnыz bяйляrbяyи deyиl, sяlahиyyяtlи<br />
sяrdar olараг hюk m ranlыq bayraьы Darцssцrur (Tиflиs) sa hя -<br />
sиnя dя яmиn-aman lыq kюlgяsи salardы. Tиflиsиn bцtцn яhalиsи<br />
bunlarыn hюkmцnя tabe olardы».<br />
Цmumиyyяtlя, XVIII яsrиn 30-40-cыиllяrиndяGцrcцstanыn<br />
Kartlи vяKaxetиya bюlgяlяrи Nadиr шahыn hюkmц altыnda иdи.<br />
Bunu gцrcц tarиxчиlяrи dя tяsdиq edиrlяr. “Gцrcцstan tarиxи<br />
”ndя yazыldыьы kиmи Nadиr шah 1744-cц иldя II Teymurazы Kart -<br />
lиyя, onun oьlu IIИraklиnи иsя Kaxetиyaya чar tяyиn etmишdи.<br />
Bu tarиxи gerчяklиk 1803-cц иldя Gяncяyя hцcum яrя -<br />
fяsиndя Gяncя hakиmи Cavad xanыn rus ordusunun ko man -<br />
danы, gцrcц яsиllи general P.D.Sиsиanovla apardыьы yazыш -<br />
malarla bиr daha tяsdиq olunur. Cavad xan 29 noyabr 1803-<br />
cц иldя Sиsиanova yazыrdы: “Mяktubunu aldыm. Yazыrsan kи,<br />
шahzadя Tamara zamanыnda Gяncя Gцrcцstandan asыlы ol -<br />
muшdur. Bu naьыla bиr kиmsя иnanmaz. Amma яcdad la rы mыz<br />
Abbasqulu xan vя baшqalarы Gцrcцstanы иdarя edиrdиlяr.<br />
Иnan mыrsansa, yerlи qocalardan soruш. Hяlя иndиyяdяk Gцr -<br />
cцstanda onun mяscиd vя dцkanlarы qalыr, bиr чox gцrcцdя<br />
buyuruqlarы saxlanыlmaqdadыr. Иraklиnиn vя atamыzыn dюvrцn -<br />
dя Gяncя иlяGцrcцstanыn sяrhяdlяrи dяqиqlяшdиrиlиb. Bu -<br />
nun la belя, mяn desяm kи, babalarыm Gцrcцstanda valи olub -<br />
lar, bиr kиmsя bu sюzя hюrmяtlя yanaшmaz, bиr kиmsя dя<br />
Gцrcцstanы mяnяqaytarmaz”.<br />
Мютябяр гайнаглара ясасланараг йuxarыda sadaladы ьы -<br />
mыz tarиxи hяqиqяtlяr Qazax, Шямшяддил vя Borчalы ma hal -<br />
larыnыn tarиxяn Azяrbaycan (Тцrk) torpaqlarы olduьunu bиr<br />
daha tяsdиq edиr. Гейд етмяк лазымдыр ки, mцasиr Azяr bay -<br />
can vя Gцrcцstan tarиxшцnaslыьыnda Nadиr шahыn Qazax vя<br />
Borчalы mahallarы haqqыnda бир hюkmц иlяbaьlы иkи yanлыш<br />
фикир вардыр:<br />
1. Azяrbaycan tarиx elmиndя belя bиr fиkиr hюkm sцrцr kи,<br />
Nadиr шah Gяncяnи иdarя edяn Гacarlarы cяzalandыrmaq<br />
цчцn Azяrbaycanыn иkи bюlgяsиnи – Qazax vя Borчalыnы Gцr -<br />
cцstana baьышlamышdыr. Bu zaman belя bиr gerчяk tarиxи fakt<br />
unudulur kи, o dюvrdя Kartlи vяKaxetиya mцstяqиl dюvlяt<br />
olmayыb, Nadиr шahыn иmperиyasыnыn tяrkиbиndя иdиvяonun<br />
hюkm vя fяrmanlarы иlяиdarя olunurdu. Nadиrиn иsя bиr шah<br />
kиmи ona aиd olan mahallarы иstяdиyи шяkиldя Gяncяdяn vя<br />
yaxud Tиflиsdяn иdarя etmяk hцququ vardы.<br />
2. Bu mяlum tarиxи faktlarыn gцrcц tarиxшцnaslыьыnda tяh -<br />
rиf olunmasыnыn nяtиcяsиdиr kи, hal-hazыrda Gцrcцstanыn orta<br />
mяktяblяrиndя, o cцmlяdяn, bu respublиkadakы azяrbay -<br />
can lыlarыn oxuduьu mяktяblяrdя tяdrиs olunan “Gцrcцstan<br />
tarиxи” adlы dяrslиkdя Qazax vя Borчalыnыn иdarя olunmasы<br />
haqqыnda Nadиr шahыn hюkmц sяhvяn vя ya qяsdяn “Vяtяn<br />
torpaqlarыnыn Vяtяnя gerи qaytarыlmasы” kиmи verиlmиш, hяtta<br />
dяrslиkdяkи paraqrafыn adы elя belя dяadlandыrыlmышdыr.<br />
Azяrbaycanыn orta чaь tarиxиnи tяdqиq edяn gюrkяmlи<br />
alиmиmиz Taьы Musяvиnиn 1979-cu иldя nяшr etdиrdиyи mяn -<br />
bяlяr toplusunda yer almыш иyиrmи sяnяd Qazax mahalыnыn<br />
Kaxetиya tяrяfиndяn иdarя edиldиyи dюvrdя bu bюlgяdя baш<br />
vermиш hяrbи-sиyasи hadиsяlяrиn vя sosиal-иqtиsadи proses lя -<br />
rиn araшdыrыlmasы цчцn чox bюyцk elmи яhяmиyyяtя malиkdиr.<br />
Sяnяdlяrиn tяhlиlи 1749-cu иldяn 1799-cu иlяdяk yarыm яsrlиk<br />
bиr dюvrdя Qazax mahalыnda baш vermиш hadиsяlяr haq -<br />
qыnda dцzgцn tяsяvvцr yaratmaьa иmkan verиr. Сянядлярин<br />
бир нечясиня мцраъият едяк:<br />
1. Kaxetиya чarlarыnыn hюkmlяrи иlя Qazax mahalыna vя -<br />
kиl tяyиn edиlяn alи zцmrяnиn nцmayяndяsи olan aьalar hя -<br />
mиn mahalы иrsи qaydada иdarя edиrdиlяr vя иldя 40 tцmяn<br />
mяvacиb alыrdыlar.<br />
2. Qazax mahalыnыn hakиmи olan шяxs bюlgяnи иdarя et -<br />
mяk lя yanaшы, яhalиdяn vergиlяr yыьmaq, qaчan kяndlиlяrи<br />
ta pыb gerи qaytarmaq, sцvarи (atlы) qoшun toplamaq vя s.<br />
44 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
kиmи sяlahиyyяtlяrя malиk иdи. Mяsяlяn, 27 nюmrяlи sяnяddя<br />
gюstяrиlиr kи, 1751-cи иldя ЫЫ Иraklиnиn hюkmц иlяQazaxdan<br />
300 nяfяr sцvarи toplanaraq Иrяvana gюndяrиlmяlи иdи.<br />
Цmumиyyяtlя, II Иraklи Иrяvan, Шяkи vя Шиrvana yцrцш lя -<br />
rиn dя, Tяbrиz xanlыьы иlя mцbarиzяdя Qazax vя Borчalы яща -<br />
лисиндян hяrbи qцvvя kиmииstиfadя etmиш, 1750-cи иldя Car-<br />
Balakяn qoшunlarыnы qazaxlыlarыn kюmяyи иlя bюlgяdяn чы -<br />
xartmышdы.<br />
3. Яhalиsи etnиk baxыmdan yцzdя-yцz mцsяlman Тцrk -<br />
lяrdяn иbarяt olan Qazax vя Borчalы mahallarыnыn яhalиси<br />
gцrcц чarlarыnыn hюkmц иlяиdarя olunduьu дюврдя чox aьыr<br />
hяyat sцrцrdц. Чoxsaylы vяaьыr vergиlяrи юdяyя bиlmяyяn<br />
kяnd sakиnlяrи doьma torpaqlarыnы qoyub qaчmaqla can -<br />
ларыnы qurtarmaьa чalышыrdылар. Tяbии kи, belя kяndlиlяrя qarшы<br />
sяrt tяdbиrlяr gюrцlцrdц. 30 vя 31-cи sяnяdlяrя gюrя ЫЫ Иraklи<br />
tяrяfиndяn Гazax mahalыnыn vяkиlи Pяnah aьaya vя ma -<br />
halыn bцtцn aьalarыna, aьsaqqallarыna verиlmиш gюstяrишdя<br />
(hюkmdя) deyиlиrdи kи, onlar Qazax mahalыndan baш gюtцrцb<br />
dиgяr bюlgяlяrя qaчmыш rяиyyяtlяrиn hamыsыnы zorla, sцrцyяsцrцyя<br />
gerиyя qaytarmalы vя яvvяlkи yaшayыш yerlяrиndя<br />
mяskunlaшdыrmalы иdиlяr.<br />
4. Иraklи tяrяfиndяn vergи yыьыmы ишиnиn ayrы-ayrы шяxslяrя<br />
mцqatияyя (иltиzama) verиlmяsи dя Qazax mahalыnda яhalи<br />
цzяrиnя dцшяn vergи yцkцnцчox aьыrlaшdыrмышdы. 34 nюm -<br />
rяlи sяnяdя gюrя II Иraklи 1774-cц иldяn Qazax mahalыndan<br />
vergи toplanmasы ишиnи mцqatияyя verиrdи: ayrы-ayrы иltиzam -<br />
чыlar эцrcц чarыna mцяyyяn qяdяr pul юdяyиb rяиyyяtdяn<br />
vergи yыьmaq hцququna malиk olur vя nяtиcяdя яhalиnи<br />
soyub talayыrdыlar. Maraqlыdыr kи, II Иraklиnиn mяrkяzи hю ku -<br />
mяt aparatыnda Qazax mahalыndan toplanan vergиlяrиn mц -<br />
qatияyя verиlmяsи иши иlя mяшьul olan ayrыca bиr иdarя fяa -<br />
lиyyяt gюstяrиrdи.<br />
Qeyd etmяk lazыmdыr kи, nя XVI–XVII яsrlяrdя, nя dя<br />
bяhs etdиyиmиz XVЫЫЫ яsrdя Cяnubи Qafqazda bиzиm mцasиr<br />
dцшцncя tяrzи иlяyanaшdыьыmыz kиmи mиllи etnиk sяrhяdlяr<br />
dяqиq mцяyyяn edиlmяmишdи. XVЫ–XVЫЫ яsrlяrdя Cяnubи<br />
Qafqaz Sяfяvиlяrlя Osmanlыlar arasыnda bюlцnmцшdц vя<br />
яnяnяvи olaraq Шяrqи Gцrcцstan (Kartlи, Kaxetиya vя Mes -<br />
xиya) Sяfяvиlяrиn, Qяrbи Gцrcцstan (Qurиya, Иmeretиya vя<br />
Mиnqrelиya) иsя Osmanlыlarыn иdarячиlиyи altыnda olmuшdur.<br />
Sяfяvиlяrdяn sonra hakиmиyyяtя gяlmиш Nadиr шahыn dюv -<br />
rцndя dя(1736-1747) Шяrqи Gцrcцstan Яfшarlar tяrяfиndяn<br />
иdarя olunurdu. Tяsadцfи deyиl kи, Sяfяvиlяrиn яvvяlkи qцd -<br />
rяtиnи vя sяrhяdlяrиnи bяrpa etmяk иstяyяn Qacarlar da<br />
Azяr baycanыn cяnubunda mюhkяmlяndиkdяn sonra Azяr -<br />
bay canыn шиmal torpaqlarыnы юz hakиmиyyяtи altыnda bиrlяш -<br />
dиrmяyя иkи dяfя 1795-1797-cи иllяrdя cяhd gюstяrmиш, eynи<br />
zamanda 1795-cи иldя Tиflиsи tutaraq Шяrqи Gцrcцstanda юz<br />
hakиmиyyяtиnи qurmaq иstяyиnи ortaya qoymuшdu.<br />
Maraqlыdыr kи, XVЫЫЫ яsrиn 90-cы иllяrиnиn яvvяllяrиndя Aьa<br />
Мяhяmmяd xan Qacarыn keчmиш Sяfяvи torpaqlarыna, o<br />
cцmlяdяn Шяrqи Gцrcцstana иddиa иlя чыxыш etmяsи Kaxetиya<br />
чarы ЫЫ Иraklиnи чox qayьыlandыrmыш, hяlя dя Nadиr шahыn hюk -<br />
mц иlя иdarя etdиyи Qazax mahalыnыn aьalarыna vя aьsaq -<br />
qallarыna 1793-cц иlиn иyul ayыnda yazыlы gюstяrиш gюndяr -<br />
mишdи. Gюstяrишdя Qazax aьalarыna vя aьsaqqallarыna tap -<br />
шыrыlыrdы kи, tяшvишя yol vermяsиnlяr, “иstяr o tяrяf vя иstяrsя<br />
bu tяrяfdяn hяr kяs olursa-olsun” яlиndя yцksяk vяkиllяrиn<br />
mюhцrц иlя tяsdиq edиlmиш tяlиqя vя vяsиqя olmadыqda, sиz -<br />
lяr ona юz aranыzda yer vermяmяlиsиnиz. Hяr kяs olsa da<br />
qoymayыn kи, aranыza gиrsиn. Heч kяsяdиnar (pul) vя dяn<br />
(mяhsul) vermяyиn kи, yoxlanыlыr. Buyurulmuш qayda иlя яmяl<br />
edяrяk kяnara чыxmasыnlar vя vяzиfяdar olduqlarыnы bиlsиnlяr”.<br />
II Иraklиnиn hяmиn gюstяrишинин hиcrиtяqvиmи иlя 1207-cииlиn<br />
zиlhиccя ayыnda иmzalanmasы Kaxetиyanыn hяlя dя mц sяlman<br />
vя Шяrq dцnyasыna mяnsub olduьunu gюstяrиr. Na dиr шah<br />
tяrяfиndяn Kaxetиyaya чar tяyиn edиldиyи 1744-cц иl dяn юlцm<br />
tarиxи olan 1798-cи иlиn yanvar ayыnыn 11-nя qяdяr II Иraklиnиn<br />
иmzaladыьы яksяr fяrmanlarыn, tяlиqя vя hюkm lяrиn цzяrиnя<br />
vu rulmuш mюhцrlяrdя yazыlыrdы: “Cяmqцdrяtlи шa hяnшahыn lцt -<br />
fцndяn Иraklи etиbar sahиbи olmuшdur”. Gюrцn dцyц kиmи, ЫЫ<br />
Иrak lи Azяrbaycan hюkmdarы Nadиr шah Яfшarыn hюkmциlяKa -<br />
xetиya чarы olduьunu heч vaxt yadыndan чы xartmamышdыr. Onu<br />
1798-cи иldя taxt-tacda яvяz edяn oьlu XЫЫ Georgи mюhцrцnц<br />
dяyишdиrяrяk onun цzяrиndя Davиd nяs lиndяn olduьunu qa -<br />
bartmышdыr. Gцrcц hakиmlяrиnиn ver dиklяrи hюkm vя fяr man -<br />
larыn fars dиlиndя olmasы да чox ma raqlыdыr.<br />
Соnrakы dюvrlяrdя dяyяnи, XЫX яsrиn иlk onиllиklяrиndя<br />
Qa carlar Cяnubи Qafqaz uьrunda иkи dяfя – 1804-1813 vя<br />
1826-1828-cи иllяrdя Rusиya иlя mцharиbя aparmыш vя mяь -<br />
lub olmuшduлар. Nяtиcяdя Cяnubи Qafqazda rus aьalыьы bяr -<br />
qяrar olduьundan bюlgяnиn bцtцn sosиal-иqtиsadи, etno-sи -<br />
yasы vяetno-demoqrafиk mяnzяrяsи vя иnzиbatи яrazи bюl -<br />
gцsц чar hюkumяtи orqanlarынын истяйиня уйьун шякилдя mц -<br />
яyyяn edиlmишdиr.<br />
Qazax, Шяmшяddиl vя Borчalы rus ишьalы dюvrцndя<br />
1801-cи иldя Rusиya “Шяrqи Gцrcцstan” adы altыnda яlя<br />
keчиrdиyи torpaqlarыn sыrasыna daxиl etdиyи Qazax, Шяmшяddиl<br />
vя Borчalы sultanlыqlarыnda юz mцstяmlяkячи sиyasяtиnи yц -<br />
rцt mяyя baшladы. Adычяkиlяn sultanlыqlar lяьv edиlяrяk Qa -<br />
zax, Шяmшяddиl vя Borчalы dиstansиyalarы adlandыrыldы. Dиgяr<br />
mцsяlman Тцrk яhalиsиnиn yaшadыьы bюlgяlяrdя olduьu kиmи<br />
Qazax, Шяmшяddиl vя Borчalы sultanlыqlarыnda alи zцmrяnиn<br />
nцmayяndяlяrиnи kafиr rus dюvlяtиnя vя onun ordusuna dцш -<br />
mяn mцnasиbяtdя olmasыnы yaxшы bиlяn чar hюkumяt orqan -<br />
larы иlk vaxtlar yerlи яyanlarla baьlы ehtиyatlы sиyasяt apar ma -<br />
ьa mяcbur иdи. Qafqazыn Baш Komandanlыьы Qazax, Шяm -<br />
шяddиl vя Borчalы aьalarыnыn sиlkи, torpaq, mцlkи vяиnzиbatи<br />
иdarя hцquqlarыna toxunmaqdan чяkиnмиш вя «Мurovlar<br />
haq qыnda 1802-cи иl Nиzamnamяsи»nи яsas gюtцrяrяk onla -<br />
rыn цzяrиndя hяrbи-polиs nяzarяtи qoymaqla kиfayяtlяnmишdи.<br />
Шиmalи Azяrbaycanыn Rusиya tяrяfиndяn ишьalыnыn Ыmяr -<br />
hяlяsиndя (1801-1813) Qafqazыn бaш кomandanы tяrяfиn -<br />
dяn hяyata keчиrиlяn aqrar sиyasяtиn mяrkяzиndя dayanan<br />
mяsяlя ruslar цчцn яsas tяhlцkяlи qцvvя sayыlan alи zцm -<br />
rяnиn zяrяrsиzlяшdиrиlmяsи иди. Бу заман йерли бяй вя аьа -<br />
ларын hцquq vяvяzиfяlяrиnиn sыxышdыrыlmasыvяya azaldыl masы<br />
цzrя gюrцlяn tяdbиrlяr цстцнлцк тяшкил етмишдир. Беля тяд бир -<br />
ляр башлыъа олараг alи zцmrяnиn ruslara dцшmяn mцnasиbяt<br />
bяslяyяn hиssяsиnя qaршы sяrt cяzalarыn verиlmяsиня вя on -<br />
larыn kяnd, torpaq vя kяndlиlяr цzяrиndя hцquqlarыnыn яllя -<br />
rиn dяn alыnmasына йюнялмишдир. Rяsmи sяnяdlяrdя belя cя -<br />
za tяdbиrlяrи “Asиyalыlara qarшы яn etиbarlы цsul” hesab edиl -<br />
mишdиr. Bu цsulun tяtbиqиnиn nяtиcяsи иdи kи, 1809-cu иldя<br />
baш komandan general Tormasovun яmrи иlя Шяmшяddиl<br />
dиstansиyasыnыn aьalarыnыn bиr hиssяsи Sиbиrя sцrgцn edиl -<br />
mиш dи. Hяmиn aьalarыn aиlя цzvlяrи onlardan qalan bцtцn<br />
da шыnmaz яmlakы (torpaqlar, baьlar vя s.) 1823-cц иldя dюv -<br />
lяt xяzиnяsиnиn xeyrиnя mцsadиrя olunana kиmи чox чя -<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
45
tиnlиklя юz яllяrиndя saxlaya bиlmишdиlяr. Qazax dиstansи ya -<br />
sыnda иsя Иsmayиl aьanыn “xяyanяt” etdиyиnя gюrя Rusиyaya<br />
sцrgцnя gюndяrиlяn qardaшы Mustafa aьadan qalan vяmцx -<br />
tяlиf qohumlarыnыn иdarяsиnя verиlяn sяkkиz kяnd цzя rиndя<br />
qanunи varиs kиmи onun hцquqlarыnыn tяmиn edиlmяsи цzrя<br />
xahишиnя baxan Qafqazыn mцlkи ишlяr hakиmи general-leyt -<br />
nant Velyamиnov yalnыz иkи kяnddя 423 hяyяtиn onun иda -<br />
rяsиnя keчmяsи haqda qяrar vermишdи. Belя mяhdud vя<br />
yarыm чыq hцquqdan иmtиna edяn aьanыn yalnыz bиr aьa qo -<br />
humu kиmи hцquq vя иmtиyazlarыnыn toxunulmazlыьыna tя mи -<br />
nat verиlmишdи.<br />
Qafqazыn baш komandanы general-leytnant Rtишшev 28<br />
may 1813-cц иl sяrяncamы иlя«Мurovlar haqqыnda 1802-cи иl<br />
Nиzamnamяsи»nя “Яlavяlяr” edяrяk Qazax, Шяmшяddиl vя<br />
Borчalы aьalarыnыn яnяnяvи torpaq sahиblиyи hцquqlarыnы mяh -<br />
dudlaшdыrmaьa иlk cяhdиnи gюstяrmишdиr. Belя kи, “Яla vя lяr” -<br />
dя aьalarыn torpaq sahиblиyи hцququ иnkar edиlиr, on larыn kяnd -<br />
lяr цzяrиndя yalnыz mцvяqqяtи иdarячиlиk hцquq larы tanыnыrdы.<br />
Eynи zamanda hюkumяt mяmuru олан murov lara mцlkяdar<br />
hцququ иlя kяndlиlяrdяn bцtцn vergиlяrи tяlяb etmяyя can<br />
atan aьalarы “иdarячиlиkdяn” uzaqlaшdыrmaq vя иmperatora<br />
qulluq ишиnя zиyan vuran aьalarы иsяqanunla cя zalandыrmaq<br />
цчцn hяbs edиb Tиflиsя – qubernatorun sяrяn camыna gюn dяr -<br />
mяk kиmи xцsusи hяrbи-sиyasи sяlahиyyяtlяr verиlиrdи.<br />
Qazax, Шяmшяddиl vя Borчalыaьalarыnыn torpaq vяdиgяr<br />
hцquqlarы, sиlkи иmtиyazlarы цzяrиnячar hюkцmяtиnиn nюvbяtи<br />
hцcumunun baшlanmasы Qafqazыn yenи baш komandanы, mц -<br />
sяlman Тцrk яhalиsиnиn qatы dцшmяnи ermяnиpяrяst rus ge -<br />
neralы A.P.Yermolovun adы иlяbaьlыdыr. Чarиzmиn Qafqaz da<br />
mцstяmlяkячиlиk sиyasяtиnи daha ardыcыllыqla hяyata keчиrяn<br />
baш komandan A.P.Yermolov (1816-1827-cи иllяr) bu цч<br />
dиstansиyada aьalarla kяndlиlяr arasыnda mцnasи bяtlяrи hю -<br />
kumяtиn xeyrиnя nиzamlamaq vя yerlи яyanlarыn statusunu<br />
mцяyyяnlяшdиrmяk mяqsяdиlя 1817-cи иldя Иcraedиcи Еks -<br />
pedиsиyaya aьalarыn hцquqlarы haqqыnda mяlumatlar top -<br />
lamaьы tapшыrmышdы. Alи Gцrcцstan hюkumяtиndя mцzakиrя<br />
edиlяn hяmиn mяlumatlar яsasыnda “Aьalarыn hцquqlarы vя<br />
vяzиfяlяrи” adlы Яsasnamяnи hazыrlayaraq 1818-cи иl martыn<br />
31-dя tяsdиq etmишdи.<br />
Яsasnаmяdя kяndlиlяrиn mцlkиyyяtчиsи deyиl, иdarячиsи vя<br />
иcarячиsи sayыlan aьalarыn mцlkяdar hцquqlarы dяyишdиrи lя -<br />
rяk onlara dюvlяt qulluqчusu, mяmuru kиmи yanaшыlmыш, xя -<br />
zи nя kяndlяrиnиn иdarя hцququnun иsя yalnыz sяdaqяtlи qul -<br />
luq яvяzиnя onlara gцzяшtя gedиlmяsи nяzяrdя tutul muшdu.<br />
Nя dяrяcяdя hяyata keчиrиlmяsиndяn asыlы olmayaraq<br />
Яsasnamя yerlи яyanlarыn иrsи hцquqlarыnы tяhlцkя altыna<br />
almыш, onlarыn hюkumяtdяn tam asыlы vяzиyyяtя dцшmяsи<br />
цчцn шяraиt yaratmышdы. Яsasnamяyя gюrя цzяrиnя cиddи<br />
hяrbи-polиs nяzarяtи qoyulmuш aьalar adи bиr иtaяtsиzlийя,<br />
hюkumяtиn dцшmяnlяrи vя cиnayяtkar цnsцrlяrlя яlaqя йа -<br />
ратмаьа vя ya yeganя kяndlи шиkayяtиня эюря mяhdud hц -<br />
quq vя иmtиyazlarыnы иtиrя bиlяrdиlяr. Мараглыдыр ки, бу дюврдя<br />
чар Русийасында сащибкар кяндлиляринин мцлкядардан ши -<br />
кайят етмяк щцгугу йох иди. Kяndlяrdяn xяzиnяyя daxиl<br />
olan vergиlяrиn aьalara чatan hиssяsиnиn belя, baш prиstavыn<br />
tяyиn etdиyи kovxalar (mяmurlar) tяrяfиndяn yыьыlmasы qay -<br />
dasыnыn qoyulmasы yerlи яyanlarыn яsas hцquqlarыnыn яllя -<br />
rиndяn alыndыьыnы gюstяrmяyя bиlmяz.<br />
Quba bяylяrи, Газах, Шямшяддил вя Борчалы дистанси йа -<br />
ла рынын aьalarы haqda Яsasnamяlяr чarиzmиn yerlи яyanlar<br />
zцmrяsиnиn kюhnя hцquq vя иmtиyazlarыnы mяhdudlaшdыran<br />
vя sыxышdыran xяttиnиn rяsmи иfadяsи olub, иlk nюvbяdя on la -<br />
rыn kяndlяr цzяrиndя vяrяsяlиk hцquqlarыnыn sarsыdыlmasыna<br />
yюnяlmишdи. Bu yolla чarиzm mцsяlman яyalяtlяrиndяkи bяy -<br />
lяrя vя onlarыn varиslяrиnя hюkumяtя sяdaqяtlя qulluqdan<br />
baшqa heч bиr mюvcudluq vasиtяsи olmadыьыnы dяrk et dиr -<br />
mя yя, юzцnя dцшmяn qцvvяlяrи иqtиsadи cяhяtdяn zяиf lяt -<br />
mяyя vя nяhayяt, alи mцsяlman sиlkиnиn tяrkиbиnи юz xeyrи -<br />
nя qяtи шяkиldя dяyишdиrmяyя чalышыrdы.<br />
Чarиzmиn, xцsusиlя Гафгазын баш щакими A.P.Yer molo -<br />
vun hяyata keчиrdиyи, яyanlarыn qabaqkы hцquqlarыnы sыxыш -<br />
dыran vя mяhdudlaшdыran tяdbиrlяrи, hяtta hюkumяtя sяda -<br />
qяtlи bяy vя aьalar arasыnda hяyяcana vя narazыlыьa sяbяb<br />
olmuшdu. 1818-cи иl Яsasnamяsиndяn narazы qalan цч dиs -<br />
tan sиyanыn aьalarы hюkumяtя dцшmяn mюvqeyя keчяrяk<br />
kюhnя hцquq vя иmtиyazlarыnы gerи qaytarmaq uьrunda mц -<br />
barиzяyя qalxmышdыlar. Xцsusиlя Шяmшяddиl dиstansиyasыnыn<br />
яn bюyцk vя nцfuzlu яyanlarы – Nяsиb sultan vя Mustafa<br />
aьa 1818-1819-cu иllяrdя “hюkumяtиn vergиlяrи artыrmaq vя<br />
qoшun цчцn rekrуt (яsgяr) toplamaq nиyyяtиndя olmasы” haq -<br />
da шaиyяlяrdяn иstиfadя edяrяk tabelиklяrиndя olan sakиnlяrи<br />
rяsmи sяnяdlяrdя gюstяrиldиyи kиmи “qиyama” qaldыra bиl mиш -<br />
dиlяr. Цсйан бaшчыlarыhяbs edиlиb, Tиflиsя gюndяrиlяndяn son -<br />
ra da чыxышlarы ara vermяyяn Шяmшяddиl sakиnlяrиnи Yer -<br />
molov top atяшlяrи nяtиcяsиndя “30 mиnlиk яhalиnиn yarыsыnыn<br />
иtиrиlmяsиnиn belя ona bиr zиyan gяtиrmяyяcяyи” иlя hя dя -<br />
lяmишdи. Dиgяr tяrяfdяn, цсйанын baшчыlarыnыn kяndlяrиnиn<br />
onlarыn hюkumяtя sяdaqяtlи юvladlarы, qohum-qardaшlarыnыn<br />
иdarячиlиyиndя saxlanmasы vяdини верян general Yermolov<br />
onlarы юz tяrяfиnя чяkmяyя чalышса да, 1820-cи иldя цсйаны<br />
hяrbи гцввя иля yatыra bиlmишdи.<br />
Bu hadиsя gюstяrиr kи, elя иlk vaxtlardan hюkumяtиn yerlи<br />
яyanlarыn иqtиsadи vяsиyasи gцcцnцzяиflяtmяk, onlarыn so -<br />
sиal-sиyasи hцquqlarыnы mяhdudlaшdыrmaq xяttиnя qarшы bяy<br />
vя aьalar юз kяndlиляри иля бирликдя етиразларыны билдирир, щятта<br />
цсйан галдырырыдылар.<br />
Чar hюkumяtи Gцrcцstanda яyanlarыn torpaq hцquqlarы<br />
vя sиlkииmtиyazlarыnы nиzamlamaq цчцn Зadяgan deputatlarы<br />
mяclиsи kиmи чox mцhцm иdarяnиn fяalиyyяtиnя иcazя verdиyи<br />
halda, Azяrbaycanda zadяgan zцmrяsиnя ayrы-seчkиlиk mц -<br />
nasиbяtиnиn nяtиcяsи olaraq bu mяsяlя иlя baш komandanыn<br />
xцsusиnяzarяtи vя rяhbяrlиyи altыnda hяrяkяt edяn яyalяt vя<br />
шяhяr mяhkяmяlяrи vя bu mяhkяmяlяrиn nяzdиndя mцxtяlиf<br />
vaxtlarda yaradыlan xцsusи komиssиyalar mяшьul olurdu. Ko -<br />
mиssиyalar yerlи яyanlarыn kяndlяr vя dиgяr daшыnmaz яm -<br />
lak lar цzяrиndя sahиblиk hцququnu tяsdиq edяn xan tя lи qя -<br />
lяrи (fяrmanlarы) vя sиyahыyaalma materиallarы яsasыnda yox -<br />
lamalar apararaq чox zaman alи zцmrяnиn statusunu kю -<br />
kцndяn sarsыdan qяrarlar чыxarыr vя bu yolla bяy vя aьalarы<br />
sыxышdыrыrdы.<br />
Чarиzmиn yerlи яyanlarыn sosиal-иqtиsadи vя sиyasи hц -<br />
quq larыnы mяhdudlaшdыran sиyasяtиndяn narazы qalan vя<br />
dцш dцyц vяzиyyяtlя barышmaq иstяmяyяn bяy vя aьalar иtи -<br />
rиl mиш hцquqlarыnы gerи qaytarmaq uьrunda mцbarиzяdя bц -<br />
tцn vasиtяlяrdяn иstиfadя edиrdиlяr. 1819-1820-cи иl цsyan la -<br />
rыndan sonra Шяmшяddиl vя Qazax aьalarы “mцlkяdar hц -<br />
quq larыnыn gerи qaytarыlmasы” haqda dяfяlяrlя kollektиv ши -<br />
kayяt vя яrиzяlяrlя rяsmи иdarяlяrя мцраъият etmишdиlяr.<br />
1827-cи иldя Шяmшяddиl dиstansиyasыnыn aьalarыnыn<br />
onlarыn иdarяsиndяn чыxarыlaraq ermяnи arxиyepиskopu<br />
46 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
Nersesиn иdarяsиnя verиlmиш kяndlяrиn gerи qaytarыlmasы vя<br />
onun “tatarlarыn ишиnя мцдахиля етмясинин qarшыsыnыn alыn -<br />
ma sы haqda” вердикляри шикайят baxыlmamыш qalmышdы. Bu иn -<br />
dиyяdяk Azяrbaycan torpaьыnda gюrцnmяmиш vя tarиxdя<br />
analoquna rast gяlиnmяyяn bиr hadиsя иdи. Ermяnи Nersesя<br />
verиlmиш kяndlяrиn sakиnlяrи hюkumяtя шиkayяt mяktubunda<br />
qяzяblя yazыrdыlar kи, юlkяdя xrиstиanыn mцsяlmana tabe ol -<br />
masы qaydasы var, mцsяlmanыn xrиstиana иtaяt gюstяrmяk<br />
qaydasы yoxdur. Цmumиyyяtlя, Qafqaz bюlgяsиndя rus иш -<br />
ьa lыna qяdяr ermяnи яsиllи яyanlar yox dяrяcяsиndя иdи. Ta -<br />
rиxи Azяrbaycan Тцrk torpaьы olan Иrяvan xanlыьыnda cяmи<br />
beш ermяnи яsиllи bяy var иdи. Qacarlar sцlalяsиnиn иcazяsи<br />
иlя Иrяvan sяrdarы, yяnи xanы cяmиbeш nяfяr ermяnиyя bяy<br />
paltarы geyиnmяyя иcazя vermишdи. Bцtцn bunlar ermя nи lя -<br />
rиn Qafqaza gяlmя olduьunu vя onlarыn bюlgяdя heч bиr ta -<br />
rиxи kюkя malиk olmadыьыnы sцbut edиr.<br />
Mцxtяlиf tяlиmat vя яsasnamяlяrlя torpaq, kяndlиlяr цzя -<br />
rиndя sahиblиk hцquqlarы sarsыdыlan, mяhdudlaшdыrыlan, hяttа<br />
lяьv edиlяn Qazax, Шяmшяddиl vя Borчalыaьalarы yenиhюku -<br />
mяtdяn tamamиlя narazы иdиlяr vя mцbarиzя цчцn яlverишlи<br />
шяraиtиn yaranmasыnы gюzlяyиrdиlяr.<br />
Чar hюkumяtиnиn alи mцsяlman zцmrяsиnиn gяlяcяk sta -<br />
tusu иlя baьlы XЫX яsrиn 20-cи иllяrиnиn sonu-30-cu иllяrиnиn<br />
яvvяllяrиndя hazыrladыьы layиhяlяrdя Qazax, Шяmшяddиl vя<br />
Borчalы dиstansиyalarыnыn aьalarыnыn gяlяcяk taleyи dяunu -<br />
dulmamышdы. XЫX яsrиn 40-cы иllяrиnиn яvvяllяrиndя hюkumяt<br />
orqanlarы 30-cи иllяrdя hazыrlanmыш layиhяlяrdя nяzяrdя tu -<br />
tul muш bяzииdeyalarы hяyata keчиrmяyя baшladыlar. Qaf qa -<br />
zыn BaшИdarяШurasыnыn 25 aprel 1841-cииl qяrarыиlяQazax,<br />
Шяmшяddиl vя Borчalы mяntяqяlяrиndя 59 aьanыn 102 kяndи<br />
mцsadиrя edиldи. Bunun ardыnca Kaspи vиlayяtиndя tиyul tor -<br />
paq sahиblиyиnиn lяьv edиlmяsи vя bяylяrиn kяnd иdarячи lи -<br />
yиndяn uzaqlaшdыrыlmasы haqqыnda da qяrar verиldи.<br />
1844-cц иldя Qafqaz canишиnи tяyиn edиlmиш knyaz M.S.<br />
Vorоntsovun rяhbяrlиyи altыnda xцsusи komиssиya иkи иl яr -<br />
zиndя mцsяlman bяy vя aьalarыnыn torpaq hцquqlarыnыn nи -<br />
zamlanmasыna daиr Яsasnamя layиhяsиnи hazыrlayыb чara<br />
tяqdиm etdи. Чar ЫNиkolay hяmиn Яsasnamяnи 6 dekabr<br />
1846-cы иldя canишиnиn adыna reskrиpt (buyuruq, fяrman) шяk -<br />
lиndя иmzaladы. 12 maddяdяn иbarяt olan bu qanunun 10<br />
mad dяsи bяy vя aьalarыn torpaq hцquqlarыna, 2 maddяsи<br />
иsя мцлкядар-kяndlи mцnasиbяtlяrиnя aиd edиlmишdи.<br />
6 dekabr fяrmanы иlяhюkumяt Rusиya ишьalы dюvrцndя<br />
vя иndи dяbяy vя aьalarыn иxtиyarыnda olan mцlk vя tиyul<br />
torpaqlarы цzяrиndя onlarыn tam vя иrси mцlkиyyяtчиlиk hц qu -<br />
qunu иlk dяfя olaraq tanыyыrdы. Qazax, Шяmшяddиl vя Borчalы<br />
mяntяqяlяrиndя 1841-cи иldя aьalardan mцsadиrя edиlmиш<br />
bцtцn torpaqlar hюkumяtиn xцsusи иltиfatы kиmиonlara gerи<br />
qaytarыlырdы. Eynи zamanda hяmиn torpaqlar цzяrиndя aьa -<br />
larыn xцsusи mцlkиyyяtчиlиk hцququ да tяsdиq edиlиrdи.<br />
Fяrmana gюrя bяy vя aьalarыn иxtиyarыnda olan tor paq -<br />
lar иrsяn keчя bиlяr, baьышlana, satыla vя ya hяr hansы шяkиl -<br />
dя alqы-satqыya qoyula bиlяrди. Bu zaman hяmиn torpaьыn yenи<br />
sahиbи hюkmяn alи mцsяlman zцmrяsиnя mяnsub olmalы иdи.<br />
Rusиya hюkumяtи Шиmalи Azяrbaycanыn ишьal edиlmяsи<br />
prosesиndя яsas dиqqяtи hяrbи-sиyasи hadиsяlяrя yюnяltsя<br />
dя, bюlgяnиn gяlиr mяnbяlяrиnиn dюvlяt хязинясиня топлан -<br />
масы sahяsиndя bиr sыra addыmlar atыlmышdыr. Hяrbи-sиyasи<br />
шя raиtин mцrяkkяblиyи цzцndяn Cяnubи Qafqazыn, o sыradan<br />
Шиmalи Azяrbaycanыn sяrvяtlяrиnиn иqtиsadи cяhяtdяn mя -<br />
nиmsяnиlmяsи kиmи baшlыca mцstяmlяkячи mяqsяdиn hяyata<br />
keчиrиlmяsиnя чar hюkцmяtи щяля hazыr deyиldи. Belя bиr шя -<br />
raиtdя “hяrbи ишьal rejиmи” formasыnda yaradыlan mцstяm -<br />
lяkячи orqanlar kюhnя иdarячиlиyи lяьv edиlяrяk яyalяtя чe -<br />
vrиlmиш xanlыqlarda vя dиstansиyalara чevrиlmиш sultanlыq -<br />
larda яsas dиqqяtи malиyyя-vergи sиstemиnиn юyrяnиlmяsиnя<br />
vя xяzиnяnиn gяlиr mяnbяlяrиnиn цzя чыxarыlmasыna, hяrbи<br />
яmяlиyyatlarla baьlы qoшunlarыn яrzaq вя диэяр mяhsullar<br />
(провиант) иlя tяmиn edиlmяsиnя yюnяltmишdиляр.<br />
Шимали Azяrbaycanыn Rusиya tяrяfиndяn ишьalы gedишиn -<br />
dя xцsusиlя Qazax, Шяmшяddиl dиstansиyalarыnda vя daha<br />
tez xan hakиmиyyяtи lяьv edиlmиш Gяncя, Bakы vя Quba<br />
яyalяtlяrиndя иlkиn kameral sayыmlar keчиrяn rяsmи иdarяlяr<br />
яhalиnиn, o sыradan da dюvlяt vя sahиbkar kяndlи aиlяlяrиnиn<br />
sayы, mюvcud vergи vяmцkяllяfиyyяtlяr vя bцtюvlцkdя bцtцn<br />
дашынмаз vя дашынан яmlaklar haqqыnda яldя edиlяn mяlu -<br />
mat lar яsasыnda yenи malиyyя-vergи sиyasяtиnи mцяyyяn lяш -<br />
dиrmяyя чalышыrdыlar. Qafqazыn baш komandanlыьы “яnяnяvи”<br />
vergиlяrиn heч bиr kяsиrиz xяzиnяyя daxиl olmasыnы tяmиn et -<br />
mяk цчцn hяrbи qaydaya яsaslanan sяrt tяdbиrlяrdяn чя -<br />
kиnmиrdи. Hяlя 1803-cц иldя 10 mиn nяfяrdяn чox kяnd lи nиn<br />
yaшadыьы Qazax dиstansиyasыnыn яhalиsиnиn vergиlяrи azalt maq<br />
haqqыnda шиkayяtи baш komandan knyaz Sиsиa novun<br />
qяzяbиnя sяbяb olmuш vя5 mиn manat vergи borcunu, 13<br />
mиn manatlыq pul vergиsиnи, 650 xalvar taxыl vergиsиnи kя sиr -<br />
sиz юdяmяkdяnsя “pul яvяzиnя xahиш” gюndяrяn sakиnlяrи<br />
юz torpaьыndan qovmaqla hяdяlяmишdи.<br />
Rusиyanыn mяrkяzи qubernиyalarыndan яrzaq mяhsulla -<br />
rыnыn gяtиrиlmяsиnиn bюyцk xяrclяrlя baьlы olduьunu nяzяrя<br />
alan baш komandanlыq qoшunlarы yerlи яhalиnиn hesabыna<br />
provиantla (taxыl mяhsullarы, mal-qara vя s.) tяmиn etmяyя<br />
чalышыrdы. Qazax vя Шяmшяddиl sakиnlяrи 1805-cи иldяn baш -<br />
la yaraq hяr иl cяrиmяlиk vergи kиmи юdяnяn 9 mиn pud<br />
buьdanыюz at arabalarыnda provиant maьazalarыna daшыmalы<br />
иdиlяr. Elя hяmиn иl Qazax яhalиsиnиn юdяdиyи pul vergиsи<br />
taxыl vergиsи иlя яvяz edиlmишdи.<br />
Mцsяlman яyalяtlяrиndя dюvlяt яmlakыnыn vя mцlkиyyя -<br />
tиnиn иdarячиlиyи dя 1801-cи иldя yaradыlan Alи Gцrcцstan hю -<br />
kumяtиnиn xяzиnя ekspedиsиyasыna tapшыrыlmышdы. Elя иlk<br />
иllяr dяn xяzиnяyя mяxsus tяsяrrцfatlarы иdarя etmяk цчцn<br />
pul vяsaиtи vя bacarыqlы mяmurlara malиk olmayan xяzиnя<br />
ekspedиsиyasы dюvlяt mяnafeyиnи qorumaq mяqsяdи иlя bиr<br />
tяrяfdяn dюvlяtя mяxsus яkиn sahяlяrиnи, meyvя, цzцm vя<br />
tut baьlarыnы ayrы-ayrы tacиrlяrя иltиzama verиr, dиgяr tяrяfdяn<br />
vergиdяn gяlяn gяlиrиn azalmasыnыn qarшыsыnы almaq цчцn<br />
doьma yerlяrиnи qoyub qaчan kяndlиlяrи gerи qaytarmaьa<br />
чalышыrdы. Ayrы-ayrы яyalяt, dиstansиya vя xanlыqlardan qaчan<br />
kяndlи aиlяlяrиnиn sayыnыn gцnц-gцndяn artmasы dюvlяt xя -<br />
zиnяsиnи эялир mяnbяlяrиnи иtиrmяk, ordunuн иsя provиantsыz<br />
галмаг tяhlцkяsи qarшыsыnda qoyduьu цчцn elя иlk vaxt -<br />
lardan hюkumяt orqanlarы qaчma hallarыnыn qarшыsыnы almaq<br />
цчцn sяrt tяdbиrlяrя яl atырдылар. Hяlя 1804-cц иldя Qazax vя<br />
Шяmшяddиldяn mцxtяlиf yerlяrя, baшlыcasы иsяxanlыqlara qa -<br />
чan kяndlиlяrиn tutulub Sиbиrя sцrgцn edиlmяsи haqqыnda<br />
mя sяlя qaldыran rяsmи иdarяlяr aьalarыn 1810-cu иl tarиxlи<br />
xahишиnя baxaraq 1812-cииldя onlara “qaчqыn” kяndlиlяrи qa -<br />
nun яsasыnda gerи qaytarmaq, gerи qaytarыlan xяzиnя<br />
kяndlиlяrиnя hяtta yиyяlяnmяk hцququ vermишdи.<br />
Vergиlяrиn yыьыlmasы zamanы sakиnlяrя kичиk gцzяшtя ge -<br />
dиl mяmяsиnи tяkcя belя bиr fakt sцbut edиr kи, 1830-cu иldя<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
47
onlarыn 1977 чetvert taxыl vergиsи цzrя юdяyяbиlmяdиklяrи<br />
cя mиси 6 чetvertlиk buьda иdarяlяr arasы 2 иllиk yazышma lar -<br />
dan sonra kяndlиlяrdяn gцclя alыnmышdы.<br />
Vergи sиyahыlarыndan gиzlи qalan hяyяtlяrи цzя чыxarmaq<br />
mяqsяdи иlя 1831-cи иldя Qazax dиstansиyasыnda hяr ev цzя -<br />
rиnя eynиюlчцdя vergи qoyulmasы haqda sяrяncam ve rиlmиш,<br />
belяlиklя dяvergиlяrиn цmumи dиstansиya vя kяndlиlяr цzrя<br />
bюlgцsцndяn hяyяtlяr цzrя bюlgцsц sиstemиnя keчиdиn яsasы<br />
qoyulmuшdu. Yenи qayda иlя 1957 чetvert taxыl vergиsи 70<br />
kяnddя yerlяшяn 4699 ev arasыnda, hяrяsиnя 3 чetvertlиk 3<br />
qarnиtsa taxыl dцшmяklя, bяrabяr surяtdя bюlцшdцrцl mцш dц.<br />
Kяndlи aиlяsиnиn иmkan vя gцcцnцnяzяrяalmadan ver -<br />
gиlяr qoyulmasы, vergи-malиyyя sиstemиndя xяzиnяnиn xey rи -<br />
nя dяyишиklиklяr edиlmяsи nяtиcяsиndя 30-cu иllяrdя vergи<br />
borclarы Qazax kяndlяrи цчцn az qala daиmи hala чevrиl mиш -<br />
dи. Nяtиcяdя hяtta юzцnцn яrzaьa tяlяbatыnы юdяyя bиl mя -<br />
yяn kяndlи aиlяsиbиr иlиn borcunu юdяyиb qurtarmamыш, ye -<br />
nиsи gяlиrdи.<br />
Цmumиyyяtlя, bиr sыra zиddиyяtlяrя, ayrы-seчkиlиk mцna -<br />
sи bяtиnя baxmayaraq kяndlиlяrиn яn amansыz цsullarla so -<br />
yu lub-talanmasыnda чarиzmlя yerlи яyanlarыn mяnafeyи bиr<br />
чox hallarda цст-цстя дцшцрдц. Bunu sahиbkar kяndlиlяrиnиn<br />
яyanlarыn qanunsuz tяlяblяrи иlя baьlы шиkayяtlяrиnя hюku -<br />
mяtиn mцnasиbяtи дя aчыqca gюstяrиr. Hяlя 1822-cи иldя<br />
Шяmшяddиl dиstansиyasыnыn bиr neчя kяndиnиn sakиnlяrинин<br />
Nяsиb Sultanыn цч oьlu tяrяfиndяn onlardan яlavя vergиlяr<br />
tяlяb edиlmяsи, provиantыn pulunun юdяnиlmяmяsи vя 1818-<br />
cи иl Яsasnamяsиnи pozaraq bиr gцn яvяzиnя 3-6 gцn aьa<br />
яkиnlяrиnиn becяrиlmяsиnя mяcburи qaydada cяlb edиlmяlяrи<br />
иlя baьlы шиkayяtlяrиnин haqlы olduьu sцbut edиlsя dя, tяdbиr<br />
gюrцlmяsи tяxиrя salыnmышdы. Шяkи яyalяtиnиn bяy kяndlиlяrи<br />
vя nюkяrlяrи цzяrиnя dюvlяt vergиlяrи vя чюpbaшы rцsumu<br />
qoyulmasыndan 1825-cииldя verиlяn шиkayяt baш hakиm tяrя -<br />
fиndяn яsassыz sayыlmышdы. 1832-cи иldя Qazax dиstansи ya -<br />
sыnыn 542 hяyяtdяn иbarяt Шыxlы vяKosalar kяnd sakиnlяrиnи<br />
onlarы “иdarя edяn” Иsmayыl aьa, Yaqub aьa vя onlarыn qo -<br />
hum qardaшlarыnыn яkиnlяrиndя bиr gцn яvяzиnя yemяk ver -<br />
mяdяn 5 gцn ишlяdиlmяyя mяcbur edиlmяlяrи, onlardan qa -<br />
nunsuz яlavя natural vя pul vergиlяrи, normadan artыq nюkяr<br />
verиlmяsи vя b. tяlяblяr edиlmяsи haqda шиkayяtя yal nыz цч<br />
иldяn sonra, 1835-cи иldя baxan baш komandanlыq aьa larы<br />
tяkrar шиkayяt gяlяrsя, kяndlяrиn иdarячиlиyиndяn uzaq laш dыrы -<br />
lacaqlarы иlяqorxutmaqla kиfayяtlяnmишdи.<br />
1817-1818-cи иllяrdя Cяnubи Qafqaza sяkkиz alman ko -<br />
lonиyasы gяtиrиb yerlяшdиrяn, 1828-1830-cu иllяrdя 40 mиn nя -<br />
fяrdяn чox Иran ermяnиsиnи, 84 mиn nяfяrdяn чox Os manlы er -<br />
mяnиsиnи Qarabaь, Иrяvan vя Naxчыvanыn яn yaxшы torpaq la -<br />
rыnda mяskunlaшdыran Rusиya hюkumяtи yerlи яha lиnиn tor paq -<br />
la tяmиnatы mяsяlяsиnяlaqeyd mцnasиbяt bяs lяyиrdи.<br />
Nяиnkи Azяrbaycanda, bцtцn Zaqafqazиyada torpaqlarыn<br />
sяrhяdlяrи vя юlчцsц mцяyyяnlяшdиrиlmяdяn belя, dиyar цчцn<br />
yad olan яhalиnиn yerlяшdиrиlmяsи цчцn чox asanlыqla vя<br />
qыsa vaxtda boш torpaqlar tapыldыьы halda “Aztorpaqlы dюvlяt<br />
kяndlиlяrиnя torpaq ayrыlmasы haqqыnda” 31 oktyabr 1830-cu<br />
иl Alи fяrmanыnыn mцsяlman яyalяtlяrиndя hяyata keчиrиl mя -<br />
sи qeyrи-mцmkцn sayыlmышdы.<br />
Belяlиklя, kючцrmя tяdbиrlяrи nяtиcяsиndя torpaqla tяmи -<br />
nat lыlыq cяhяtdяn vяzиyyяtи daha da aьыrlaшan kяndlиlяrиn ver -<br />
gи yцkцnя uyьun olaraq torpaq payыna ehtиyacыnыn юdя nиl -<br />
mяsи baш komandanlыьы qяtиyyяn maraqlandыrmыrdы. Чцnkи<br />
31 oktyabr 1830-cu иl Alи fяrmanыnыn hяyata ke чиrиl mя sиnи<br />
qяsdяn yubadan baш komandanlыq aztorpaqlы kяn d lиlяr<br />
цчцn torpaq sahяsи axtarыb tapmaq яvяzиnя, 1831-cи иlиn<br />
иyun ayыnda kючцrmя fondu цчцn Yelиzavetpol daиrя sиn dя,<br />
Шиrvan яyalяtиndя, Qazax vя Шяmшяddиl dиstansиya la rыnda<br />
5854 aиlя vя yaxud 30 mиn nяfяr yerlяшdиrиlя bиlяcяk boш<br />
torpaqlar mцяyyяnlяшdиrmишdи.<br />
Azяrbaycanыn dиgяr bюlgяlяrиndя olduьu kиmи Qazax,<br />
Шяmшяddиl vя Borчalы dиstansиyalarыnda да чar mяmurlarы<br />
vяzиfяdяn suи-иstиfadя edяrяk яhalиnи soyub-talayыr, ancaq<br />
etdиklяrи cиnayяtlяrиnя gюrя heч bиr mяsulиyyяtя cяlb olun -<br />
mur, cяzasыz qalыrdыlar. Vergиlяrиn bюlgцsц vя yыьыlmasыnda<br />
vahиd qayda olmadыьыndan vяzиfяlи шяxslяr яsиl юzbaшыnalыq<br />
vя qanunsuzluq nцmunяsи gюstяrиrdиlяr. Mяsяlяn, 1821-cи<br />
иldя Шяmшяddиl dиstansиyasыnыn prиstavы Tarxanovun “Sa -<br />
kиn lяrи яlavя vergиlяrlя soyub taladыьыna vя dиgяr qanun -<br />
suzluqlara gюrя cиnayяt mяsulиyyяtиnя cяlb etmяyиn zяru -<br />
rиlиyи haqda” Gцrcцstan prokuroru Sokolovun tяklиfи baш<br />
komandan Yermolov tяrяfиndяn яsassыz sayыlmышdы.<br />
1828-1829-cu иllяrdя mцsяlman яyalяtlяrиndя yoxlama<br />
aparan senatorlar qraf П.И.Kutaysov vя Е.И.Meчnиkov<br />
Qarabaьяyalяtиndя komendantlar tяrяfиndяn natural vя pul<br />
vergиlяrиnиn, Qazax, Шяmшяddиl dиstansиyalarыnda provиant<br />
юdяnmяsи цчцn ayrыlan 15 mиn manat pulun yerlи mяmurlar<br />
tяrяfиndяn mяnиmsяnиlmяsи, hяtta taxыl вergиsиnиn sakиnlяr -<br />
dяn bиr иldя иkиdяfяyыьыlmasы kиmиcиnayяt faktlarыnы цzя<br />
чыxarmышdыlar.<br />
Bцtцn bunlar gюstяrиr kи, Rusиya Шиmalи Azяrbaycanыn bц -<br />
tцn bюlgяlяrиndя aьыr mцstяmlяkя rejиmи vя aчыq qarяt sиs -<br />
temи qurmuшdu.<br />
Sarayda iftar<br />
Harun Rəşid bir Ramazan günü Bəhlula<br />
tapşırdı:<br />
- Axşam namazında məscidə get, namaza<br />
gələn hər kəsi iftara dəvət et.<br />
Axşam oldu, namaz qılındı, namazdan<br />
sonra Bəhlul 5-10 nəfərlik bir qrupla saraya<br />
daxil oldu. Harun Rəşid çaşqınlıq içində olanları<br />
seyr edirdi:<br />
- Bəhlul bunlar kimdir Mən sənə namaza<br />
gələn hər kəsi saraya iftara çağır deyə tapşırmadımmı<br />
Sən o qədər adamın arasından bir<br />
süfrəlik belə adam gətirməmisən...<br />
- Əfəndim siz mənə məscidə gələnləri<br />
deyil, namaza gələnləri iftara çağır dediniz.<br />
Namazdan sonra məscidin qapısında durub,<br />
çölə çıxan hər kəsdən imamın namaz<br />
qıldırarkən hansı surəni oxuduğunu soruşdum.<br />
Onu yalnız gətirdiyim bu şəxslər bildi.<br />
Məscidə gələnlər çox idi, amma belə çıxdı ki,<br />
namaza gələnlər yalnız bunlarmış.<br />
48 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
Охунмуш мянбяляри<br />
йенидян охумаг лазымдыр<br />
(тарихи мянбяляр фолклор ишыьында)<br />
Фазил Ялийев<br />
филолоэийа елмляри намизяди<br />
Дилиндя, дцнйа дуйумунда цч миниллик «Шумер на мя» -<br />
нин излярини йашадан, ХЫ ясрдян Исламын тяк мцдафиячисиня<br />
чеврилян Тцрклярдян, о ъцмлядян Азярбайъан Тцркляриндян<br />
бящс едян мянбяляри арашдырдыг. Бир сыра дцшцндцрцъц ща -<br />
дисяляри, мцасир дюврля сясляшян мясяляляри елми дюврий йя -<br />
нин нязяриня чатдырмаьы лазым билдик.<br />
Исфащаны 1050-ъи илдя мяркязи шящяря чевирян Тоьрул бяй<br />
1055-ъи илдя Аббаси хялифялийинин дявятиля Баьдада дахил олду.<br />
Бунунла да Орта Шяргдя сийаси цстцнлцйц яля алан Тцркляр<br />
Исламын тяк мцдафиячиси олараг мейдана чыхдылар. Бизансын<br />
мцдафия хятлярини йыхан оьузлар (сялъуглар) тезликля Ана до -<br />
лунун фятщини баша чатдырдылар. Тцрклярин гялябяляри Рома<br />
па пасы Эеорэинин башчылыьы иля Испанийа мцсялманларыны При -<br />
ней йарымадасындан чыхаран христианлара тутарлы ъаваб олду.<br />
Ейни заманда бу вязиййят католик Авропа иля православ Би -<br />
занс арасындакы ихтилафлары зяифлятди. Онлар 1096-ъы илдя та рихя<br />
«сялиб мцщарибяляри» кими дахил олан мцщарибяляря, Тцркмцсялманлара<br />
гаршы хач йцрцшляриня башладылар. Ики йцз ил да -<br />
вам едян сялиб мцщарибяляриндя христиан Авропасы юз ис -<br />
тяйиня наил ола билмяди, Тцркляр Истанбулу фятщ етдиляр, Тцрк-<br />
Ислам байраьы Авропада дальаланмаьа башлады.<br />
Баш верян гаршыдурма вя мцщарибяляр халглар арасында<br />
дцшмянчилийи эцъляндирмякля бярабяр, онларын бир-бирини даща<br />
йахындан танымаларына, юйрянмяляриня имкан вермишди. Ясир<br />
алынмыш христианлара инсани мцнасибят эюстярилмяси авро па -<br />
лыларда Тцркляря ряьбят щиссляринин йаранмасына сябяб олду.<br />
«Гцдс фирянэляринин тарихи» адлы ясярин норман мяншяли мц -<br />
яллифи ясирляря, гадынлара гаршы инсани давранышлара эюря Тцрк -<br />
ляря дярин ряьбят бяслядийини етираф едирди. Венесийа та ъи ри -<br />
нин оьлу Марко Поло 1296-ъы илдя «Сяйащятнамя» ясяриндя<br />
Тцрк Кубилай хан щаггында йазырды: «Щяр кяс билмялидир ки,<br />
бу улу хан юлкяси, тябяяси вя зянэинлийи иля илк атамыз олан<br />
Адям пейьямбярдян (с) эцнцмцзя гядяр дцнйайа эялмиш<br />
шяхслярин ян гцдрятлисидир. О, дцнйанын таныйыб-билдийи ян<br />
бюйцк щюкмдардыр». Доьрудур, щяля Атилладан юнъя вя Атил -<br />
ланын рящбярлийи иля Гярби Щун Тцркляринин Авропайа йц рцш -<br />
ля ри заманы христиан дцнйасы Тцрклярля даща йахындан ма -<br />
раг ланмаьа башламышды. Амма Тцрклярин Анадолу фятщиня<br />
эиришмяляри вя хач сяфярляриндян сонра онлары юйрянмяк вя<br />
мцнасибятин формалашмасы просеси сцрятлянмишдир. Папа Ы<br />
Иннокенти бу мягсядля 1245-ъи илдя миссионер Ъованни Кар -<br />
пини Шяргя, Гузей вя Орта Асийайа сяфяря эюндярмишдир.<br />
Бунунла да христиан дцнйасынын Тцрклярин ичяриляриндя мис -<br />
сионерлик фяалиййяти башланмышдыр. Мягсяд Тцрк-Ислам вар -<br />
лыьына зярбя ендирмяк, мцсялман дцнйасына парчаланма<br />
салмаг, йени “христиан дювлятляри” йаратмаг иди.<br />
Тцрк-мцсялман халгларынын христиан дцнйасынын башга<br />
бир щиссяси - православ Русийасы арасында ялагяляр дя бир -<br />
мя налы олмамышдыр. Бу ики гоншу халглар арасында мцна си -<br />
бятлярдя иллярля сакитлик щюкм сцрмцш, тиъарят ялагяляри эе -<br />
нишлянмиш, араларында мцяййян мцнасибятляр йаранмышдыр.<br />
Бир чох тарихи дюнямлярдя ися мцщарибяляр, гаршыдурмалар<br />
сянэимямиш, чохлу ган тюкцлмцшдцр. XVЫЫ-XVЫЫЫ ясрлярдян<br />
башлайараг Русийа ишьалчылыг сийасятини эцъляндирмиш, «пар -<br />
чала, щюкмранлыг ет» принсипиля чыхыш етмяйя башламышдыр.<br />
Рус империйасы мювъуд олдуьу эцндян ясарят алтына алдыьы<br />
халгларын тарихини сахталашдырмаьа, ган вя эен йаддашыны мящв<br />
етмяйя чалышмышдыр. Бу гейри-инсани сийасят Руси йа нын иш -<br />
ьалы алтында йашайан Тцрк халгларына гаршы даща гяд дарлыгла<br />
тятбиг олунмушдур. 1828-1829-ъу иллярдя Русийа-Османлы<br />
мцщарибяси заманы чар Ы Николайын сярянъамы иля Азяр бай -<br />
ъан Тцркляринин милли кимлийи, “Тцрк” етноними дяйишдириляряк<br />
рясми сянядлярдя “Гафгаз татарлары”, дилин ады ися “татар дили”<br />
йазылырды. Тахта йениъя чыхан чар Ы Николай щям дя бцтцн<br />
“Ру сийайа вя Авропайа елан етди ки, Тцркляр христианларын ян<br />
гяддар дцшмянляридир”. Ганичян чарын бу чыхышындан сонра<br />
ермянилярин Тцркийя вя Ирандан Ъянуби Гафгаз торпаг ла -<br />
рына кючцрцлмяси сцрятляндирилди, буну Гафгазда “христиан<br />
дювляти” йаратмаг истигамятиндя планын бир мярщяляси сай -<br />
маг мцмкцндцр. Эялмя ермяниляр даща чох Гафгазын ян<br />
бюйцк етносу олан Тцркляря мяхсус торпагларда йерляш -<br />
дирилди. Ермянилярин кючцрцлмяси Ы Пйотрун Гафгазы ярази вя<br />
дини ъящятдян мянимсямяк - христианлашдырмаг сийасятинин<br />
дирчялдилмясиня хидмят едирди. Щяля ЫЫ Йекатеринанын дюв -<br />
рцн дя щазырланмыш плана уйьун олараг, 1783-ъц илдя эе -<br />
нерал Зубовун команданлыьы вя ермяни ясилли мцшавир Аг -<br />
рутинскинин иштиракы иля Азярбайъана щярби гцввя эюндярил -<br />
мишди. Онлара Гарабаьын ермяни мяликляри иля данышглар апа -<br />
рараг “Христиан Албанийасы” адлы дювлят йаратмаг тапшырыьы<br />
верилмишди. Чаричанын юлцмц щямин мянфур планын позул -<br />
масына сябяб олду.<br />
XЫX ясрдя дя рус шовинист даиряляринин Гафгазын мц сял -<br />
ман халгларына гаршы дцшмян мцнасибяти сянэимямишди,<br />
нятиъядя чаризмин ишьалчылыг сийасяти давам едирди. Буна<br />
ъаваб олараг, гящряман Шейх Шамилин башчылыьы иля чаризмя<br />
гаршы азадлыг щярякаты башланды. Ислами дяйярляря сюйкянян,<br />
мцридизм ады иля тарихя дцшян бу азадлыг щярякаты няти ъя -<br />
синдя чар ордусуна сарсыдыъы зярбяляр вурулду. 25 ил давам<br />
едян мцридизм щярякаты руслашдырма вя христианлашдрма<br />
сийасятинин пучлуьуну цзя чыхарды. Чар Русийасынын ишьалы<br />
алтында йашайан бцтцн мцсялман халгларынын чаризмин си -<br />
йасятиня гаршы милли мцгавимят идейасынын эцълянмясиня<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
49
сябяб олду, ишьала, ясарятя гаршы милли мцгавимятин мцх -<br />
тялиф формалары ортайа чыхды. Бу ишин аьырлыьы илк нювбядя Азяр -<br />
байъан Тцркляринин цзяриня дцшдц.<br />
Мирзя Фятяли Ахундовун ана дилиндя йаздыьы комеди йа -<br />
лары, йени ялифба уьрунда мцбаризяси, Щясян бяй Зяр дабинин<br />
1875-ъи илдя няшриня башладыьы “Якинчи” гязети, милли театрын<br />
йаранмасы, “Якинчи”нин давамчысы Исмайыл бяй Гас пы ралынын<br />
“Тяръцман” гязетиндя “Дилдя, фикирдя, ямялдя бирлик” иде йа -<br />
сынын иряли сцрцлмяси чаризмин ассимлйасийа сийасятиня гаршы<br />
Тцрк халгларынын милли-мяняви мцгавимят мяркязля ри нин мей -<br />
дана чыхмасына тякан верди. 1905-1907-ъи ил ин гилабы яря фя -<br />
син дя милли мятбуатын инкишафы, демократик щярякатын эцъ -<br />
лян мяси милли ойаныша, милли шцурун инкишафына мцщцм тясир<br />
эюстярди. Милли шцурун бичимлянмяси милли дювлятчилик тарихи нин<br />
йашанмасында башлыъа амиля чеврилди. Милли шцур милли дюв -<br />
лятчилик идейасынын мющкямлянмяси иля нятиъялянди. 1918-ъи<br />
илин 28 майында илк Тцрк-мцсялман ъцмщуриййяти -Азяр бай -<br />
ъан Демократик Республикасы мейдана эялди. Амма 1920-<br />
ъи ил апрелин 27-дя чаризмин даща гяддар вариси олан бол ше -<br />
вик ишьалы нятиъясиндя АДР сцгут етди. Анъаг ъями 23 ай<br />
фяалиййят эюстярян Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти милли азад -<br />
лыг идейасыны Азярбайъан халгынын ганына, ъанына щопдура<br />
билди вя Азярбайъаны ъоьрафи мякан кими дейил, сийаси ващид<br />
кими дцнйа дювлятляри сырасына дахил етди. Апрел чеврилишиндян<br />
сонра Азярбайъанда сийаси гятлляр, сцрэцнляр кцтляви шякил<br />
алды. Болшевик гийафяли рус шовинистляри вя ермяни дашнаклары<br />
Азярбайъан Тцрклярини мяняви ъящятдян сындырмаг цчцн<br />
“пантцркизм” хофундан гисасчылыг кими йарарландылар. Сталин<br />
эцрущу 1937-ъи илдя рясмян миллятин Тцрк кимлийини ляьв етди.<br />
Бунунла да милли рущумузун дашыйыъылары Щцсейн Ъавад,<br />
Ящ мяд Ъавад, Салман Мцмтаз кими минлярля вятян ювлады<br />
ишэянъяляря мяруз галдылар, нясилляр арасында мяняви баь -<br />
лара зярбя вурулду. Етираф едяк ки, индийя гядяр бу милли фа -<br />
ъиянин анъаг цздя олан ъящятляриня эениш мцнасибят бил -<br />
дирилмишдир. Амма “пантцркизм”ин гырмызы империйанын даща<br />
узаг мягсядляриня щесабланмыш суи-гясд олдуьуну там<br />
ачыглыьы иля индики вя эяляъяк нясилляря чатдырылмасына аз диг -<br />
гят йетирилмишдир. Зяннимъя, бу тарихи вязифяни халг йазычысы<br />
Мювлуд Сцлейманлы “Ермяни адындакы щярфляр” романында<br />
шяряфля йериня йетирмишдир.<br />
Милли “Тцрк” кимлийинин ляьви вятянсиз, эялмя ермяниляри<br />
айаьа галдырмыш, онларда миллятчилик щисслярини, дцшмянчилик<br />
ящвал-рущиййясини эцъляндирмишдир. 1987-ъи илдя “Тцрксцз<br />
Ер мя нистан” йаратмаьа наил олан ермяниляр гырмызы импери -<br />
йа нын ятяйиня сыьынараг бундан ялли ил яввял фелян “Тцрксцз<br />
Азярбайъан” планынын щяйата кечирилмясиндя фяал иштирак ет -<br />
мишдиляр. Тцрклярин бюйцклцйцнц, гцввясини билдикляри цчцн<br />
онлара нифрят бясляйян сцмцрэячи рус шовинизми милли ким -<br />
лийимизя зярбя вурмагла гцруру сындырылмыш миллятдян ман -<br />
гурт яхлаглы, ишчи кцтля йаратмаг йолуну тутмушду. Чцн ки<br />
билирдиляр ки, “Етносун ады онун ясас атрибутларындан би ридир.<br />
Ад итирся, етносун бцтювлцйц йохдур, лакин цмумхалг да ны -<br />
шыг дили вар”. Аддяйишмя кампанийасы Азярбайъан Тцрк ля рин -<br />
дя мяняви чашгынлыг, юзцнцхорлама, мцтилик вярдиш ля ри нин<br />
йаранмасына хидмят едирди. Бу кампанийасынын арха сында<br />
даща эизли мягсядлярин дайандыьы тарихимизин сонракы<br />
эедишатнда юзцнц эюстярмяйя башламышды.<br />
Азярбайъанын тяхминян 1/10 щиссясиндя, ясасян Кцрцн<br />
сол сащилиндяки яразилярдя ерадан яввялки Ы миниллийин ЫВ-ЫЫЫ<br />
ясрляриндя Тцрк дилиндя данышан 26 тайфанын “Азярбайъан<br />
тарихиндя Тцрк Албанийа” (Мирзябала Мяммядзадя) адландырылмасы<br />
даща мягсядяуйьун олса да тарихшцнаслыг<br />
чашдырылмышдыр. Ютян ясрин 37-ъи илиндян сонра йаранан “Со -<br />
вет Албаншцнаслыьы” елминдя бу эцн бир кяндин ящалиси гя -<br />
дяр сайы олан тайфалардан бящс олунса да, 50 милйонлуг<br />
Азярбайъан Тцркц “эялмя” кими гялямя верилмишдир. “Пан -<br />
тцркизм” иттищамыны ялляриндя байраг едян шовинст гцввяляр<br />
торпаг бцтювлцйцмцзц поздуглары кими милли бцтювлцйцмцзя<br />
дя гясд етмяйя чалышырдылар. Ъянубда “азяри”, Шималда ися<br />
“албан” адлы ики халгдан данышмаьа башладылар. Щалбуки, та -<br />
рихи мянбяляр албанларын Тцрк тайфасы олмасына шцбщя йери<br />
гоймур. Олжас Сцлейманов Газахыстан вя Тцркмянистанда<br />
Ипяк йолу цзриндя эюмрцкля мяшьул олан Тцрк албанлар щаг -<br />
гында мялумат вермишдир.<br />
Азярбайъан тарихи, етнографийа, археолоэийа, топономийа,<br />
ономастик елмляриня, Азярбайъан фолклоруна нязяр сал дыг да<br />
Албанийанын христиан юлкяси кими тягдим олунмасынын мяг сядли<br />
шякилдя ортайа атылдыьыны эюрмяк мцмкцндцр. Щят та ютяри мц -<br />
шащидяляр беля Албанийанын христиан юлкяси кими тяг ди матыны<br />
инкар едир. Азярбайъан тарихиндя дейилир: «ВIII ясрдя Бизанс<br />
императору Ираклинин Албанийайа йцрцшц за ма ны Ути вя Арсах -<br />
да беля кющня динляря ситайиш едян албан ящалиси чохлуг тяшкил<br />
едирди… Христианлыьын сийаси тясири Албанийада Арсахын яразиси<br />
иля мящдудлашырды. Цстялик, Албанийада хрис ти анлыьын дайаныглы<br />
диня чеврилмясиня Сасаниляр дя имкан вермирдиляр. II Йяз ди -<br />
эцрд (438-457) Албанийада христиан лыьыны ляьви щаггында фяр -<br />
ман вермишди, Сасанилярин щюкмранлыьы дюврцндя, хцсусян,<br />
510-629-ъу иллярдя христианлыг гадаьан едилмишди».<br />
Милли тарихимиздя ачыг-ашкар эюстярилир ки, Азярбайъанда,<br />
о ъцмлядян, онун кичик щиссяси олан Албанийада йерли ящали<br />
ерадан яввял вя бизим еранын И миниллийиндя, Ислам динини гя -<br />
бул етмяздян яввял юзляринин “кющня динляриня”, йяни ся ма -<br />
ви ъисмляря ситайиш етмиш, танрычылыг эюрцшляриня малик ол муш -<br />
лар. Онлар юлкядя ящалинин ясас щиссясини тяшкил етмиш, хрис -<br />
тианлыьы гябул етмямишляр. “Аьван тарихи”ндя Моисей Ка -<br />
ланкатлы анъаг христианлардан бящс етмиш, христиан олмайан<br />
вя чохлуг тяшкил едян ящали щаггында “чох ъцзи мялумат<br />
вермишдир”.<br />
Эюркямли археолог Ряшид Эюйцшов йазыр: “Айа ситайиш<br />
мябяди олан “Улдузлу тяпя”дя сонралар христан килсяси, “Аьоьлан”<br />
пири йахынлыьында монастр тикилмиш, “Армудлу тала” маьарасы<br />
христиан килсясиня чеврилмишдир. Христиан килсяляри бу гайда<br />
олараг юзцндян яввялки мябядляр цзяриндя тикилмишди”.<br />
Газахын Даш Салащлы кяндинин сюйкяндийи “Авей” даьындакы<br />
мябядин дя сюкцлцб сонрадан христиан килсясиня чеврилмяси<br />
щаггында йазылыр: “Ясас тикинти ики пилля юзцл цзя риндя гядим<br />
ай мябядинин цстцндя тикилмишдир. Даща доь русу, бцтпяряст<br />
мябяди христианлыьын гябулу иля дюврцн тяля биня уйьун<br />
олараг сюкцлмцш, онун ичярисиндя христиан мя бяди инша едил -<br />
мишдир. Мябядин шимал-шярг тяряфиндян гядим тикинтийя аид<br />
алты ъярэя щюрэц дашынын сахланылмасы да де йилян факты тяс -<br />
диг ляйир. Чахмаглашмыш ящянэ дашындан ти кил миш щямин щис -<br />
ся сонрадан тикилмиш щюрэц дашындан фярглянир. Ел арасында<br />
щямин мябядя “Ай мябяди”, “Ай еви” дя де йилир. Бу доь ру -<br />
дан да мябяд щаггында чох дяйярли мя лу матдыр. Бу фактын<br />
арашдырылмасы совет щакимиййяти дюврцндя китабдан-китаба<br />
кючцрцлмцш “Авей килсяси” (йахуд, ермяни тарихчиляринин ад -<br />
ландырылдыьы кими “Сурп Сяркис килсяси” ифа дясини) адыны та -<br />
мамиля тякзиб едир. Одур ки, Мядяниййят вя Туризм На зир -<br />
лийинин мялумат няшрляриндя “Авей килсяси” адынын ар хеолог<br />
50 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
Фцрузя Мурадованын гейд етдийи кими “Гядим ай еви” кими<br />
эюстярилмяси мягсядяуйьун оларды.<br />
Диэяр мябядлярин, щятта маьараларын христианлыгла яла гя -<br />
ляндирилмяси тяяъъцб доьурур. Ерадан яввялки мябядлярин<br />
хачкарларын сонрадан христиан мябядляриня, килсясиня че вир -<br />
дийини бу барядя мялуматы олмайанлара чатдырылмасы цчцн<br />
хейли иш эюрцлмялидир. Индики щалда Кичик Гафгазын даьлыг яра -<br />
зи ляриндя мювъуд олан “Ай мябядлярини” башдан-баша “Ал -<br />
бан христиан мябядляри” ады иля мятбуатда, телевизийаларын<br />
ся йащят мязмунлу верилишляриндя тяблиь олунмасы вятян даш -<br />
ларда тарихимиз вя динимиз щаггында йанлыш тясяввцрцн йа -<br />
ран масына сябяб олур. Ейни заманда даьда-дашда хачвари<br />
нахышлара раст эялдикдя онларын христианлыгла баьлы олдуьу<br />
щаггында тялясик нятиъя чыхармаг дцзэцн дейилдир: “Алимляр<br />
мцяййянляшдирмишляр ки, одун илк дини рямзи хач олмуш дур.<br />
Тябии йолла ялдя едилян оду сонралар инсанлар аьаъы-аьаъа<br />
сцртмякля ялдя етмишляр… Христианлыгдан чох-чох яввял мцх -<br />
тялиф юлкялярдя хачын бир рямз кими гябул едилмяси дя щямин<br />
фикри тясдигляйир”. Ряшид Эюйцшов тунъ дюврцня аид аби дя ляр -<br />
дя, Эянъя курганларында эил габын, тунъ дюймянин цзя рин -<br />
дяки хач нишанынын, Минэячевиндя тапылан кцп гя бир ляр дяки<br />
хачвари нахышларын христианлыгдан мин иллярля яввялки дювря<br />
аид олдуьуну, яняняви сяъиййя дашыдыьыны да эюс тяр мишдир.<br />
Сяма ъисимляриня ситайиш яняняси милли мянлийимизи якс ет -<br />
дирян “Оьузнамяляр”дя дя ашкар шякилдя юз ифадясини тап -<br />
мышдыр. Ряшид-яд-динин “Оьузларын тарихи” ясяриндя де йилир ки,<br />
Оьуз ханын эятирдийи дин эюйляря ситайишля баьлы олмушдур.<br />
Онун оьулларынын адлары да (Айхан, Эцнхан, Улдузхан) бу ну<br />
тясдигляйир. Бцтювлцкдя, танрычылыг дцшцнъя тярзи Тцрк ля рин инан -<br />
ъыны, дцнйайа бахышынын ясасыны тяшкил етмишдир. Тцрк чцлцк тя -<br />
фяккцрцнцн идейа-естетик ясасыны тяшкил едян танры чылыг еля бир<br />
мцкяммял идеоложи мяняви системдир ки, гядим Тцрк мя дя -<br />
ниййятини (о ъцмлядян ядябиййатыны) щямин сис темдян кя нар да<br />
изащ етмяк мцмкцн дейил. Чцнки гядим Тцрк идракынын ян<br />
бюйцк ясяри щямин идракын эялиб чыхдыьы “Танры” идейа-об разыдыр<br />
ки, ону Тцрк варлыьы юзцнцн бцтцн по тенсиал имканы иля йарат -<br />
мышдыр. Танрычылыг эюрцшцнцн изляри халгымызын дц шцн ъя синдя<br />
мцасир дюврдя дя йашамагдадыр. Мясялян, ай тязя ля няндя<br />
салават чевирмяк адяти, “Танры щаггы”, “Анд олсун эюй дяки<br />
Танрыйа”, “Танры щамыдан уъадыр”, “Аллаща-Танрыйа бах” де -<br />
йимляри, “Танры кюмяйин олсун”, “Тан ры сизи горусун”, “Танры<br />
голунуза гцввят версин” кими алгышлар, “Йаланчыйа Танры гяним<br />
олсун”, “Танры белини гыр сын”, “Сяни Танрыйа тапшырырам”, “Тан -<br />
рысыз адамсан” кими гар ьыш вя дейимляр гярб диалектиндя фяал<br />
шякилдя ишлянир. Хал гы мызын епос тяфяккцрцнцн зирвясиндя да -<br />
йанан “Китаби-Дядя Горгуд” милли кимлийимизин олдуьу кими,<br />
дини-мяняви дц шц нъямизин дя мющтяшям абидясидир. Танры -<br />
чылыьын мащиййя ти нин дярк олунмасында мцщцм мянбя олараг<br />
диггяти ъялб едир. “Духа Гоъа оьлу Дяли Домрул” бойунда<br />
тан рычылыг дц шцн ъяси там шякилдя юзцнц эюстярмишдир. Дом рулла<br />
Язра йы лын мцъадиляси сона чатаркян Дяли Домрул ъанынын алына -<br />
ъаьыны баша дцшцр. О, бу сон мягамда ъаныны Язрайыла де йил,<br />
юзцнцн тяк Танрысына тапшырмаьы ваъиб биляряк она йал варыр.<br />
Дастанда бцтпярястликдян Ислама кечид “Бякил оьлу Им -<br />
ран бойу”нда чох айдын шякилдя ифадя олунмушдур. “Оьлан<br />
мяьлуб оланда Аллащамы йал варырсан, Сянин бир Аллащын вар -<br />
са, мяним йетмиш ики бцтханям вар!” де йя юйцнян кафирин<br />
ъавабында Имрана вар олан Аллащ гырх киши гцввяти верир. Ка -<br />
фир мяьлуб оларкян “Бармаьыны галдырыб шящатядини сюйляди,<br />
мц сял ман олду” сюзляри бцтпярястлийин Танрычылыг, тяк Аллащ -<br />
лыгла явяз олун дуьуна яйани мисал ола биляр. Дастанын эириш<br />
щиссясиндя (мцггя ди мя синдя) Горгуд ата гайыбдан хябяр<br />
верян, Оьузун мцшкцл ишини щялл ет мяйи баъаран Танры ся -<br />
виййясиндя тягдим олунмушдур. Лакин “Тцрклярин Исламы гя -<br />
бул етмяси иля Горгудун танрычылыг миссийасы” илащи гцввя ол -<br />
масы юз йерини тяк Танры, тяк Аллаща (ъ.ъ.) вермишдир. Горгуд<br />
ата Аллащын-Танрынын елчиси дейил, улу пейьямбярин (с.я.я.)<br />
сирдашы, бир ювлийа кими Тцрклярин шифащи, сонра да йазылы йад -<br />
дашында ябядиляшмишдир. Мялумдур ки, дастандакы “Басатын<br />
тяпяэюзц юлдцрдцйц бой” дцнйа епос мядя ний йятинин ян<br />
гядим нцмцняси сайылыр. Чцнки тяпяэюзляр щаггында ера -<br />
дан яввялки йунан мифолоэийасында да эениш мялумат верил -<br />
мишдир. Алман алими Дитс эюстярир ки, йунан мифоложи дцшцн -<br />
ъя синдя полифем-тяпяэюз об разларынын йарадылмасында Дя -<br />
дя Горгуд тяпяэюзцндян истифадя олун мушдур. Басат тя -<br />
пяэюзцн эюзцнц гыздырылмыш шишля чыхарыр. Мцхтялиф щий лялярля<br />
Басаты юлдцрмяйя чалышан тяпяэюзцн щяр дяфя “Оьлан гур -<br />
тул дун му” суалына Басат “Танрым гуртарды” - дейя ъаваб<br />
ве рир. Тяпяэюз щаг гын да ясатир ерадан мин ил яввялки дюв рцн<br />
нцмуняси олдуьу кими, тан рычлыг идейасы да щямин дюврдя<br />
формалашмыш, Оьуз Тцркцнцн дцшцнъя тярзиня чеврилмишдир.<br />
“Тцркляр яъдадларынын, силащларынын, атларынын, хилас карларынын<br />
эюйдян ендийиня гяти шякилдя инанырдылар. Онларын ъащан дювляти<br />
гурмаг цчцн ъан атмалары да бу шцурун мящсулу иди”. Он -<br />
лар Боз Гурду Танры -оьлу, яъдад- хиласкар сайырдылар. “Оьуз<br />
каьан” дастанындакы мифо ложи рявайятлярдя гурдун Танры<br />
йурдуну горумасы, эюйдя йашамасы, эюй ишыьын ичин дя йеря<br />
енмяси вя хиласкарлыгларындан бящс олунур.<br />
Тарихи мянбялярдян айдын олдуьу кими, Тцрк халгларынын<br />
мяняви тязйигляря мяруз галмасында чар Русийасынын вя<br />
онун даща гяддар вариси олан гырмызы империйанын, 1245-ъи<br />
илдян Шяргдя миссионерлик фяалиййятиня ряваъ верян Авро -<br />
панын “хидмятляринин” хейли тясири олмушдур. Мцасир дюврдя<br />
дя Гярбин вя рус империйа сийасятинин кюкцндя щямин мя г -<br />
сяд дайаныр. Йяни, Авропа юлкяляриндян вя Русийадан иг ти -<br />
сади-мяняви дястяк алан миссионерляр Азярбайъанда хрис -<br />
тианлыьы мцхтялиф адлар алтнда тяблиь етмяйя ъан атырлар. “Рес -<br />
публиканын йерли ящалисини христианлашдырмаг мягсяди иля хей ли<br />
малиййя вясаити хярълянмиш, онларъа адда хцсуси ядябиййат<br />
бурахылмыш, онларъа семинарлар кечирилмиш, тяригятлярин ян<br />
перспективли вя садиг ардыъыллары христиан мяркязиня эюн дя -<br />
рилмишдир”. Эюрцндцйц кими, Пйотрдан цзцбяри Гафгазда, о<br />
ъцмлядян Азярбайъанда христианлыьы зорла йаймаьа наил ола<br />
билмяйянлярин нясилляри бу мянфур планы миссионерляр ва си -<br />
тясиля реаллашдырмаг истяйиндян ял чякмямишляр. Лакин мцс -<br />
тягиллик йолунда инамла ирялиляйян, милли-мяняви дяйярлярини<br />
ясрляр бойу язиз тутан, горуйан Азярбайъан халгы кечмишя<br />
айыг эюзля нязяр салмаьы, баш верянлярдян юнямли нятиъя<br />
чыхармаьы баъаран гцдрятли бир халг олдуьуну дяфялярля сц -<br />
бута йетирмишдир. Щазырда ися кцрясялляшмя дюврцнцн тяляб -<br />
лярини лайигинъя гиймятляндирмяйя, милли- мяняви, дини яхла -<br />
гымызда йашайан толерантлыьа, дини дюзцмлцлцйя ямял ет -<br />
мяк ля бярабяр, мцхтялиф “миссионер хидмяти”нин, “хейир хащ -<br />
лыг” тяшяббцсцнцн мягсяд вя мащиййятини дцзэцн анла -<br />
маьа диггят йетирилмялидир. Буна эюря дя Азярбайъан таи -<br />
хини, етнографийа, археолоэийа, топономийа, семасиолоэийа<br />
вя башга елмлярин ялдя етдикляри нятиъяляри дяфялярля вя -<br />
ряглямяк, тящлил етмяк, милли юлмязлик абидяси олан фолк ло ру -<br />
муза дюня-дюня мцраъият етмяк, дяйярли фикир вя мцла -<br />
щизяляри эянъ нясля чатдырмаг лазымдыр.<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
51
“Quranи-Kяrиm”dя<br />
elmя vяюyrяnmяyя tяшvиq<br />
Saleh Kazыmov<br />
Azяrbaycanыn dahишaиrиMиrzяЯlяkbяr Sabиr “Quran”da<br />
elm юyrяnmяyя tяшvиqи юz шerиndя belя qeyd edиr:<br />
Denиlиr “elm oxuyun” sюzlяrи hяr anda bиzя,<br />
Bunu tяsdиq edиyor ayeyи-“Quran” da bиzя!<br />
Иlk ayяlяrи “oxu”, “qяlяm” vя“юyrяtmяk” sюzlяrи иlя baш layan<br />
“Quranи-Kяrиm” VЫЫ яsrdя иnsanlara Mяhяmmяd peyьяm bяr<br />
(s.я.s.) vasиtяsиlя 22 иllиk bиr mцddяt (610-632) яrzиndя yol<br />
gюstяrяn bиr kиtab olaraq чatdыrыlmышdыr. Mя hяm mяd pey -<br />
ьяmbяrиn (s.я.s.) yaшadыьы Яrяbиstan yarы ma dasы, чoьrafи ba -<br />
xыmdan o dюvrя gюrя, Шяrqlя Qяrb ara sыn dakы tиcarяt yolu -<br />
nun цstцndя yerlяшиrdи. Roma, Yunanыstan kиmи Qяrbdя olan<br />
юlkяlяr, Hиndиstan vя dиgяr Шяrqdя yer lя шяn юlkяlяrlя tиca -<br />
rяtи Mиsиr vяBяsrяkюrfяzи vasиtяsи иlя edиrdиlяr. Mиsиr vяBяsrя<br />
kюrfяzиnиn arasыnda, karvanlarыn keчdиyи yolda Яrя bиstan<br />
yer lяшиrdи.<br />
Иslamыn meydana чыxdыьы яsnada яrяblяrdя oxuyub-yaz -<br />
maьы bacaran adamlarыn sayы чox az иdи. Yazыlы mяtn lяr dяn<br />
чox иstиfadя etmяsяlяr dя, sяnяt vя яdяbиyyata bюyцk ma -<br />
raq var иdи. Peyьяmbяrиmиzиn (s.я.s.) rиsalяtиndяn яv vяl kи<br />
dюvrdя, dцnyada pиslиklяrиn vя anarxиyanыn hюkm sцr dцyц<br />
tarиxи hяqиqяtdиr. Bu dюvrdя иnsanlarыn vиcdanы vяaьыlы zцl -<br />
mяtя qяrq olmuшdu. Yяhudиlиk, Hиndиstan dиnlяrи, bud dиzm,<br />
zяrdцшtlцk, konfutsичиlиk vя baшqa dиnlяr xeylи vaxt иdи kи, юz -<br />
lяrиnя sиtayиш edяn иnsanlarы qane etmя mяsяlяsиndя zяиf -<br />
lяmишdиlяr. Bu dиnlяr иnsanlarы yaxшы ишlяrя vя doьru yola sюvq<br />
edяbиlmяdиyи halda, bяzи adamlar da yaxшы иш, fяzиlяt adыиlя<br />
bиr чox yanlыш ишlяr gюrmяyя baшlamышdыlar. Dиnlяrиn яn ye -<br />
nиsи olan xrиstиanlыqda da bиr чox problemlяr mюvcud иdи.<br />
Dцnyanыn hяr tяrяfиnиn bцtpяrяstlиk, dяhшяt, яxlaqи чю -<br />
kцn tц vяbarbarlыq ичиndя olduьu bиr яsrdя иnsanlыq dцn ya -<br />
ya tяzя bиr mяdяnиyyяt gяtиrяcяk, tяzя bиr иman vя ruh ve -<br />
rяcяk olan, иrqиndяn aslы olmayaraq bцtцn иnsanlarы bиr-bиrи<br />
иlя qardaш edяcяk, dцnyanы ишыqlandыracaq bиr иman gц nя -<br />
шиnи, bиr hиdayяt rяhbяrиnи gюzlяmяkdяиdи. Nяhayяt “Quran”<br />
Mяhяmmяd peyьяmbяr (s.я.s.) vasиtяsиlя yalnыz o dюvrцn<br />
иnsanlarы цчцn deyиl, яbяdиyyяtя qяdяr иnsanlara hиdayяt<br />
rяhbяrи oldu. “Quranи-Kяrиm” bиr bиlиk verяn kиtab olmaqla<br />
yanaшы, юyrяnmяyя tяшvиq edяn bиr kиtabdыr. Hяtta юyrяtmя<br />
baxыmыndan daha чox яhяmиyyяt kяsb edиr. Qиssяlяrdяkи<br />
zaman, mяkan vя шяxslяrиn arxa planda saxlanmasы, qиs -<br />
sяlяrdяn gюtцrцlяcяk иbrяtиn, yяnи tяrbиyяvи yюnцn юn plana<br />
чыxarыlmasы иlяbaьlыdыr. “Quran”ыn mяqsяdи, hansы mиllяtdяn<br />
olursa-olsun bцtцn иnsanlarы savadlandыrmaq, yer цzцndя<br />
nadanlыq ичяrиsиndя olub yalnыш yolda olan, haradan gяlиb<br />
haraya getdиyиnи bиlmяyяn иnsanlarы cяhalяt bataqlыьыndan<br />
xиlas edиb иman nuru иlя dцzgцn yola sюvq etmяkdиr. Bunun<br />
цчцn dя mцtlяq иnsanlarыn savadlandыrыlmasы lazыmdыr. Иslam<br />
peyьяmbяrи (s.я.s.) иlk gцnlяrdяn иnsanlara elm юyrяdиl mя -<br />
sиnиn vacиblиyиnи hиss etmиш vя bu yolda яlиndяn gяlяnи яsиr -<br />
gяmяmишdиr. O, bиr hяdиsиndя qeyd edиr kи: “Allah (c.c.) mя -<br />
nи bиr mцяllиm olaraq gюndяrdи”. “Quranи-Kяrиm”иn Bя qяrя<br />
surяsиndяdяpeyьяmbяrиn (s.я.s.) bu vяzиfяsи иlя baьlы belя<br />
bиldиrиlиr: “Ey Rяbbиmиz! Onlarыn ичяrиsиndяn юzlяrиnя elя bиr<br />
peyьяmbяr gюndяr kи, Sяnиn ayяlяrиnи onlara oxusun, kиtabы<br />
vя hиkmяtи onlara юyrяtsиn, onlarы (gцnahlardan) tя mиzlяsиn”.<br />
Hяm “Quran”da, hяm dяhяdиslяrdяbиlиyячox bюyцk bиr<br />
яhяmиyyяt verиlиr. Bun lardan bяzиlяrиnя nяzяr salaq:<br />
“Allahdan юz bяndяlяrи ичяrиsиndя ancaq alиmlяr qorxar.”<br />
“De: Heч bиlяnlяrlя bиlmяyяnlяr (alиmlя cahиl) eynи ola<br />
bиlяrmи! Yalnыz aьыl sahиblяrи иbrяt alar.”<br />
“Ey Rяbbиm! Mяnиm elmиmи artыr!-de”<br />
“Яgяr bиlmиrsиnиzsя, zиkr (kиtab, elm) яhlиndяn soruшun!”<br />
Bиr hяdиsdяиsяbelя deyиlиr: “Alиmиn abиddяn (иbadяt edяn<br />
bиr adamdan) цstцnlцyц bяdиrlяnmиш ayыn dиgяr ulduzlardan<br />
olan цstцnlцyц kиmиdиr. Шцbhяsиz alиmlяr peyьяmbяrlяrиn<br />
varиslяrиdиrlяr. Peyьяmbяrlяr qыzыl vя gцmцш deyиl, yalnыz<br />
elmи mиras qoyarlar. O mиrasa malиk olan шяxs bol nяsиb vя<br />
qиsmяt almыш olar”.<br />
“Quran”dakы “elm” sюzц lцьяtdя olan цmumи mяnada<br />
ишlяnmишdиr. Bu baxыmdan иnsanыn bиlmяk иstяdиyи mюvzularы<br />
иkи qиsmя ayыrmaq olar:<br />
1. Mцшahиdя vя tяhlиl yolu иlя юyrяnиlя bиlяcяk mюv zu -<br />
lardыr. Bunlarы bиz юz hиss vя duyьularыmыzla юyrяnя bи lяrиk.<br />
Шяhadяt (Gюrцnяn).<br />
2. Duyьularыmыzы vя hиsslяrиmиzи aшan sahяlяr. Bunlarыn<br />
tяшkиl etdиyи varlыqlarы bиz “bиzи aшan sahя” olaraq qeyd edя<br />
bиlяrиk. Qeyb (Gюrцnmяyяn).<br />
Иnsan ичиndя yaшadыьы bu dцnyanыn bиr tяrkиb hиssяsи ol -<br />
duьu цчцn, onun иstяr bяdяnи, иstяrsя dяdцшцncяsи, bцtцn<br />
hяyatы bu dцnyanыn gedишatыna uyьun olaraq mюvcud qay -<br />
dalara gюrя formalaшыr. Mяhz bunun nяtиcяsи olaraq иnsan<br />
yalnыz hиsslяrи иlя, hиss edя bиldиyи шeylяrи qavraya bиlиr. Bun -<br />
larla baьlы verdиyи qяrarlar, шяrtlяrя uyьundursa bиlиk mahиy -<br />
yяtи daшыyыr. Иnsan hиsslяrи иlя юyrяnmяk mцmkцn olmayan<br />
шeylяrи иsя tam olaraq qavramaq mцmkцn olmadыьыna gюrя<br />
bu mюvzuda verиlяn hюkmlяrиn konkretlиyи necя olmasыndan<br />
aslы olmayaraq иman olaraq bиr dяyяr daшыyыr. Buna gюrя<br />
dя, цstцndя fиkиr yцrцtdцyцmцz sahяnиn “bиlиk sahяsи” vя<br />
“иman sahяsи” olaraq qruplaшdыrыlmasы zяrurяtи ortaya чыxыr.<br />
Bu qruplaшdыrmanы “elm sahяsи” vя “dиn sahяsи” olaraq tяs -<br />
nиf etmяk daha dцzgцn olar. Lakиn bu sahяlяrи bиr-bиrиndяn<br />
ayrы юyrяnиb tяdqиq etmяk чox чяtиn mяsяlяdиr. Elm иnsanыn<br />
яlиndя olan bиr vasиtяdиr. Иnsana hяdяf tяyиn etmиr. Hяdяfи<br />
dиn tяyиn edиr. Lakиn hansы vasиtяlяrdяn иstиfadя olunmasыnы<br />
genиш bиr formada иnsan elm sayяsиndя юyrяnя bиlиr. Elm<br />
hяqиqяtи tamamиlя юyrяnmяk иstяyяnlяr tяrяfиndяn mey -<br />
dana чыxarыlыr. Bu hиssиn dяmяnшяyиndяdиn durur. Hяr han -<br />
sы bиr alиmи dяrиn bиr иmana malиk olmadan tяsяvvцr etmяk<br />
52 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
mцmkцn deyиl. Bu яlaqяnи mяшhur alman fиzиkи Albert<br />
Eynшteyn (1879-1955) “Elm vя dиn” adlы mяqalяsиndя “Dиn -<br />
sиz elm kor, elmsиz dиn иsя axsaqdыr” - formasыnda qeyd<br />
edиr. Bu mяшhur alиmиn demяk иstяdиyи иlя “Quran”ыn dedиk -<br />
lяrи arasыnda nя fяrq var Elm varlыqlarы, dиn иsя dяyяrlяrи<br />
bиldиrиr. Иkиsи dя ayrыlыqda bиr rellыqdan иbarяtdиr. “Quran” bu<br />
sahяnи elm adamlarыnыn иxtиyarыna verиr. Bиr nюv elm adamы<br />
elmиn hяdяflяrиndяn yayыnmamalыdыr. Eynшteyn gюstяrиr kи,<br />
elm dиnя, dиn dя elmя mюhtacdыr. Bunlarы bиr-bиrиndяn ayыr -<br />
maq vя ya tяsяvvцr etmяk reallыьыn bиr tяrяfиnи qяbul edиb,<br />
dиgяr tяrяfиnи qяbul etmяmяk kиmи dцшцnцlmяlиdиr. Bцtюv<br />
bиr шey tяdqиq olunmaq mяqsяdи иlя hиssяlяrя ayrыla bиlяr.<br />
Lakиn hиssя heч bиr vaxt bцtцnц яvяz edя bиlmяz. Иnasanы<br />
bцtюvlцkdя hяrcяhяtlи юyrяnmяk lazыm gяldиkdя elmи dя<br />
цmumи olaraq nяzяrdяn keчиrmяk lazыmdыr. Elmиn dя hя -<br />
dяflяrи иnsanlыьыn иnkишafыna yюnяlmяlиdиr. Mяhяmmяd pey -<br />
ьяmbяrиn (s.я.s.) etdиyи bиr duada qeyd olunduьu kиmи: “Ya<br />
Rяbbиm faydasыz elmdяn sяnя sыьыnыram”.<br />
“Quranи-Kяrиm”dя hяmишя иnsanlara xиtab olunarkяn on -<br />
lardan dцшцnmяlяrи tяlяb olunur. Aьыlla mяsяlяlяrя ya naш -<br />
malarы иstяnиlиr. Иnsanыn aьla vя иradяyя malиk bиr varlыq ola -<br />
raq яlя alыnmasы “Quran”da чox aчыq-aydыn bиr formada<br />
юzц nц bиruzя verиr. Rum surяsиndя иnsanlararasы mцna sи -<br />
bяtlя baьlы belя deyиlиr:<br />
“Sиzиn цчцn onlarla цnsиyyяt edяsиnиz deyя, юz cиn sи nиz -<br />
dяn zюvcяlяr xяlq etmяsи, aranыzda (dostluq) sevgи vяmяr -<br />
hяmяt yaratmasы da Onun qцdrяt яlamяtlяrиndяndиr. Hя qи -<br />
qяtяn bunda dцшцnяn bиr qюvm цчцn иbrяtlяr vardыr!” “Gюy -<br />
lяrиn vя yerиn yaradыlышы, dиllяrиnиzиn vя rяnglяrиnиzиn mцx tя -<br />
lиflиyи dя onun qцdrяt яlamяtlяrиndяndиr. Шцbhяsиz kи, bunda<br />
bиlяnlяr (aьыl vя elm sahиblяrи) цчцn яlamяtlяr vardыr.”<br />
Hиkmяtlи kиtab olan “Quran”ыn bиr чox yerиndя иnsanыn<br />
bиolojи, psиxolojи, иctиmaи vяmяdяnиcяhяtlяrиnя toxunularaq<br />
onun yer цzцndя mюvcud olmasыnыn яsas mяnasы qeyd olu -<br />
nur. “Quranи-Kяrиmя” gюrя иnsanыn yer цzцndя var olma sы -<br />
na mяna verяn onun vяzиfяlяrи vя mяsulиyyяt daшыmasыdыr.<br />
“Quranи-Kяrиmи” oxuyan hяr bиr adam bu kиtabыn иlk юn -<br />
cя иnsanlarы юyrяnmяyя sюvq edяn bиr kиtab olduьunu gю -<br />
rцr. Bяlи иnsan yaradыlышы etиbarы иlяиnanmaya ehtиyac hиss<br />
edяn bиr varlыq olmaqla yanaшы hяm dя юyrяnmяyя ehtиyac<br />
hиss edяn bиr varlыqdыr. Mяhz bu yюndяn “Quran” иnsanlarыn<br />
yolunu ишыqlandыran, onlarы dцz yola sюvq edяn чox dяyяrlи<br />
bиr kиtabdыr. Bu kиtab иnanc, иbadяt, яxlaq, hяtta hцquq vя<br />
иqtиsadиyyatla baьlы mюvzularda mяlumat verdиkdя belя, tяr -<br />
bиyяedиcи bиr metoddan иstиfadя edиr. Yuxarыda qeyd et -<br />
dиyиmиz kиmи peyьяmbяr (s.я.s.) юzцnцn bиr mцяllиm ol du -<br />
ьunu bиldиrиr. Иslam dиnиnи юyrяnmяyя bюyцk bиr qиymяt ver -<br />
dиyиnи иsbatlayыr. “Quranи-Kяrиm”dя peyьяmbяrиn (s.я.s.) bu<br />
xцsusиyyяtи bu cцr gюstяrиlиr: “(Яksяrиyyяtи yazыb oxumaq<br />
bиlmяyяn) цmmи яrяblяrя юzlяrиndяn peyьяmbяr gюndяrяn<br />
odur. Яvvяllяr haqq yolda aчыq-aшkar azmыш olsalar da,<br />
onlara (Allahыn) ayяlяrиnи oxuyar, onlarы tяmиzlяyяr, onlara<br />
kиtabы vяhиkmяtи юyrяdяr”.<br />
Ayяdяn mяlum olur kи, юyrяnmяkdя mяqsяd иnsanlarы<br />
gцnahlardan tяmиzlяyяrяk yaxшы bиr иnsan olaraq yetиш mя -<br />
sи dиr. Dцzgцn yolda olan иnsanlarla яlaqяdar “Quran”da de -<br />
yиlиr. “Sиz иnsanlar цчцn ortaya чыxarыlmыш яn yaxшы цmmяt -<br />
sиnиz, yaxшы ишlяr gюrmяyи яmr edиr, pиs яmяllяrи qadaьan<br />
edиr vя Allaha иnanыrsыnыz.” Baшqa bиr ayяdя иsя: “Ичя rи nиz -<br />
dя yaxшыlыьa чaьыran, xeyиrlи ишlяr gюrmяyи яmr edяn vя pиs<br />
яmяllяrи qadaьan edяn bиr camaat olsun! Bunlar hяqиqяtяn<br />
nиcat tapmыш kиmsяlяrdиr.”<br />
Bиr cяmиyyяtdя vяdюvlяtdя tяtbиq olunan tяdrиs vя tя -<br />
lиm, o cяmиyyяtиn taleyиnи vя gяlяcяyиnи mцяyyяnlяш dиrmя -<br />
dя danыlmaz bиr faktordur. Anarxиya vя terror tяlqиn edяn<br />
tяlиm vя tяrbиyя, baшlы-baшыna, terrorиst bиr nяsиl yetиш dиrя -<br />
cяk vя cяmиyyяtи anaxиyaya yuvarladacaqdыr. Mяnиmsяmиш<br />
olduьu bиr fиkrи vяya tяlиmи яsas gюtцrяcяk, яkdиyиnи bичя -<br />
cяk vя etdиyиnиn qarшыlыьыnы mцtlяq gюrяcяkdиr.<br />
Mяsяlяyя daha genиш nяzяr saldыqda gюrцrцk kи, tяhsиl<br />
иши bцtцn mиllяtя aиd olan bиr ишdиr. Mцtяxяssиsя ehtиyac ol -<br />
duqda tяbии kи, burada bиlиyя ehtиyac vardыr. Lakиn maarиf -<br />
lяn mяyи hяyatыn bцtцn sahяlяrиnя tяtbиq etdиkdя, hяr bиr<br />
adamыn цzяrиnя bu ишdя bиr vяzиfя dцшцr. Иnsanыn юyrяn mя -<br />
sи uшaqlыqdan baшlayaraq юlцmя kиmи davam edиr. Mяsяlяn<br />
valиdeynlяr uшaqlarыnы mцяyyяn bиr sяvиyyяyя kиmи юyrяdя<br />
bиlиr. Bundan яlavя юyrяnmяk иши bиlиkdяn baшqa иnsan яmя -<br />
yиnя vя maddиyata da baьlыdыr. Savadы olmayan bиr шяxs,<br />
яmяyи vя maddи иmkanlarы иlяbu ишdя kюmяklиk edя bиlяr.<br />
Mяsяlяn bиr mяktяbиn tиkиlиb, onda tяdrиsиn hяyata keчиrиl -<br />
mя sи цчцn, mцяllиmя ehtиyac olduьu qяdяr иnsan zяhmя -<br />
tиnя vя maddи vяsaиtя ehtиyac vardыr. Mяsяlяyя daha genиш<br />
nяzяr yetиrяn “Quran” tяfsиrчиlяrи ayяlяrdя qeyd olunan yaxшыlыьa<br />
чaьыrышы, xeyиrlи ишlяr gюrmяyи яmr etmяnи vя pиs яmяllяrи<br />
qadaьan etmяnиn bцtцn xalqa aиd olduьunu bиldиrиrlяr.<br />
Cяmиyyяtиn formalaшmasыvяxoшbяxt bиr hяyata naиl ola<br />
bиlmяsи цчцn hal-hazыrda elmиn nя dяrяcяdяbюyцk яhя -<br />
mиy yяt kяsb etdиyи mяlumdur. “Quranи-Kяrиm”иn яsas mюv -<br />
zularыndan da bиrи elm mюvzusudur. Чцnkи иnsanы dиgяr<br />
can lыlardan ayыrыb fяrqlяndиrяn xцsusиyyяtlяrиndяn bиr mяhz<br />
budur. Иnsan elm яldя etdиkdяn sonra mцяyyяn шeylяrи hя -<br />
yata keчиrя bиlиr. Mяsulиyyяt hиss edиb dцnyaya tяsиr edя<br />
bиl mяsи, elm sayяsиndя mцmkцndцr. Nиsa surяsиndя pey -<br />
ьяmbяrя (s.я.s.) xиtab edиlяrяk belя bиldиrиlиr: “Allah sя nя<br />
“Quran”ы vяhиkmяtи nazиl edяrяk bиlmяdиklяrиnи юyrяtdи. A l -<br />
la hыn sяnя lцtfц bюyцkdцr.”<br />
“Quranи-Kяrиm” elmlяrи юy rяnmяyя tяшvиq edиr. Иnsanыn<br />
aьlыna bюyцk яhяmиyyяt verя rяk hяr шeyи aьыlla, mяqsяd -<br />
yюnlц bиr formada hяyata keчиr mяyи иstяyиr. “Elm” sюzцnцn<br />
vя bu sюzdяn yaranmыш sюz lяrиn “Quranи-Kяrиm”dя 865 dяfя<br />
tяkrarlanmasы “Quran”ыn elmя verdиyи dяyяrиn bиr tяzahц -<br />
rцdцr. “Quran”da elmlя baь lы ayяlяrиn bяzиlяrиnя nяzяr salaq.<br />
“Ey Rяbbиm! Mяnя hиkmяt (elm) bяxш et vя mяnиsa leh -<br />
lяrя qovuшdur.”<br />
“Allah иstяdиyи шяxsя hиkmяt (elm, mяrиfяt, mцdrиklиk) bяxш<br />
edяr. Kиmя hиkmяt bяxш etmишsя, ona чoxlu xeyиr (яbяdи sяa dяt)<br />
vermишdиr. Bunu ancaq aьыl sahиblяrи dцшцnцb dяrk edяrlяr.”<br />
“(Yusиf gяnclиyиnиn) яn yetkиn dюvrцnя чatdыqda ona hиk -<br />
mяt vя elm verdиk. Bиz yaxшы ишlяr gюrяnlяrи belя mцka fat -<br />
landыrыrыq!”<br />
“Quran”da elmя, юyrяnmяyя tяшvиqlя baьlы bяzи ayяlяrи<br />
qeyd etdиk. Чox vaxt “Quran” haqqыnda heч bиr bиlиyи ol ma -<br />
yan bяzи шяxslяr, onu yalnыш bиr formada шяrh edиrlяr. Mюv -<br />
zu ya dahи шaиrиmиz Sabиrиn “Quran”la baьlы bиr beytи иlяbaш -<br />
ladыq. Sonunu da onun yazdыьы bиr bяnd шeиrlя tamamlamaq<br />
иstяrdиk:<br />
Шиmdи, yahu, bu tцhaf ишlяrя vиcdan nя deyиr<br />
Яql nя hюkm edиyor, ya buna иrfan nя deyиr<br />
Hяrя “Quran”a verиr иstяdиyи mяnanы,<br />
Aч, oxu, bunlara gюr hяzrяtи-“Quran” nя deyиr<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
53
Ислам юлкяляринин<br />
эеосийаси перспективи<br />
Вцгар Зифяроьлу<br />
филoлоэийа елмляри намизяди<br />
Эцъ мяркязи кими Ислам дцнйасы щаггында ХХ ясрин сон -<br />
ларында данышмаьа башладылар. Бундан яввял Ислам Дцнйасы<br />
йаранышынын илк цч йцз илиндя сийаси эцъ мяркязи кими мювъуд<br />
олса да, сонракы тарихи чякишмяляр вя дахили эцъ мякрякязляринин<br />
тез-тез дяйишмяси иля зянэин олуб.<br />
Бу эцн Ислам Дцнйасы вя онун эеосийаси просеслярдя<br />
йе ри щаггында мцяййян шяртиликляри нязяря алмагла данышмаг<br />
мцмкцндцр. Илк нювбядя ону вурьуламаг лазымдыр ки,<br />
юлкяляр арасында сийаси бирлик мювъуд дейил. Иранда шащ режиминин<br />
Ислам ингилабы иля деврилмяси вя 1969-ъу илдя Ислам<br />
Конф ран сы Тяшкилатынын йарадалмасы ися садяъя кечян ясрин<br />
70-ъи илляриндян башлайараг сийаси Исламын ортайа чыхмасы<br />
иля нятиъялянян ясас просесляр олду. Лакин ИКТ бейнялхалг<br />
тяшкилат олараг дювлятцстц рола иддиа етмир вя бу эцн дя да -<br />
ща чох реэионал игтисади бирлик функсийасыны йериня йетирмякдядир.<br />
Бцтцн бунлара ряьмян мцасир дюврдя эеосийаси мц -<br />
насибятляри шярщ едяркян, шярти олса беля сийаси Исламын бейнялхалг<br />
сийасятдя фактор кими гябул едилмясиндян данышмаг<br />
мцмкцндцр.<br />
Гярб нязярийячиляри Ислам Дцнйасынын эяляъяк эеосийаси<br />
эцъ мяркязи кими формалашмасына тякан веряъяк ясас<br />
факторлар сырасында, Исламын юзцндя мювъуд олан хцсусиййятляри<br />
юн плана чякирляр. Бу хцсусиййятляр арасында илк нювбядя<br />
«цммят» нязяриййяси габардылыр. Даща сонра, Ислам,<br />
универсал дин олараг онун бцтцн дцнйайа йайылмасына им -<br />
кан веряъяк мцмкцн глобал модел имканларыны юзцндя<br />
бирузя вермякдядир. Бу ися Ислам глобализмини сийаси фяалиййятин<br />
ясас щярякятвериъи мцщяррикиня чевирмякдядир.<br />
Ислам глобализми моделинин щяйата кечирилмясини (ейни<br />
сюзляр христиан дцнйасына да аиддир) янэялляйян ясас ма -<br />
неяляр ися, щямин диндя тямсил олунан миллятлярин мцхтялифлийи<br />
вя дювлятлярарасы рягабятдир. Ислам политолоэийасында щя -<br />
ми шя хялифя анлайышы алтында, бцтцн мцсялманларын дювлят<br />
башчысы ифадяси нязярдя тутулурду. Лакин билдийимиз кими,<br />
Ямя виляр дюняминдян башлайараг хялифялярин щакимиййяти<br />
щеч дя щямишя мцтляг сяъиййя дашымайыб вя хилафятин юз<br />
дахилиндя бу щакимиййяти гябул етмяйян кифайят гядяр ири<br />
бюлэя вя вилайятляр олуб. 1258-ъи илдя хилафят тахтынын Ос -<br />
ман лы Тцркляринин ялиня кечмяси, 18-19-ъу ясрлярдя гярб<br />
дювлятляринин сийаси маневрляри иля пярдяархасы тцрк-яряб гаршыдурмасына<br />
эятириб чыхарыб. 1924-ъц илдя Хилафят ляьв едилиб.<br />
Бу сябябдян Ислам Дцнйасынын эеосийаси потенсиалы<br />
щаггында фикир йцрцдяркян, мцхтялиф юлкяляр вя мцхтялиф сийаси<br />
моделляр щаггында данышмаг йериня дцшяр.<br />
Ислам Äцнйасынын эцъ мяркязляри<br />
Мцасир дюврдя мцсялманларын сайы дягиг мялум дейил.<br />
Рягямляр тягрибян 1,5 милйарды эюстярир. Ейни заманда<br />
сон 50 илдя Гярбдя (ясасян, Авропа юлкяляриндя) мцшайят<br />
олунан мяняви деградасийа бу диня пянащ эятирянлярин<br />
сайынын даща чох олмасына сябяб олуб. Дин нязяриййячиляринин<br />
бюйцк яксяриййятинин демографик эюстяриъиляря ясасян<br />
эялдикляри гянаятя эюря, 21-ъи ясрин орталарында Ислам Йер<br />
кцрясинин ян бюйцк дини олаъаг.<br />
Щазырда 50-дян йухары юлкядя ящалинин бюйцк яксяриййятини<br />
мцсялманлар тяшкил едир вя тягрибян 29 юлкядя Ислам<br />
рясми дювлят динидир. Мараг доьуран щал будур ки, мцасир<br />
дцн йада, мцсялман ящалинин даща чох ъямляшдийи бюлэяляр,<br />
щеч дя яняняви олараг Исламын мяркязи щесаб олунан<br />
юлкяляр дейил, яксиня «умма»нын кянарыдыр.<br />
Ящалисинин сайына эюря ян бюйцк мцсялман юлкяси Ин -<br />
донезийадыр, бурада 253 милйон инсан йашайыр. Мцсял ман -<br />
ларын сайы 200 милйондан йухарыдыр. Сцрятля бюйцйян диэяр<br />
Ислам юлкяси Ниэерийадыр. Бу юлкядя мцсялманларын сайы 67<br />
милйондур. «Гядим» Ислам юлкяляри арасында сайына эюря<br />
сечилян юлкя Пакистан – 160 милйон мцсялман (ящалинин 96<br />
фаизи) вя Бангладешдир – 135 милйон (ящалинин 85 фаизи). Щин -<br />
дис танда мцсялманлар ящалинин 12-13 фаизини тяшкил етсяляр<br />
дя, рягямдя бу ящалинин тягрибян 150 милйон олдуьуну эюс -<br />
тярир. Яряб юлкяляриндя ися йер кцряси мцсялманларынын 18 фаи -<br />
зи йашайыр. Онларын ян чоху Мисирдядир – 70 милйондан артыг.<br />
Мараглы мягам ондан ибарятдир ки, ящалиси даща чох<br />
олан мцсялман юлкяляри, бир гайда олараг Ислам Дцнйасынын<br />
юз дахилиндя лидер ролунда дейилляр. Апарыъы рол о юлкялярдядир<br />
ки, игтисади вя техники ъящятдян инкишаф етмякля йанашы, щям<br />
дя тарихи, сийаси вя мядяни яняняляри юзцндя ещтива едир.<br />
Бу юлкяляр Сяудиййя Ярябистаны, Мисир, «мцнбит айпара»<br />
(Ираг вя Сурийа), Тцркийя, Иран вя Пакистандыр.<br />
Сяудиййя Ярябистаны. Няъд ямирлийи Ы Дцнйа мцщарибясиндян<br />
сонра Османлы Империйасынын чюкмяси нятиъясиндя<br />
йаранды. 18-ъи ясрдян башлайараг Ярябистанын дахили сящралары<br />
вящщабилийин ясас эцъ мяркязи щалына эялмишди. 1920-ъи<br />
илдя онлар Щиъазы зябт едяряк, Щяъъ зийарятини гадаьан<br />
едирляр. Лакин сонралар бундан тякъя малиййя дейил, щям дя<br />
сийаси эялир ялдя етмяйя башлайырлар.<br />
Бир гядяр сонра Иран кюрфязиндя бюйцк нефт ещтийатларынын<br />
кяшф едилмяси, Сяудийя Ярябистанынын щаким даирялярини<br />
тякъя яряб вя Ислам дцнйасында дейил, щям дя дцнйа мигйасында<br />
ясас нцфуз сащибляриндян бириня чевирир. Вящщабилик<br />
54 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
Сяудиййя Ярябистанынын уммайа ясас идеоложи тясир васитяси<br />
олур. Лакин бу тясир юлкя игтисадиййатынын биртяряфли (енержи<br />
вя йанаъаг) олмасы вя АБШ-ла давамлы ямякдашлыг нятиъясиндя<br />
зяифлямякдядир.<br />
Мисир. Бу юлкянин яряб дцнйасында лидерлийи яля кечирмяк<br />
ъящди президент Насирин (1954-70) дюврцня тясадцф едир. Бу<br />
ися юз нювбясиндя Исламла дейил, «яряб сосиализми» (бир нюв<br />
яряб миллятчилийи) идеолоэийасы иля баьлы иди. Лакин Мисирин ща -<br />
ким даиряляри яряб лидерлийинин онларын юлкяляринин щцгугу<br />
олдуьуну щесаб етсяляр дя, диэяр юлкялярдяки яряблярин бу -<br />
нунла баьлы ня фикирляшдикляри барядя дцшцнмцрдцляр. Бу ся -<br />
бябдян Ираг вя Сурийада игтидара эялян «яряб сосиализми»<br />
тяряфдарлары тезликля Мисрдян цмидлярини кясмяли олурлар.<br />
Мисир вя Сурийанын ясасында Бирляшмиш Яряб Респуб -<br />
ликасыны (1958-61) йаратмаг ъящди дя нятиъясиз олду. Сурийа<br />
тезликля Мисирдян айрылды. Ирагда Насирин ъясуслары чеврилиш<br />
тяшкил етмяйя ъящд эюстярсяляр дя, уьурсузлугла цзляширляр.<br />
Мисирин Яряб дцнйасында нцфузунун даща кяскин шякилдя<br />
ашаьы дцшмяси Исраилля 1979-ъу илдя ялдя едилмиш Кемп-Де -<br />
вид разылашмасы фонунда баш верир.<br />
Щазырда Мисир Йахын Шяргдя Исраилдян сонра АБШ-дан<br />
даща чох йардым алан икинъи юлкядир (2007-ъи илдя 1,7 милйард).<br />
Бу Мисирин АБШ-дан эцълц сийаси асылылыьынын эюстяриъисидир.<br />
Гейд етмяк лазымдыр ки, щазырда Мисирдя сон дяряъя<br />
ъидди Ислам мцхалифяти мювъуддур. Бу ися тез-тез дахили гаршыдурмалара<br />
эятириб чыхарыр.<br />
Сурийа. Кечян ясрин 60-80-ъи илляриндя Сурийа вя Ирагда<br />
«яряб сосиализми» идеолоэийасы щаким мювгедя иди. «Яряб<br />
сосиализми» гуруъулуьу Ялъязаирдя, Ливийада, Ливанда<br />
щяйата кечирилир, Фялястин Азадлыг Тяшкилаты бу идеолоэийаны<br />
гябул едирди. Лакин АБШ-ын Йахын Шяргя мцдахиляси эяляъякдя<br />
шцбщясиз ки, ъидди эцъ мяркязи кими ортайа чыхаъаг<br />
яряб бирлийи просесинин гаршысыны алды. Ирагын ишьалы, Гяддафи<br />
режиминин там изолйасийасы, Яряфатын вяфаты, Исраилин Ливана<br />
сон мцдахиляси фонунда яряб юлкяляриндя бу моделин нцфузу<br />
кяскин шякилдя ашаьы салынды.<br />
Бцтцн бу просесляр Сурийанын да бюлэядяки активлийини<br />
азалтды. АБШ-ын Сурийаны «шяр цчбуъаьы»нда елан етмяси<br />
иля, бу юлкянин игтисади ъящятдян боьулмасы просесиня старт<br />
верилди. «Яряб сосиализми» идейасынын мцхтялиф юлкялярдяки<br />
сонракы еволйусийасы ися (мясялян, Ялъязаирдя фундаменталистлярин<br />
ъидди тязйиги иля) милли дювлятлярин мцхтялиф формаларынын<br />
ортайа чыхмасы иля нятиъялянди. Ислам апарыъы дювлят<br />
дини елан едился дя, сийаси идаряетмя дцнйяви даирялярин<br />
ялиндя ъямляшди.<br />
Тцркийя. Сялъугиляр дюняминдян (11-ъи яср) башлайараг<br />
Ислам Дцнйасында вя Хилафятдя бюйцк нцфуз ялдя едян<br />
Тцрк ляр, Аббасилярин сцгуту (1258) иля хилафят тахтыны яля<br />
кечирдиляр вя бу, просесин тягрибян 700 ил давам етмяси иля<br />
нятиъялянди. Османлы дюняминдя Истанбулун фятщи (1453)<br />
Тцрк миллятинин лидерлийини там тясдиг етмиш олду.<br />
Империйанын сцгут етмяси иля Ислам Дцнйасында нцфузуну<br />
итирмиш Тцркийя, 1923-ъц илдя дцнйяви дювлят олараг йеня<br />
йола чыхды. Дювлятин ясас хариъи тясир идейасы ися Тцркчцлцйцн<br />
цзяриндя ъямляшди. Совет Империйасынын даьылмасы иля йени<br />
Тцрк дювлятляринин йаранмасы Тцркийянин бюлэядяки нцфузуну<br />
артырмагла йанашы, тясир даирясини дя эенишляндирди.<br />
Тцркийя елитасында ващид идеолоэийа вя хариъи сийасятдя<br />
ващид ориентасийа йохдур. Авропайа интеграсийа тяряфдарлары<br />
иля йанашы, Тцрк Дювлятляри Бирлийинин йарадылмасы тярфдарлары вя<br />
«йумшаг Ислам» идейасы дашыйыъыларынын чохлуьу да сезилмякдядир.<br />
Гейд етмяк лазымдыр ки, щяр цч истигамят кюклц<br />
шякилдя бири-бириндян фярглянян контурлары юзцндя ещтива едир.<br />
Тцркийя НАТО-нун илк цзвляриндяндир вя Ъянуб-гярби<br />
Асийа юлкяляри вя Ислам Дцнйасында юз щярби потенсиалына<br />
эюря лидерлийи иля сечилир. Авропа васитяси иля дцнйайа интеграсийа<br />
етмиш игтисадиййаты юз динамизми вя мцасир структуруна<br />
эюря фярглянир. Бу юлкя ян мцасир Ислам дювлятидир вя<br />
бу сябябдян дя бюйцк лидерлик потенсиалы вар. Бу инкишафын<br />
гаршысы ися даим хариъдян трансфер едилян дахили проблемляр,<br />
сону эюрцнмяйян Авропа Бирлийи щядяфи вя «сойгырым» тяз -<br />
йиги иля алынмаьа чалышылыр.<br />
Иран. Ислам Дцнйасында бу юлкянин нцфузу илк нювбядя<br />
антиимпериалист вя антиамерикан характерли 1979-ъу ил Ислам<br />
(шия) ингилабы иля характеризя олунур. Мящз бу хцсусиййятляр<br />
Иран фундаментализми идейаларынын щятта сцнниляр арасында<br />
да популйарлыг газанмасына эятириб чыхарыб. 1979-ъу ил ингилабынын<br />
уьурла сонуъланмасы, бир чох мцсялманларын нязяриндя<br />
Ислам фундаментализми ятрафында еффектив вя гялябя иля<br />
нятиъялянян мили-азадлыг идеолоэийасы имиъини формалашдырыб.<br />
Дини байрагла бязядилмиш бу тип мцбаризя методунун<br />
бир сыра дини вя фундаменталист тяшкилатлар васитяси иля трансфери<br />
Иранын Йахын Шярг бюлэясиндяки ясас тясир силащыдыр.<br />
Иранын, юзц дя тякъя Ислам Дцнйасында дейил, юз лидерлийини<br />
тясдиг етмяси цчцн ясас васитяси АБШ вя «бейнялхалг сионизм»я<br />
гаршы мцбариз имиъини мющкямлятмясидир.<br />
Пакистан. Яняняви Ислам мяркязляринин нцфуз даиряляриня<br />
мцнасибятдя щямишя преферик вязиййятдя дайаныб. Па -<br />
кистанын игтисади вя щярби имканлары, бу дювлятин Ислам Дцн -<br />
йасынын шярг щиссясинин лидери олмасы цчцн щяр ъцр шяраит<br />
йарадыр. Щазырда щямин бюлэядя мцсялманларын бюйцк як -<br />
сярийяти йашайыр. Лакин истяр дахили потенсиал, истярся дя сай<br />
фактору уьурсуз эеосийаси гоншулуг амили иля юз ящямий -<br />
йятини итирир. Пакистан демяк олар ки, Щиндистан тяряфиндян<br />
даим тязйиг алтында сахланылыр. Бангладеш (Шярги Пакистан),<br />
щансы ки Пакистанла бирляшмя щалында олсайды, дцнйанын ян<br />
бюйцк Ислам юлкяси мювъуд оларды, Щиндистан тяряфиндян<br />
Исламабаддан 1971-ъи илдя гопардылыб. Пакистанын юз нцфуз<br />
даирясини гярб истигамятиндя – Иран – эенишляндирмяси ися,<br />
шия лик фактору иля мящдудлашыр.<br />
Щазырда Пакистан дахили проблемляр йашамагдадыр. Бу<br />
ися ясасян «бюйцк дювлят олмаг аълыьы» иля ялагядардыр.<br />
Йухарыда да гейд етдийимиз кими, бюлэя лидери олмаг<br />
цчцн Пакистанын щяр ъцр дахили имкан вя потенсиалы вар. Бу<br />
имканла Пакистан дцнйанын башга бюлэясиндя йерляшсяйди<br />
шцбщясиз ки, ясас сюз сащибляриндян бириня чеврилярди. Лакин<br />
щямин имканлары Ъянуби Асийада реаллашдырмаг мцмкцн<br />
ол мур. Щятта Пакистан рясмян нцвя силащына малик йеэаня<br />
Ислам юлкяси олса беля.<br />
Щазырда Пакистаны йалныз бюлэя проблемляри марагланды-<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
55
ра биляр. Онун айагда галмасынын йеэаня эеосийаси шярти<br />
Чинля ямякдашлыгдыр. Лакин бу да, Пакистаны уйьурларын<br />
(мцсялман Тцрклярин) апардыглары мили мцъадиляни гынамаьа<br />
мяъбур едир. Бу ися юз нювбясиндя тябии олараг Ислам<br />
Дцнйасында Пакистана нцфуз газандырмыр. Диэяр тяряфдян<br />
Чинля ямякдашлыьа йени чаларлар эятирмяк истяйи, АБШ-ын<br />
тязйиги иля президент Пярвиз Мцшярряфин истефасы вя бунунла<br />
да юлкядя баш галдырмыш сийаси бющранла нятиъялянди.<br />
Индонезийа вя Бангладеш кими ири мцсялман юлкяляриня<br />
эялдикдя ися, онларын Ислам Дцнйасында лидерлик имканлары<br />
эеосийаси яняняляринин олмамасы вя игтисади проблемлярин<br />
мювъудлуьу сябябиндян ъидди шякилдя мящдуддур.<br />
Инкишаф прогнозу<br />
Эюрцндцйц кими, мцсялман юлкяляри арасында тякъя эцъ<br />
мяркязляринин дейил, идеолоэийаларын да рягабяти давам<br />
етмякдядир. Вя бу сийаси идеолоэийаларын щамысы щеч дя<br />
дини характер дашымыр. Лакин бцтцн бунлара ряьмян сай артымы<br />
вя дахили потенсиал, игтисадиййатын йаваш да олса, давамлы<br />
инкишафы, йахын 20 илдя Ислам юлкяляринин нцфуз даиряляринин<br />
эенишлянмясиня сябяб олаъаг. Мцсялманларын интенсив<br />
миграсийасы (Гярби Авропа, Балканлар, Русийа, Африканын бир<br />
сыра юлкяляри, АБШ) вя Гярбдя эетдикъя гаршысы алынмаз<br />
характер алан мяняви деградасийа, аиля институтунун тамамян<br />
чюкмяси Исламын бир дин олараг нцфуз даирясини даща<br />
да эенишляндирмясиня эятиряъяк. Милли вя дювлятчилик яняняляриндяки<br />
фяргляр ващид Ислам дювляти алтында бирляшмяни<br />
мцмкцн етмяся дя, мцсялман дювлятляри арасында интеграсийа<br />
даща сых характер алаъаг. Бу щятта эяляъякдя Авропа<br />
Бирлийи моделиндя бир Ислам Дювлятляри Бирлийинин йаранмасына<br />
да тякан веря биляр. Бу просес Яряб юлкяляринин вя Тцрк<br />
дювлятляринин ики айры блокда бирляшмяси иля дя старт эютцря<br />
биляр. Щазырда Йахын Шярг вя Юн Асийада баш верян сийаси<br />
просесляр вя дювлятлярин буна мейл етмяси йахын эяляъякдя<br />
беля блокларын йаранаъаьыны дцшцнмяйя ъидди ясаслар верир.<br />
Ислам юлкяляриндя дцнйяви, демократик, миллиййятчи елементляри<br />
юзцндя ещтива едян сосиал дювлят гуруъулуьуна кечидляр<br />
(Ататцрк модели) 21-ъи ясрдя онларын йени эцъ мяркязляри<br />
йарадаъаьына сябяб ола биляр.<br />
Mцяllиmlиkdяn professorluьa<br />
“Tцrk Elи” jurnalыnыn Redaksиya Heyяtиnиn цzvц, professor, mиllяt vяkиlи<br />
Fяzaиl Иbrahиmlиnиn tяrcцmeyи-halыnы tяqdиm edиrиk.<br />
1951-cи иl aprelиn 12-dя Yardыmlы rayonunda ana dan olub. 1968-cи иldя orta<br />
mяktяbи bиtиrиb Azяrbay can Pedaqojи Unиversиtetиnиn Tarиx fakцltяsиnя qяbul<br />
olunub. 1973-cц иldя unиversиtetи fяrqlяnmя dиplomu иlя bиtиrиb tяyиnatla Yar -<br />
dыmlы rayonuna gюndяrиlяrяk 1973-1977-cц иllяrdя mцяllиm ишlяyиb. Bu mцd -<br />
dяt dя respublиka Tяhsиl Nazиrlиyиnиn vя Hяmkarlar Tяшkи latыnыn fяxrи fяr ma -<br />
nыna layиq gюrцlцb. Ишlяdиyи Astanlы kяnd seчkи daиrяsиndяn kяnd sovetиnиn<br />
deputatы se чиlиb. 1977-1979-cu иllяrdя Moskva vиlayяtиndя hяrbи xиdmяtdя<br />
olub. 1979-1982-cи иllяrdя Bakы Dюvlяt Unи versиtetиndя tarиx иxtиsasы цzrя as -<br />
pиran<strong>turan</strong>ыn яyanи шюbяsиndя tяhsиl alыb. 1982-cи иldя aspиrantиranы bиtиrиb<br />
Elmи Шuranыn qяrarы иlяunиversиtetя mцяllиm tяyиn olu nub. Unиversиtetdя mц -<br />
яl lиm, baш mцяllиm, dosent vя zи fяlяrиndя fяalиyyяt gюstяrиb. Hazыrda Tarиx fa -<br />
kцltя sиnиn Azяrbaycan tarиxи (humanиtar fakцltяlяr цzrя) ka fedrasыnыn pro fes -<br />
sorudur.<br />
1986-cы иldя “Azяrbaycan KP-nыn zяhmяtkeшlяrиn яmяk tяrbиyяsи sahя -<br />
sиndя fяalиyyяtи” mюvzusunda na mиzяdlиk, 1998-cи иldя “20-cи иllяrdя Azяr -<br />
baycan kяn dиndя sosиal-sиyasи proseslяr” mюvzusunda doktorluq dиsser ta -<br />
sиyasы mцdafия edиb. Azяrbaycanыn XX яsrиn 20-cи иllяr tarиxиnиn tяdqиqи иlя<br />
mяшьuldur. Tяdqиqat apa rыlan иllяrdя Azяrbaycanda baшlanan yenи sosиal-sиyasи proseslяrиn mahиyyяtи, onun xal -<br />
qыmыzыn tarи xи nя, mяdяnиyyяtиnя, mяnяvиyyatыna, dиlиnя, dиnиnя yad bиr proses olduьu aшkar edиlmиш, yenи cяmиyyяtиn<br />
ta rиxи ta leyиmиzdя oynadыьы rol яtraflы юyrяnиlmишdиr. Bu dюvr lя baьlы bиr monoqrafиya, 60-a qяdяr elmи mя qalя, 2<br />
dяrslиk, bиr neчя metodиkи mяqalя vяtяdrиs proq ra mы nыn mцяllиfиdиr. 2003-cц иldя Azяrbaycan Xalq Cцm hu rиyyяtиnиn<br />
yubиleyи иlяbaьlы Bakыda keчиrиlяn beynяl xalq konfransda “Azяrbaycanda aprel (1920-cи иl) ишьalыndan sonra sиyasи vя<br />
mиllи tяqиblяr”, 2008-cи иldя Berlиndя “Soyqыrыm: uydurmalar vя bюhtanlar” adlы beynяlxalq konfransda “Xocalы soy -<br />
qыrыmы XX яsrиn яn bюyцk facияsиdиr” mюvzusunda mяruzяlяr edиb.<br />
Azяrbaycan Respublиkasыnыn 2000-cииldя II vя 2005-cииldя III чaьыrыш MиllиMяclиsиnя deputat seчиlиb. MиllиMяclиsиn<br />
Avropa Шurasы Parlament As<strong>sam</strong>bleya sыnda tяmsиl olunan nцmayяndя heyяtиnиn цzvцdцr.<br />
Aиlяlиdиr, цч юvladы var.<br />
56 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
Torpaqlarda “sцlh” sюzц ot kиmи<br />
gюyяrmяlиdиr<br />
Zюhrя Яsgяrova<br />
yazычы<br />
Mцxtяlиf иrqlяrя, mиllяtlяrя bюlцnяn иnsanlarыn vahиd bиr<br />
dцnyada harmonиya ичяrиsиndя yaшamasы, sиyasи, hяrbи konf -<br />
lиktlяrя cяlb olunmamasы mцrяkkяb vя aktual bиr mяsяlяdиr.<br />
Mцxtяlиf qцtцblц dцnyamыzda hяr bиr dюvlяtиn sцlh vя mц ha -<br />
rиbя иlя baьlы юz mюvqeyи, stratejи maraqlarы, яrazи иddиa la rы na<br />
bяraяt qazandыrmaq sиyasяtи mюvcuddur. Яqиdяlяr, dиn lяr,<br />
mяdяnиyyяtlяr bиr-bиrиndяn fяrqlяndиkcя elя bиl vиcda nы mыzыn<br />
da rяngи, mяqsяdи, hяqиqяt meyarы realлыqdan daha da uzaq -<br />
laшыr. Rus yazычыsы Dostoyevskиnыn tяbиrи иlя desяk, “Allaha<br />
sюykяnmяyяn vиcdan mяnяvиyyat sыzlыьa qяdяr юz yolunu<br />
aza bиlяr”. Yaшayыb tanыdыьыmыz XX яsr kиmи mцrяk kяb, bюyцk<br />
чevrиlишlяr, keчиdlяr dюvrц olmayыb. Sиyasи kurs lar, mяdяnи<br />
dяyяrlяr mцяyyяn mяrhяlяlяrя bюlцnцb yenиlяrи иlя яvяz<br />
edиldиkcя иnsanlarda gяlяcяyя иnam vя цmиd hиs slяrи azalыr.<br />
Иndи yenи nяsиl юz torpaьыnыn keчmиш taleyиnи, mцstя qиl -<br />
lиyиnиn tarиxиnи, mяdяnиyyяtиnи hяqиqяt ишыьыnda yenиdяn ya -<br />
zы lan dяrslиklяrdяn юyrяnиr. Azad, mцstяqиl dюvlяtиn vя tяn -<br />
daшы olmaqdan шяrяflи nяola bиlяr! Bu azadlыq vaxtы иkяn<br />
mцrяkkяbя dюnяn qanыmыzla yazыlmышdыr. Цmumиyyяtlя, “ta -<br />
rиx” sюzц aь vяrяqlяrdя qыrmыzы hяrflяrlя (qыrmыzы qan rяn -<br />
gиndя) yazыlmalыdыr. Bu yolda шяhиdlиk zиrvяsиnя ucalanlarы<br />
bиr daha ehtиramla yad etmяk цчцn. Lakиn bяшяrиyyяt ta -<br />
rиxиndя dяelя hadиsяlяr var kи, necя deyяrlяr, onlar юlц do -<br />
ьulduqlarы цчцn шanlы tarиxя чevrиlя bиlmяyиblяr. Allahsыz<br />
dюv lяtиn nя qиblяsи, nя dяgяlяcяyиolmaz. Mяsяlяn, dиnи<br />
иnkar edяn “ateиzm” – qorxulu tяblиьat maшыnы mцrяkkяb<br />
dцn yamыzыn яn bюyцk bяlalarыndan bиrи kиmи sovet dюv -<br />
rцndя mиllи-mяdяnи dяyяrlяrиmиzя яn aьыr zяrbяlяr vur muш -<br />
dur. Beynяlиlmяlчиlиk иdeyalarы altыnda dиnиmиz, dиlиmиz, яlиf -<br />
balarыmыz bиzdяn dцшцnцlmцш шяkиldя uzaqlaшdыrыlыr, hяr<br />
dяyишиlяn яlиfba sиyasи oyunlarыn nяtиcяsи kиmи bиzиm цчцn<br />
yenи sыnaq, yenи savad, mяnяvи bюhran demяk иdи. Zorla<br />
sovetlяr aиlяsиnиn цzvц olan Azяrbaycan цчцn bu sиyasи<br />
чev rиlишlяr daha aьrыlы keчmишdиr. Mяnяvиyyatsыz ateиzm цчцn<br />
mцqяddяs heч nяyoxdur, sankи qяdиm иnkvиzasи ya nыn яyrи<br />
bиr gцzgцsцdцr. Keчmишdя kиlsя xadиmlяrи Allah (c.c.) adыn -<br />
dan elmя, tяrяqqиyя qarшы amansыz mцbarиzя aparыrdыlarsa,<br />
ateиstlяr dя mцtlяq hяqиqяtи danaraq, dиnи, bяшяrи dяyяrlяrи<br />
gюzdяn salmaq цчцn fяalиyyяt gюstяrиrdиlяr. Bцtцn bunlara<br />
baxmayaraq, sosиalиzm sиstemи daьыldыqdan sonra dцшц -<br />
nцr dцk kи, иnsanlar ateиzm kabusundan xиlas olaraq, dцz<br />
yola, Allah (c.c.) yoluna dюnяcяk vя humanиst dяyяrlяrя<br />
ma lиk olacaqlar. Keчmиш sяhvlяr vя gцnahlar unudulacaq.<br />
Amma belя olmadы. Qяlbяn mяrhяmяtdяn, dиndяn uzaq<br />
adamlar dиn pяrdяsи иlя яsl sиmanыgиzlяtmяyя чalышdыlar. Dиl<br />
яvяzиnя sиlahlar danышdы. Sиlahlar иsя иnsanlara dиn adыndan<br />
юlцm atяши aчdы.<br />
Nяfslи qonшularыmыz шяhиdlяrиn qыzыl qanыna bцrцnmцш<br />
torpaьыmыzdan, maddи vяmяnяvиnemяtlяrиmиzdяn gюzlя rи -<br />
nи hяlя dя чяkmиrlяr. Ermяnи шovиnиstlяrи qяdиm tarиxи fakt -<br />
la rыn saxtalaшdыrыlmasы yolu иlя uzun яsrlяrdиr kи, dцnya иc tи -<br />
maиyyяtиnиn dиqqяtиnи юz dыrnaqarasы problemlяrиnя yюnяlt -<br />
mяklя mяшьuldurlar. Dцnya иctиmaиyyяtи susmaьa цstцnlцk<br />
verdиyи цчцn ermяnиlяrиn ишьalчы sиyasяtиnиn qarшыsы alыnmыr.<br />
Dцnya xяrиtяsиndя mяnяvиyyatы xяstя, cыlыz bиr dюvlяt sцnи<br />
surяtdя Azяrbaycan torpaqlarыnыn hesabыna bюyцmяk иs -<br />
tяyиr. Gюrцnцr, bu arzu чoxunun иstяyи иlя цst-цstя dцшцr.<br />
Ona gюrя dя bиzиm яn bюyцk hazыrlыьыmыz bиr xalq kиmи mя -<br />
nяvи bиrlиyиmиzdя, torpaqlarыmыzыn bцtюvlцyц uьrunda mц -<br />
barиzяmиzdя olmalыdыr.<br />
Hamыya mяlumdur kи, ruslarla ermяnиlяr uzun mцd dяt -<br />
dиr bu иstиqamяtdя яlbиr fяalиyyяt gюstяmяkdяdиrlяr. Bиr hя -<br />
qиqяt dя var kи, Ы Pyotr qeyrи-rus xalqlara qarшы чox aman sыz<br />
olmuшdur. Vaxtи иkяn sяlиb mцharиbяlяrиnя rяvac verяn sи -<br />
yasяtчиlяrlя onun sиyasяtи demяk olar kи, цst-цstя dцшцr dц:<br />
“Rusиya dюvlяtиnи o vaxt dюvlяt adlandыrmaq olar kи, pay taxtы<br />
Asиya vя Avropa xяzиnяlяrиnиn aчarы olan Иstan bul da qяrar<br />
tutsun”. Keчmиш tarиxя nяzяr salaq: 1095-cи иldя Roma Pa -<br />
pasы ЫЫЫ Urban bцtцn xrиstиan dюvlяtlяrиnи Tцrklяrя, яrяblяrя<br />
qarшы sяlиb mцharиbяlяrиnя чaьыrыrdы. 1095-1291-cи иllяr яr -<br />
zиndя qяddarlыqla aparыlan mцharиbяlяrdя gцnahsыz иn san -<br />
lar baшqa dиnя mяnsub olduqlarы цчцn mяhv edиldиlяr. Sяlиb<br />
mцharиbяlяrиndя Tцrk яdяbиyyatы yandыrыldы, bиr qиsmи kиlsя -<br />
lяrdяgиzlяdиldи. Чox tяяssцff kи, qяdиm mяdяnиyyя tи mиzи яks<br />
etdиrяn canlы tarиxиmиz иkиncи dяfя bиzиm unutqan lыьыmыza<br />
mяruz qalmыш, bu hadиsя tяdqиq olunmamыш, dцnya иctи ma -<br />
иy yяtиnя vaxtыnda чatdыrыlmamышdыr. Haqq sяsиmиzиn sus du -<br />
rulmasы цчцn bяdxah qonшularыmыz bиrgя sяy gюstя rяrяk,<br />
qarшыmыza Чиn sяddи чяkmяyи bacarmышlar.<br />
Qяdиm Tцrk mяdяnиyyяtиnи, tarиxиnи araшdыran genиш oxu -<br />
cu audиtorиyasыnыn rяьbяtиnи qazanmыш Murad Adcыnыn “Иvan<br />
Qroznыnыn kиtabxanasыnыn sиrrи” mяqalяsиnя nяzяr sal saq bиr<br />
daha aydыn olar kи, xrиstиanlar яsrlяr boyu qяdиm Tцrk mя dя -<br />
nиyyяtиnиn иzlяrиnи tarиxdяn sиlmяklя yanaшы, bu haqda sus -<br />
maьa чalышmышlar. Чцnkц rus mяktяblяrиndя dяrs lиyя salыn -<br />
mыш “Иqor Polku haqqыnda” dastan bиldиyиmиz kиmи, vax tы иkяn<br />
Tцrk dиlиndя qяlяmяalыnmышdыr. Moskva Kremlиnиn Tay nиts -<br />
kи qцllяsиnиn yeraltы sarayыnda Иvan Qroz nыnыn qяdиm kиta b -<br />
xanasы haqqыnda rus alиmlяrиnиn aчыqlama vermя mя sиnиn<br />
sя bяblяrи mяlumdur. Цmumиyyяtlя, xrиstиan alяmиndя Иs -<br />
lam dan яvvяlkи Tцrk mяdяnиyyяtи, Иslam dиnи юz parlaq hя -<br />
qиqяtи, яzяmяtи, hиkmяtи иlя bиr чoxlarыnыn qяlbиnя vяlvяlя<br />
salmышdыr. Bиr чoxlarы saxtalaшdыrыlmыш tarиxlяrиnиn nя vaxtsa<br />
цzя чыxacaьыndan bяrk narahatdыrlar. Murad Adcы юz mя -<br />
qalяlяrиnиn bиrиndя qeyd edиr: “Яgяr Atиlla dиrиlsяydи hяr bиr<br />
xakas, qazax onunla danышa bиlяrdи, bu sюhbяtdя tatar da,<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
57
kumыk da kяnarda qalmazdы. Чцnkи Tцrk dиlиnиn qяrиbя ke y -<br />
fиyyяtи var – konservatиvdиr, heч vaxt qocalmыr, dи gя rиlяrиnиn<br />
ичиndя яrиmиr”.<br />
Yenя dяyazыnыn яvvяlиnя qayыtmaq иstяyиrяm kи, bя шя -<br />
rиyyяt цчцn Allah (c.c.), dиn nя demяkdиr Allahыn (c.c.) bu -<br />
yurduqlarыna яmяl etmяmяk, gюzdяn pяrdя asmaq ona<br />
qarшы яn bюyцk gцnah vя цsyandыr. Bu halda daha чox xrиs -<br />
tиanlыq юzцnц qabarыq bиrцzя verиr. Xrисtиan mяnчиlяrиnиn<br />
(eqoиstlяrиnиn) ич dцnyasыnы иfшa edяnlяrdяn bиrи olan, teo -<br />
sofиya цzrя юz aktual elmи яsяrlяrи иlя tanыnan Yelena Bla -<br />
vatskaya yazыlarыnыn bиrиndя qeyd etmишdиr: “Шюhrяt vяqяlя -<br />
bя yalnыz bяlaьяtlи sюzlяrdиr... mяhv edиlmиш иnsan hяyatlarы<br />
цzяrиndя oxunan dualar vя шцkцrlяr kafиrlиkdиr”. Y.Bla vats -<br />
kaya “Иncиl”иn ezoterиk xarakterи” mяqalяsиndя dяonun qя -<br />
dиm Mиsиr mиfologиyasыndan иstиfadя edиlmяsи fakt larыnы san -<br />
ballыиzahlaрla oxuculara tяqdиm edиr. Tяsadцfи deyиl kи, mяhz<br />
xrиstиanlar bu alиmи dиnиn dцшmяnи kиmи qяlя mя verиrlяr.<br />
Mяgяr иbadяt edяnlяrиn hamыsы Allahыna (c.c.) qarшы sя -<br />
mиmиdиrmи Иnkar edиlmяz faktdыr kи, “Allah” kяlmяsиnи hяrя<br />
юz dиnи prиzmasыndan keчиrиb baшqa dиnи иnkar etmяklя onu<br />
tanыyыr. Яlbяttя, bu meyarla Иslam dиnиnя yanaшmaq olmaz.<br />
“Quran”ыn “Alи-Иmran” surяsиndя (ayя 84) deyиlиr: “Ya Mя -<br />
hяmmяd, sюylя: “Bиz Allaha, bиzя nazиl olana, “Quran”a, Иb -<br />
rahиmя, Иsmayыla, Иshaqa, Yaquba vя onun oьullarыna nazиl<br />
edиlяnя, Musa, Иsa vяdиgяr peyьяmbяrlяrя verиlяnlяrя иnan -<br />
dыq vя onlarыn heч bиrиnиbиr-bиrиndяn ayыrmыrыq. Bиz yalnыz<br />
Allaha tяslиm oluruq”.<br />
Яslиndя unиversal, humanиst dиn kиmи юzцnц tяsdиq edяn<br />
Иslam dиnи dцnyaya tanыdыlan terrorиstlяrиn, Иslam bayraьы<br />
altыnda lцzumsuz olaraq baшqalarыnыn hяyatыnы tяhlцkя altы -<br />
na almaqla cиhad edяnlяrиn, kamиkadzelяrиn, harada gяldи<br />
юzцnц partladan, nahaq qan tюkяnlяrиn dиnи deyиl. Dиn onlar<br />
цчцn юz чиrkиn яmяllяrиnи hяyata keчиrmяk vasиtяsиdиr. Яlи<br />
(я) belяxиslяtlииnsanlar haqqыnda demишdиr kи, “sиz шeytanыn<br />
яlиndяkи oxlarsыnыz vя o юz nишanlarыnы vurmaq цчцn sиzиn<br />
чиrkиn vцcudlarыnыzdan иstиfadя edиr vя sиzиn vasиtяnиzlя ca -<br />
maatы шцbhяyя vя azьыnlыьa salыr. Onlar haqq sюzlяrиn dяn<br />
danышыr, amma batиl mяqsяd gцdцrlяr”. Иslamыn yaшыl rяmzи<br />
яslиndя Allahыn (c.c.) иnsanlarы sцlhя apardыьы yaшыl bиr yol -<br />
dur. Bu yolun kяnarыnda qara tиkanlar, mяftиllяr deyиl, cяn -<br />
nяt baьlarы salыnmalыdыr.<br />
Dцnyяvи dюvlяtиn vяtяndaшы kиmи dиnиmиzиn alи qanun -<br />
larыndan bяhrяlяnmяlи, cяmиyyяtиmиzиn saьlam kюklяr цzя -<br />
rиndя иnkишafыna bиrgя sяylяrиmиzlя чalышmalыyыq. XXI яsrиn<br />
dиnlяrиn, xalqlarыn barышыq, bиrlиk яsrиnя чevrиlяcяyиnя, bu<br />
yol da ortaq mяxrяcя gяlиnяcяyиnя иnanmaq иstяyиrиk.<br />
Deyиrlяr, Allah (c.c.) юlmяz иnsan, иnsan иsя юlяn Allah -<br />
dыr (c.c.). Bu bяnzяrlиyи, bu fяrqи duymaq цчцn яslиndя Alla -<br />
hы (c.c.) юz daxиlиndя tapыb sevmяk lazыmdыr. Tяsadцfяn<br />
deyиlmиr kи, Allah (c.c.) bиzя шah damarыmыzdan da yaxыndыr.<br />
Bu gюzяgюrцnmяz yaxыnlыьa, mцqяddяslиyя, paklыьa xя -<br />
yanяt etmяklя dцnyada “Allahlыq” иddиasыna dцшmцшцk. Allah<br />
(c.c.) иsя qяddar, daьыdыcы deyиl, yaradыcыdыr, mяrhяmяtlиdиr.<br />
Bцtцn dюvrlяdя yenи kяшflяrиn яsas hяdяfи torpaq vя иn -<br />
san oldu. Torpaq иnsanlarыn tюrяdиklяrи gцnahlardan yяqиn<br />
kи, yalnыz qиyamяt gцnц qurtulacaq. Qяdиm fиlosof Taukan<br />
Soxonun fиkrиnя gюrя, “иnsanlar mцdrиklяrиn sюzlяrиnи hяzm<br />
etmяdяn udmaq иstяdиklяrи цчцn mцdrиklиyя naиl ola bиl mиr -<br />
lяr”. Яlbяttя, bu fиkиrdя bюyцk hяиqяt var. Mцdrиklиk zиr vяsи<br />
иlk baxышdan Sиzиfиn daшы qaldыrыb qalxdыьы daь zиrvяsиnя<br />
bяnzяsя dя, o xoшbяxtlиyиn юmrц anиdиr. Bяlkя dяbиr udum<br />
hava qяdяr. Яsl mцdrиk иnsan Sиzиf kиmи hяdяr чяkdиyи zяh -<br />
mяtиn acыsы, cяzasы иlяцzbяцz qalmaz. Mяnяvиyyatsыz sи vи -<br />
lи zasиyalar gec-tez mяhv olmaьa mяhkumdur. Vaxtы иkяn<br />
da ьыlыb parчalanan sиvиlиzasиyalardan qalmыш cцzи daш abи -<br />
dяlяr okeanlarыn, dяnиzlяrиn dяrиnlиyиndя яbяdиyyяtя qovuш -<br />
muшdur.<br />
Necя deyяrlяr, dцnya bиzdяn цz чevиrиb getmяkdя, qи -<br />
ya mяt gцnц bяrи gяlmяkdя olduьu bиr dюvrdя XX яsrdяn<br />
bя rи tяhlцkя yaradan alиmlяrиn sayы artmaqdadыr. Mц ha rи -<br />
bяlяrdя yenиkцtlяvи qыrьыn sиlahlarы, hяrbи texnиkalar, bиr sюz -<br />
lя, юlцm alяtlяrи, maшыnlar иnsanlarы taxыl zяmиsи kиmи bичя -<br />
cяkdиr. Vaxtы иkяn Nobel dиnamиtи daьlыq yerlяrиn partladыlыb<br />
yol larыn, kюrpцlяrиn salыnmasы цчцn иcad etsяdя, sonda onun<br />
яsas hяdяfи gцnahsыz иnsanlar oldu. Eynшteyn nцvя sиlahыnы<br />
kяшf edяndя, onun aьlыna belя gяlmяzdи kи, bu tяh lцkяlи<br />
gцcdяn Amerиka hяrbичиlяrи Yaponиyaya qarшы qor xuducu<br />
bиr vasиtя kиmи иstиfadя edяcяkdиr. Mцharиbяlяr ge dяn юlkя -<br />
lяrdя torpaq aьzы aчыq, bюyцk qяbиrя bяnzяyиr.<br />
Tяяssцf kи, иnsanlarыn qara яmяllяrиndяn чиrkaba bu -<br />
laшan torpaqda “sцlh” sюzц ot kиmи gюyяrmиr. Bяшяrиyyяt ta -<br />
rиxиndя elя bиr sяhяr aчыlacaqmы kи, uшaqlar aclыq, xяs tяlиk,<br />
mцharиbя qorxusu bиlmяsиn. Gюy цzцnц mцharиbя lя rиn acы<br />
tцstцsц bцrцmяsиn. Aclыq vя sяfalяt ичиndя yaшayan иnsan<br />
цчцn mяhяbbяt vя gюzяllиyиn qиymяtи bиr parчa qara чюrяk<br />
dяyяrиndяdиr. Eynи sяma altыnda dцnyanыn da bиr цzц qara,<br />
bиr цzц aьdыr. Mцqяddяs kиtablar иnsanlar arasыnda mяnяvи,<br />
maddи kюrpцlяr yaratmaq цчцn sяmadan yerя endиrиlmиш -<br />
dиr. Bиzи sыnaьa чяkmяk цчцn dиlиmиzlя яmяlиmиz arasыnda<br />
bюyцk uчurumlar dayanыb. Яgяr nяcиblиkdяn, tяvazюkarlыq -<br />
dan kasыb olmasaydыq torpaq цstцndя gяzяndя hяrdяnbиr<br />
ayaьыmыzыn da altыna ehtиyyatla baxa bиlяrdиk... Ayaьыmыzыn<br />
altыnda иsя bиzи юz nemяtlяrи иlя sevиndиrяn, saьlamlыьыmыzы<br />
ana kиmи qoruyan canlы torpaqdыr. O canlы olmasaydы aьac -<br />
lar bar vermяzdи. Lakиn torpaьы layиq olmadыьы cяzalara<br />
mяhkum etmяklя (bombalarla, kиmyяvи tullantыlarla, ekolojи<br />
facияlяrlя) юzцmцzц onun “sahиbи” kиmи aparыrыq. Иnsan nя<br />
иs tehsal edиrsя etsиn, o, Allahыn (c.c.) yaratdыьы tяbияtdяn,<br />
elm dяn kяnarda heч nя yarada bиlmяz. Dцnyanыn canlы<br />
tяbияtи bиzиm dцшцnцlmяmиш яmяllяrиmиzиn acы “mяhsulla -<br />
rыndan” яzиyyяt чяkиr.<br />
Yerи gяlmишkяn, Rene Dekartыn, “dцшцnцrяmsя demяk<br />
yaшayыram”, mяшhur fиkrиnи xatыrlamaq yerиnя dцшяrdи. Яgяr<br />
cяmиyyяtиn alи qanunlarыna yabanчы, ac, zяиf bиr иnsan, an -<br />
caq heyvanи иnstиnktlяrя yaшayыrsa onu dцшцncяlяr xoшbяxt<br />
edя bиlяrmи Axы, onun dцшцncяlяrи яslиndя hяsrяt vя яzab<br />
odunda yanыr. Onun acы fиkиrlяrи cяmиyyяtя hansы faydalы<br />
mяhsul verя bиlяr Ancaq tox adamlarыn qarшыsыnda aчыlan<br />
genиш цfцqlяr onlarыn arzularы, dцшцncяlяrи цчцn yenи mey -<br />
danlar yaradыr. Zяngиnlиk mяrtяbяsиndя иsяdцшцncя иlяger -<br />
чяklиk yaxыn qonшudur.<br />
Tяяssцf kи, hяr яsrиn юz zamanыna, hюkmцnя gюrя mц -<br />
harиbяlяr baш qaldыrыr. Xяstяlиklяr dя bиr tяrяfdяn ya yerdяn,<br />
ya gюydяn иnsanlara qarшы meydan oxuyur. Tяbиblяr, alиm -<br />
lяr kюhnя xяstяlиklяrя qarшы tutarlы яlac etmяyя чalышsa da,<br />
aparыlan elmи-tяdqиqat ишlяrи davam etsя dя, aьыr xяstяlяrиn<br />
onlarыn nяtиcяlяrиnи gюzlяmяyя юmrц kиfayяt etmиr. Torpaq -<br />
dan яlиmиz цzцlяndя son цmцdиmиz mцqяddяs gюylяrdяdиr.<br />
Yerdя gюzц, qяlbи kor olanlar gюydя nяaxtara bиlяrlяr!<br />
Bom balarыn, sиlahlarыn яjdaha nяrиltиsи, gцnahsыz qurban la -<br />
58 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
ыn, yaralыlarыn иnиltиsи altыnda gюylяrdяn mяrhяmяt umuruq.<br />
Bяsиrяt gюzц olan иnsan gюylяrя baxa bиlmиr, чцnkи ruhlar<br />
yerdя dиrиqalanlarыn halыna aьlayыr. Sяhяr gцnяши doьul ma -<br />
ьыmыzы, qцruba enяn, batan gцnяш hяr шeyиn bиr яvvяlи vя<br />
axыrы olduьundan xяbяr verиr. Son ucu юlцmlц dцnyadan<br />
qazandыьыmыz яmяl dяftяrиndяn savayы яlиmиzdя heч nяol -<br />
mayacaq. Nиyя bu sadя, aydыn hяqиqяtиn mahиyyяtиnи dяrk<br />
etmяk иstяmиrиk!<br />
Hяlя dя, шяhиd Habиlиn gцnahsыz qanы yuyulmayыb, onun<br />
qatиl qardaшы Qabиl Allah (c.c.) tяrяfиndяn baьышlanmayыb.<br />
Qabиlиn gцnahlarы bu gцn dя bиzиm aramыzda yaшayыr. Lut<br />
peyьяmbяrиn (s) яxlaqsыz, Musa peyьяmbяrиn (s) nankor,<br />
harыn qюvmц vяona bяnzяr иnsanlar yer цzцndя daha da<br />
чoxalыb kи, azalmayыb. Чцnkи o dюvrя nиsbяtяn иndи yer<br />
цzцndя иnsanlarыn sayы olduqca чoxdur. Yusиf peyьяmbяrиn<br />
(s) paxыl qardaшlarы kиmи яzиz, yaxыn adamlarыmыza qarшы<br />
rиyakar, amansыz olmayaq, onlarы dцшdцyц qaranlыq qu yu -<br />
lar dan xиlas edяk, quyular mяrdlяrя qarшы tяlя olmasыn. Bиz<br />
kиmlяrи necя tяmsиl edиrиksя, юvladlarыmыz da o cяmиyyяtdя<br />
tяrbиyя alыr. Gцnahkarlar mцqяddяs zяka ишыьыnы sevmяzlяr.<br />
Яslиndя qaranlыq ишыьыn kюlgяsиdиr. Kюlgяdя иsя hяqиqяt<br />
olmaz. “Quran”ыn Alи-Иmran surяsиndя (ayя 99) deyиlиr: “De<br />
kи, “Ey kиtab яhlи! Sиz haqqa шahиd olduьunuz halda, nя цчцn<br />
иman gяtиrяn шяxslяrи Allahыn yanыndan gerи dюndяrmяyя<br />
чalышaraq onlar цчцn яyrи yol axtarыrsыnыz Halbukи Allah<br />
sиzиn etdиklяrиnиzdяn xяbяrsиz deyиldиr”.<br />
Иstяmяzdиm kи, qяlяmя aldыьыm yazы oxucuda bяdbиn<br />
hиsslяr oyatsыn. Yцksяk иnkишaf etmиш texnologиyalarыn sц -<br />
rяtlи, gяrgиn rиtmиndя yaшayan иnsanlarda baшqalarыna qarшы<br />
hяssaslыq, mяrhяmяtlи hиsslяrи korlaшыr. Beyиnиn assosиatиv<br />
funksиyasы, emosиyalar keyfиyyяtcя dяyишиlиr.<br />
Mцbarиzя meydanы olan yer цzцndя Xeyиr qцvvяlяr hя -<br />
mишя Шяr цzяrиndя bюyцk qurbanlar hesabыna olsa da qя -<br />
lяbя чalmышdыr. Bиr sюzlя, яgяr hяqиqяtяn dяиnsan ona Allah<br />
(c.c.) tяrяfиndяn яmanяt verиlяn ruhunu иncиtmяdяn, ona tя -<br />
cavцz etmяdяn yaшayыb-yaratmaьы bacarsaydы, yaratdыьыnы<br />
юldцrmяsяydиюmrц daha uzun olardы. Яzяmяtlи, mяrhя mяt -<br />
lи Allah (c.c.) qarшыsыnda mцmkцn olmayan heч nяyoxdur.<br />
Qыsa юmrцmцz boyu gцnahlardan tюvbя edиb humanиst<br />
dиnиmиzя, иmanыmыza, torpaьыmыza, aиlяyя, cяmиyyяtя sя -<br />
daqяtlя, vиcdanla xиdmяt etmяk цчцn yaшasaydыq XXЫ яsr<br />
“Gцnahlardan tяmиzlяnmя яsrи” kиmи bяшяrиyyяt tarиxиnя<br />
qыzыl hяrflяrlя yazыlardы. Яlи Kяrиmиn dцnyadakы mцharи bя -<br />
lяrи, gцnahlarыmыzы иslah etmяyя чaьыrыш kиmи sяslяnяn bu<br />
sяtиrlяrи иnanыram kи, bиzи dяrиndяn dцшцndцrmяyя bиlmяz:<br />
Ey hяmяsrиm,<br />
Hяqиqяtиn qan qardaшы,<br />
Dayandыrmaq olmazmы, de,<br />
Yarычыlpaq, yarыvяhши,<br />
Qяdиm иnsan atan daшы!<br />
Pıçıltı və kərpic<br />
Gənc və bacarıqlı bir sürücü yeni “Yaquar” markalı maşını ilə küçədən sürətli şəkildə<br />
keçirmiş. Dayanmış maşınların arasından yola qəflətən çıxa biləcək uşaqlara diqqət<br />
edərkən birdən sanki bir şey gördüyünü zənn edərək yavaşıdı. Amma maşınla prospektdən<br />
yavaşca keçməsinə baxmayaraq heç kimsəni görmədi. Qəflətən maşınına kərpic<br />
atıldığını hiss etdi. Maşınını saxlayıb kərpicin atıldığı yerə baxdı. Daha sonra maşından<br />
düşüb orada olan kiçik bir uşağı tutaraq onun üstünə bağırmağa başladı: “Bunu nə üçün<br />
etdin Sən kimsən və nə etdiyini düşünürsənmi” Uşaq yalvararaq dedi: “Xahiş edirəm<br />
məni bağışlayın. Çox peşmanam. Əgər kərpici atmasaydım heç kim dayanmazdı”.<br />
Dayanmış maşınlardan birinin arxasına işarə edib dedi: “Qardaşım səkinin kənarından<br />
yuvarlandı və təkərli arabasından yıxıldı. Mən onu qaldıra bilmirəm. Onu təkərli arabasına<br />
qaldırmaq üçün mənə yardım edə bilərsinizmi”.<br />
Bu vəziyyətdən son dərəcə təsirlənən gənc sürücü yerdəki cavanı qaldıraraq<br />
təkərli arabasına oturtdu. Dəsmalıyla cızıqlarını və yaralarını silərək ciddi bir yarasının<br />
olub-olmadığını yoxladı. Kiçik uşaq sürücüyə xitabən dedi: “Təşəkkür edirəm. Tanrı<br />
sizdən razı olsun”. Gənc sürücü kiçik uşağın qardaşını evlərinə doğru aparmasını sakitcə<br />
seyr etdi.<br />
Dayandığı yerdən maşınına doğru geri dönməsi olduqca uzun sürmüşdü. Gənc<br />
sürücü maşının kərpiclə əzilmiş qapısını heç təmir etdirmədi. Qapıda olan əziyi, həyatını<br />
birinin ona kərpic atmasını tələb edəcək qədər sürətli yaşamamasını xatırlatması üçün<br />
eləcə saxladı.<br />
Tanrı ruhunuza pıçıldar və qəlbinizə danışar. Bəzən, dinləyəcək qədər zamanınız<br />
olmazsa sizə bir kərpic atar. İstər pıçıltını, istər kərpici dinləyin. Seçimi siz edin...<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
59
Mиster Hemferиn xatиrяlяrи<br />
(V yazы)<br />
Tяxmиnяn bиr neчя яsr яvvяl<br />
Иngиltяrяnиn Mцstяm lя kя lяrя Nяzarяt Nazиrlиyи (MNN) tяrяfиndяn mцsяlman юlkя lяrиnя<br />
casusluq mяqsяdиlя gюndяrиlmиш Mиster Hemferиn xatиrяlяrи<br />
mцasиr dюvrdя Tцrk mиllяtиnиn vя mцsяlman цm mяtиnиn nцmayяndяlяrи цчцn<br />
чox gяrяklи ola bиlяr.<br />
Mяhяmmяd Nяcdи иlячox sяmиmи vя yaxыn olmuшduq.<br />
Bu gцnlяrdя шияlяrиn dиnи-elmи mяrkяzи olan Kяrbяla vя Nя -<br />
cяf шяhяrlяrиnя getmяk цчцn Londondan яmr gяlmишdи. Mя -<br />
hяmmяdlя gюrцшцb Bяsrяdяn ayrыlmaq mяcburиyyяtиndя<br />
qaldыm. Lakиn bu cahиl vя yolunu azmыш шяxsиn gяlяcяkdя<br />
yenи bиr fиrqя yaradacaьыnы vя onun Иslam dиnиnи daxиldяn<br />
parчalayыb daьыdacaьыnы dцшцnяndя hяdsиz dяrяcяdя<br />
sevиnиrdиm. Yaranacaq bu azьыn fиrqяnиn иnanclarыnы шяx -<br />
sяn юzцm hazыrladыьыma gюrя fяrяhlяnиrdиm.<br />
Яlи иbn Яbutalиb Nяcяfdя dяfn edиlmишdиr. Nяcяfdяn bиr<br />
neчя kиlometr aralыda Яlиnиn xиlafяt mяrkяzи olan Kufя шя hяrи<br />
yerlяшиr. Hяzrяtи Яlи юldцrцldцkdя, oьlanlarы Hяsяn vя<br />
Hцseyn onu Kufяdяn kяnarda, hal-hazыrkы Nяcяf шяhяrиndя<br />
dяfn etmишdиlяr. Bundan sonra Nяcяf иnkишaf edиb bюyц mя yя<br />
baшlamышdы. Шия alиmlяrи Nяcяfя toplaшmыш, orada mяd rяsяlяr<br />
qurub alи-dиnи tяhsиl ocaqlarы yaratmышdыlar. Иs tam buldakы<br />
xяlиfяnиn onlara mцnasиbяtи bиr neчя sяbяbя gюrя pиs иdи:<br />
Иrandakы шия hюkumяtи Nяcяfdяkи шияlяrи dяstяklяyиrdи.<br />
Xя lиfя dя onlarыn ишlяrиnя qarышыrdы. Hяr иkи dюvlяtlяr ara sыn -<br />
da mцnasиbяtlяr gяrgиnlяшmиш, hяtta hяr dяqиqя belя mц -<br />
ha rиbя baш verя bиlяrdи.<br />
Nяcяf яtrafыnda шияlяrи dяstяklяyяn чoxlu sиlahlы tayfalar<br />
var иdи. Sиlahlarы vяdяstяlяrи nиzamlы ordu шяklиndя olmasa<br />
da, xяlиfяnиn ordusu иlя dюyцшmяk иmkanыnda иdиlяr.<br />
Nяcяfdяkи шия alиmlяrи Hиndиstan, Afrиka vя bцtцn dцn -<br />
yadakы шияlяrиn яn alи dиnиmцracияt yerlяrи иdи. Bцtцn dцnya<br />
шияlяrи bu шяhяrdя yerlяшяn mцctehиdlяrиn bиrcя fиtvasы иlя<br />
ayaьa qalxыb цsyana baшlaya bиlяrdиlяr.<br />
Peyьяmbяrиn qыzы Fatиmяnиn oьlu Hцseyn иbn Яlи Kяr -<br />
bяlada шяhиd edиlmишdиr. Иraq яhalиsи Mяdиnяyя mяktub<br />
yazaraq иmam Hцseynи юzlяrиnя xяlиfя seчmяk цчцn bu шя -<br />
hяrя dяvяt etmишdиlяr. O, aиlяsи иlя bиrlиkdя Kяrbяla tor pa -<br />
ьыna yetишdиkdя, иraqlыlar юz vяdlяrиnя xиlaf чыxaraq, Шamda<br />
o<strong>turan</strong> яmяvи xяlиfяsи Yezиd иbn Mцavиyяnиn яmrи иlяona<br />
qarшы vuruшmuшdular. Hцseyn aиlяsи иlя bиrlиkdя Иraq or du -<br />
suna qarшы шяhиd oluncaya qяdяr qяhrяmancasыna dю yцш -<br />
mцшdц. O gцndяn sonra шияlяr Kяrbяlanы ruhanи bиr mяrkяz<br />
olaraq qяbul etmиш vя hяr yerdяn oraya gяlиb toplaш mыш -<br />
dыlar (Tяяssцflяr olsun kи, xrиstиan alяmиndя belя bиr mяr -<br />
kяz yoxdur). Kяrbяla dя Nяcяf kиmи шияlяrиn dиnи-elmи mяr -<br />
kяzlяrиndяn sayыlыr vя orada чoxlu sayda mяdrяsяlяr vardыr.<br />
Bu иkи шяhяr hяmишя bиr-bиrиnя yardыmчы olurlar.<br />
Kяrbяlaya getmяk яmrиnи aldыqdan sonra Bяsrяdяn<br />
Baь dada, oradan da Fяrat чayыnыn kяnarыnda yerlяшяn Hиllя<br />
шяhяrиnя getdиm. Dяclя vяFяrat чaylarы Osmanlыdan gя lя -<br />
rяk Иraqdan keчиr vя sonda Bяsrя kюrfяzиnя tюkцlцr. Bu<br />
чaylar Иraq цчцn hяyatи яhяmиyyяt daшыyыr. Mяn Londona<br />
dюn dцkdяn sonra MNN-я getdиyиm zaman Иraqla baьlы tяk -<br />
lиflяrиmиzи qяbul etdиrmяk mяqsяdиlя, bu чayыn иstиqa mяtиnи<br />
dяyишmяk цчцn plan hazыrlanmasыnы tяklиf etdиm. Яgяr su<br />
Иraqdan kяsиlяrsя, tяklиflяrиmиzи qяbul etmяyя mяcbur ola -<br />
caqlar – dedиm. Hиllяdяn Nяcяfя azяrbaycanlы tacиr qи ya fя -<br />
sиn dя getdиm. Шия alиmlяrи иlя dostluq vя sяmиmиyyяt qur -<br />
dum vя onlarы aldatmaq цчцn dяrslяrdя ишtиrak etmяyя baш -<br />
ladыm.<br />
Шияlяrlя sцnnиlяrиn fяrqи aшaьыdakы kиmиdиr:<br />
Шияlяr Osmanlы hюkumяtиnя qarшы dцшmяn mюvqeyи<br />
tutmuшdular. Чцnkи onlar шия, Tцrklяr иsя sцnnи иdиlяr.<br />
Шия alиmlяrи bиzиm durьunluq dюvrцndяkи keшишlяrиmиz<br />
kиmи юzlяrиnи tamamиlя dиnи elmlяrя hяsr etmиш, dцnyяvи<br />
elm lяrlя чox az maraqlanыrdыlar. Dцnyada baш verяn иc -<br />
tиmaи-sиyasи hadиsяlяrdяn xяbяrsиz иdиlяr. Bиr gцn юz-юzцmя<br />
fиkиrlяшdиm kи, шияlяr nя zavallы иnsanlardыlar. Bцtцn dцnya<br />
oyaq иkяn onlar hяlя dя yatыrlar. Bиr gцn gяlяcяk bиr sel on -<br />
larы yuyub aparacaq.<br />
Onlarы xяlиfяyяqarшы цsyana yюnяltmяk иstяyиrdиm. Mя -<br />
nи bu mюvzuda dиnlяyяn olmadы. Bяzиlяrи dя bu tяklиfи eшиt -<br />
dиkdя mяnяиstehza иlя yanaшыrdы. Sankи onlara, dцn yanы<br />
yыxыn – deyиrdиm. Onlar Osmanlы xиlafяtиnи fяtholunmaz bиr<br />
qala kиmи gюrцrdцlяr. Шияlяrиn fиkrиncя, bu иши ancaq zц -<br />
hurunun иntиzarы gюzlяnиlяn Mehdи gюrяbиlяr vя onlarы xяlи -<br />
fяnиn zцlmцndяn qurtara bиlяrdи. Onlara gюrя, Mehdи Иslam<br />
peyьяmbяrиnиn nяslиndяn olan vя hиcrи-qяmяrи tarиxи иlя<br />
255-cи иldя qeybя чяkиlяn on иkиncи иmamdыr. Onlar de yиr dи -<br />
lяr: “O иndи hяyatda mюvcuddur, bиr gцn zцhur edя cяk,<br />
zцlm vя haqsыzlыьыn baш alыb getdиyи dцnyanы яdalяtlя dol -<br />
duracaq”. Onlarыn bu cцr иnanclarыna lap heyrяt edиrdиm. Bu<br />
bиzиm xrиstиanlarыn иnandыьы, “Иsa Mяsиh gяlяcяk, dцn yanы<br />
яdalяtlя dolduracaq” яqиdяsиnя bяnzяyиrdи. Bиr gцn onlarыn<br />
bиrиnя belя dedиm:<br />
- Иslam peyьяmbяrи zцlmя qarшы чыxdыьы kиmи, sиzиn dя<br />
zцlmя qarшы mцbarиzя aparmaьыnыz vacиb deyиldиrmи<br />
- Allah ona yardыm edиrdи. Ona gюrя dя zцlmц mяhv et -<br />
mяyи bacardы.<br />
60 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
- “Quran”da belя buyrulmuшdur: “Sиz Allahыn dиnиnя yar -<br />
dыm edяrsиnиzsя, O da sиzя yardыm edяr”. Шahlarыn zцl mцnя<br />
qarшы чыxsanыz, Allah sиzя dя yardыm edяr.<br />
- Sяn bиr tacиrsяn, bunlar sяnиn ишиn deyиl. Bu elmи bиr<br />
mюvzudur kи, sяn bu elmи dяrk edя bиlmяzsяn.<br />
Яlи иbn Яbu Talиbиn mяqbяrяsи чox gюzяl bиr layиhя яsa -<br />
sыnda tиkиlmишdиr; qыzыldan qapыlarы, bюyцk bиr gцmbяzи vя иkи<br />
bюyцk mиnarяsи vardыr. Hяr gцn bu tцrbяyя чoxlu sayda шия<br />
zяvvarlarы gяlиr, zиyarяt edиr vя camaat namazы qыlыrlar. Zи -<br />
yarяtчиlяrиn hяr bиrи mяzara salam verdиkdяn sonra ичяrи<br />
daxиl olurlar. Kяrbяlada da Hяzrяtи Яlиnиn mяqbяrяsиnя bяn -<br />
zяr иkи mяqbяrя vardыr. Bиrиncиsи Hяzrяt Hцseynя, иkиn cиsи<br />
иsя onunla bяrabяr шяhиd olan qardaшы Hяzrяt Abbasa mяx -<br />
susdur. Шияlяr Nяcяfdя etdиklяrи zиyarяt qaydalarыnы ey nяn<br />
Kяrbяlada da edиrdиlяr. Kяrbяlanыn gюrцnцшц Nя cяfdяn da -<br />
ha gюzяldиr. Яtrafыnda gюzяl baxчalar vя axar sular var dыr.<br />
Иraq sяfяrиndя bиr чox fяrяhlяndиrиcи mяnzяrяlяrlя qar -<br />
шыlaшdыm. Bяzи hadиsяlяr Osmanlы иmperatorluьunun sonu -<br />
nun yaxыnlaшdыьыndan xяbяr verиrdи. Иstambul hюkumяtи tя -<br />
rя fиndяn tяyиn edиlяn valи zalыm vя cahиl bиr adam иdи. Юzц<br />
иstяdиyи kиmи hяrяkяt edиrdи. Xalq ondan razы deyиldи. Sцn -<br />
nц lяr hцquqlarыnыn tapdalanmaьыndan, onlara qиymяt verиl -<br />
mя mяyиndяn шиkayяtlяnиr, шияlяr иsя peyьяmbяrиn nяslиn -<br />
dяn rяh bяrlиyя layиq olan seyyиd vя fяqиhlяr olduьu halda,<br />
xяlи fяnи vя onun yerlи valиsиnи qeyrи-qanunи hesab edиrdиlяr.<br />
Шия lяrиn vяzиyyяtи hяddяn artыq dюzцlmяz иdи. Zцlm vя яzиy -<br />
yяt ичиndя yaшayыrdыlar. Yol kяsяnlяr karvanlarы daиma talan<br />
edиr dиlяr. Hюkumяt onlara bиr mцhafиzя яsgяrи vermяdиkdя<br />
sя fяrя чыxa bиlmиrdиlяr. Шия tayfalarы arasыnda da dцш mяn -<br />
чиlиk чox иdи. Hяr gцn bиr-bиrиnи юldцrцrdцlяr. Шияlяrиn bu vя -<br />
zиy yяtи mяnя kиlsяnиn Avropanы иstиla etdиyи zamanlarы xatыr -<br />
la dыrdы. Nяcяf vя Kяrbяladakы ruhanиlяrdяn baшqa hяr mиn<br />
nя fяrdяn bиrи yazmaq vя oxumaq bacarыrыdы. Иqtиsadи hяyat<br />
чюkmцш, иnsanlar fяqиrlиk vя zяlalяt ичиndя mяшяqqяt чя kиr -<br />
dиlяr. Dюvlяt чыxыlmaz bиr vяzиyyяtdя иdи. Шияlяr hюkumяtи<br />
rяs mи шяkиldя tanыmыrdыlar. Dюvlяt иlя xalq arasыnda etи mad -<br />
sыzlыq hюkm sцrцrdц; onlar bиr-bиrиnя шцbhя иlяyana шыrdыlar.<br />
Ona gюrя dя aralarыnda yardыmчы яlaqя yox иdи.<br />
Kяrbяla vя Nяcяfdя dюrd ay qaldыm. Nяcяfdя olduьum<br />
mцddяtdяaьыr xяstяlиyя tutuldum. Hяtta яlиmи hяyatdan цz -<br />
mцшdцm. Цч hяftя yataqda qaldыm. Hяkиmdяn mцalиcя al -<br />
dыqdan sonra sяhhяtиm yaxшыlaшmaьa baшladы. Ev sahиbи<br />
xяstя olduьum mцddяtdя mяnячox yaxшы xиdmяt gюstяrdи.<br />
Bu ишdя savab qazandыьыnы deyиrdи. Onlara deyиrdиm kи,<br />
Hяzrяt Яlиnиn zиyarяtчиsиyяm. Mцalиcяmиn bиrиncи gцnцhя -<br />
kиm mяnя toyuq яtиnиn suyunu ичmяyи sюylяdи. Daha sonra<br />
яtиndяn dя yemяyи mяslяhяt gюrdц. Saьaldыqdan sonra<br />
Baьdada getdиm. Nяcяf, Hиllя vяBaьdad yolunda mцшa -<br />
hиdяlяrиmlя baьlы yцz sяhиfяlиk mяlumat hazыrlayыb MNN-nиn<br />
Baьdad шюbяsиnя tяqdиm etdиm.<br />
Иraqda qalacaьыm vя ya Londona dюnяcяyиm haqqыnda<br />
яmr gюzlяyиrdиm. Uzun zaman иdи kи, qцrbяtdя иdиm. Vя -<br />
tяnиm vя aиlяm цчцn чox darыxmышdыm. Hяyata yenиcя gюz<br />
aчmыш oьlum Rasputиnи gюrmяk иstяyиrdиm. Onun цчцn dя<br />
MNN-я yazdыьыm mяktubda az bиr mцddяt olsa da Londona<br />
qayыtmaq цчцn иcazя иstяdиm. Цч иllиk Иraq sяfяrи иlя baьlы<br />
mцшahиdяlяrиmи шиfahи anlatmaq vя bиr qяdяr dя иstиrahяt<br />
etmяk иstяyиrdиm. Nazиrlиyиn Иraqdakы nцmayяndяlиyи шцbhя<br />
doьurmamaq цчцn Dяclя чayыnыn kяnarыndakы evlяrиn bи rиn -<br />
dя yerlяшmяyиmи mяslяhяt gюrdц. Londondan cavab gя lя -<br />
nяdяk orada qalmalы oldum. Burada qalarkяn xиlafяt mяr -<br />
kяzи olan Иstambulla Baьdad arasыndakы mяnяvиuy ьun suz -<br />
luьu mцшahиdя edиrdиm.<br />
Bяsrяdяn Kяrbяla vя Nяcяfяgetdиyиm mцddяtdя Mя -<br />
hяmmяd Nяcdиdяn чox nиgaran qalmышdыm. Onun gюs tяr -<br />
dиyиm yoldan aza bиlяcяyиndяn ehtиyatlanыrdыm; aylarla чяk -<br />
dиyиm zяhmяtиn hяdяr olacaьыndan qorxurdum. Ayrыlanda<br />
o, Иstambula getmяk haqqыnda dцшцnцrdц. Mяn onu bu fи -<br />
kиrdяn daшыndыrmaq цчцn чox чalышdыm vя ona, Иstambulda<br />
fиkиrlяrиnи duysalar, sяnи юldцrя bиlяrlяr – dedиm. Яlbяttя<br />
mяq sяdиm baшqa bиr шey иdи. Orada savadlы sцnnи alиmlяrи<br />
иlя gюrцшцb, юz etиqadыna qayыda bиlяrdи. Чцnkи Иstambulda<br />
Иslamыn yцksяk ruhиyyяsи vardыr. Mяhяmmяdиn Bяsrяdя<br />
qalmaq иstяmяdиyиnи anladыqda, Иsfahan vя Шиraza get mя -<br />
sиnи tяklиf etdиm. Чцnkи bu иkи шяhяr чox gюzяl, xalqы da шия<br />
иdи. Шияlяrиn dя ona tяsиr etmяk ehtиmalы az иdи. Belяlиklя<br />
onun hazыrladыьыm yoldan dюnmяyяcяyиnя яmиn oldum. Ay -<br />
rыlanda soruшdum:<br />
- Tяqиyyяyя иnanыrsanmы<br />
- Bяlи иnanыram. Mцшrиklяr sяhabяlяrdяn bиrиnиn ataana<br />
sыnы юldцrdцkdя tяqиyyя edиb, шиrkи иzah etmишdи. Pey -<br />
ьяmbяr buna qarшы чыxmamыш vя ona heч nяdemяmишdи.<br />
- Шияlяr arasыnda tяqиyyяиlяdavran, sцnnи olduьunu sюy -<br />
lяmя kи, baшыna bяla aчarsan. Onlarыn юlkяsиndяn vя alиm -<br />
lяrиndяn иstиfadя et, mяzhяblяrиnи юyrяn! Onlar чox ca hиl vя<br />
иnadkar иnsanlardыr.<br />
Ona zяkat (иmkansыzlara paylanan vergи nюvц) adы иlя<br />
bиr mиqdar pul verdиm. Bиr dя mиnиk цчцn heyvan aldыm.<br />
Ayrыlarkяn Bяsrяyя dюnmяyи qяrara aldыq. Razыlaшdыq kи,<br />
kиm bиrиncи gяlsя vяgюzlяmяyя иmkanы olmasa, Яb dцr rи za -<br />
ya mяktub yazыb versиn.<br />
Mənim Tanrım<br />
Hər qulun cahanda bir pənahı var,<br />
Hər əhli-halın bir qibləgahı var,<br />
Hər kəsin bir eşqi, bir Allahı var,<br />
Mənim Tanrım gözəllikdir, sevgidir.<br />
Gözəl sevimlidir, cəllad olsa da;<br />
Sevgi xoşdur, sonu fəryad olsa da,<br />
Uğrunda mənliyim bərbad olsa da,<br />
Son dildarı gözəllikdir, sevgidir.<br />
Gözəlsiz bir gülşən zindana bənzər,<br />
Sevgisiz bir başda əqrəblər gəzər,<br />
Nə görsəm, hanki bəzmə etsəm güzər,<br />
Həp duyduğum gözəllikdir, sevgidir.<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
61
Ermяnиlяrиn 1918-cи иldя<br />
Шamaxыda tюrяtdиyи qыrьыnыn шahиdи olan<br />
Rяmzи Yцzbaшovun qeydlяrи<br />
Hяlя иndиyя qяdяr Azяrbaycanda bиr чox adam elя bиlиr<br />
kи, Шamaxы шяhяrи 1902-cи иldя orada baш vermиш zяlzяlя<br />
nяtиcяsиndя daьыlmышdыr. Doьrudur, 1902-cииldя шяhяrdяbиr<br />
чox evlяr uчub daьыlmышdыr. Ancaq mяnиm yadыma gя lяn,<br />
1911-18-cи иllяrdя Шamaxы abad bиr шяhяr иdи. Ora da tяx mи -<br />
nяn 25 mиn яhalи yaшayыrdы. Шяhяr яsasяn иkи bю yцk hиs sя -<br />
dяn иbarяt иdи. Шяhяrиn yuxarы hиssяsиndя hю ku mяt dи van -<br />
xanalarы, realnы mяktяbи, altы иllиk шяhяr mяktяbи, яsgяrи qыш -<br />
la, hяbsxana, poчtxana, xяstяxana yerlяшиrdи. Ora da olan яsas<br />
kцчя Krasnaya ulиtsa adlanыrdы. Yuxarы hиs sяnиn яha lиsи<br />
Tцrklяr (azяrbaycanlыlar), ermяnиlяr vя rus lardan иbarяt иdи.<br />
Шяhяrиn aшaьы hиssяsиndя иkиmeydan (Aшaьы vя Yuxarы<br />
meydan), bиr neчя karvansara; baшmaqчы, baqqal, papaqчы<br />
vя s. bazarlar; Sarыtorpaq, Qalabazar, Шeyxmиnaz, Yuxarы<br />
Qala, Иmamlы, Qurdlar vя s. mяhяllяlяr var иdи. Шяhяrиn ши -<br />
mal kяnarыnda Cuhudlar mяhяllяsи yerlяшиrdи. Шяhяrиn aшa -<br />
ьы hиssяsиnиn яhalиsи Tцrklяrdяn (azяrbaycanlыlardan) иbarяt<br />
иdи. Шяhяrиn яn gur yerи Yuxarы Meydan sayыlыrdы. Bu mey -<br />
dan Cцmя mяscиdиndяn tяxmиnяn 30-40 metr qяrbdя yer -<br />
lяшиrdи. Яtraf kяndlяrdяn gяlяn yцklяr burada boшaldыlar,<br />
qapanda чяkиlиb alыcыlara verиlиrdи.<br />
O zaman Шamaxыda иkи baь daha mяшhur иdи. Onlardan<br />
bиrиnиn adы Fatma baьы, dиgяrиnиn adы иsяSяrdar baьы иdи.<br />
“Яhlиkef”, optиmиst Шamaxы sяnяtkarlarы: baшmaqчыlar, pa -<br />
paq чыlar, dяrzиlяr, чarыqчыlar vя baшqalarы hяr cцmя gцnц bu<br />
baьlarda seyrя чыxыb gцnlяrиnи шadlыqla keчиrяrdиlяr.<br />
Шamaxыda 1917-cи иl fevral иnqиlabыndan sonra чar ЫЫ<br />
Nиkolayыn шяkиllяrиnиn kцчяlяrя atыldыьы da yadыmdadыr. 1918-<br />
cи иldя bяrk aclыq vя qaчaq-quldurluq baш verdи. Шяhяrdя<br />
hяr kяs sиlah almaьa чalышыrdы. O zaman mяnиm 12 yaшыm<br />
var иdи. Abbas Sяhhяtиn dяrs dedиyи Шamaxы re alnы mяk tя -<br />
bиndя oxuyurdum. Bиr sяhяr sakиt Шamaxы цfцq lяrиnи top sя -<br />
sи sarsыtdы. Top atяшlяrи шяhяrиn шиmal-qяrb hиs sя sиndя olan,<br />
malakanlar yaшayan Cabanиkяndиtяrяfиndяn gяlиrdи. Sonra<br />
mяlum oldu kи, шяhяrиn qяrb vяcяnub tя rяf lяrиndяdяatышma<br />
gedиr. Xцsusяn шяhяrиn qяrb hиs sяsиndя olan Lalayevиn<br />
mцlkцndяn шяhяrя gцclц tцfяng atяши aчы lыrdы. Bиzиm evи mи -<br />
zя yaxыn olan Baшmaqчы bazarыn arxa tяrяfиndяkи mяktяbя<br />
getdиk. Onun hяyяtи yaralыlarla dolu иdи. Bюyцklяrdяn eшиt -<br />
dиm kи, Bakыdan Шamaxыya qoшun dяs tяsи gяlmишdиr vя onun<br />
komandиrи Stepan (Styopa) La la yandыr. Qocalar danышыrdы<br />
kи, o шamaxыlыdыr vя onun babasыnы 1905-cи иldя шamaxыlыlar<br />
юldцrmцшdцr. Onun юldцrцlmяsиnя sяbяb aшaьыdakы яhva -<br />
lat olmuшdur.<br />
1905-cи иldя mяlum olur kи, Шamaxы bazar meydan la -<br />
rыnda bяzи hamballar yoxa чыxыr. Bu mяsяlяnиn иzиnя dцшяn<br />
bяzи adamlar mцяyyяn edиrlяr kи, Lalayevиn adamlarы шяhяr<br />
meydanlarыna gяlиb, bиr tay kюmцr vя ya baшqa шey alыb<br />
hambala verиrlяr vя Lalayevиn hяyяtиnя gиrяn hamballar<br />
yox olur. Шяhяrиn bяzи cavanlarы bu иш цstцndя Lalayevи<br />
юldцrцrlяr.1918-cи иldя Шamaxыya Bakы Kommunasы tя rя -<br />
fиndяn gюndяrиlяn hяrbи dяstяnиn komandиrи hяmяn qoca<br />
Lalayevиn nяvяsи, rus zabиtи Stepan Lalayev иdи. Onun яs -<br />
gяrlяrи maьazalarы qarяt edиr vя юzbaшыnalыq edиrdиlяr. Шa -<br />
maxыlыlar hяmяn gцn tяslиm olub zabиt Lalayevиn yanыna иkи<br />
nяfяr nцmayяndя gюndяrdиlяr. Onlardan bиrи Yuxarы Qala<br />
mяhяllяsиnиn mollasы, dиgяrи иsя mяnиm яmиzadяm, tacиr Tey -<br />
mur Yцzbaшov иdи. Gedяnlяrdяn mяhяllя mollasы qa yыt dы. Tey -<br />
mur Yцzbaшov иsя gяlmяdи. Eшиtdиk kи, onu doьrayыb qu yu -<br />
ya tюkmцшlяr. Sonra yenя eшиtdиk kи, onun arvadы No bat xa -<br />
nыm vя 9 yaшlы oьlu Seyfullanы da gцllя иlяvurub юl dцr mцш -<br />
lяr. Dцnyanыn heч bиr yerиndя elя qanun yoxdur kи, elчиnи<br />
юldцrsцnlяr. Bяs Teymur Yцzbaшovun юldцrцlmяsиnя nя sя -<br />
bяb olmuшdur Bu haqda Yuxarы Qala mяhяllя mol lasыnыn<br />
verdиyи mяlumat maraqlыdыr. Onun demяsиndяn Tey mur<br />
Styo pa Lalayanla чox cяsarяtlи danышmыш vя ona de mишdиr:<br />
– Sиz belя qoчaqsыnыz gedиn Tцrk (Qafqaz Иslam Ordusu<br />
– red) qoшunu иlя vuruшun, яlsиz-ayaqsыz, yazыq camaatы<br />
qыrmaq bиr qoчaqlыq deyиl.<br />
Bu sюzdяn sonra Teymuru doьrayыb quyuya tюkmцшlяr.<br />
(Яhsяn Bakыdan gяlяn hюkumяt nцmayяndяsиnиn belя<br />
rяftarыna...). Teymur onsuz da gec-tez bu dцnyadan gedя -<br />
cяkdи. Lakиn onun gюstяrdиyи hяmиn cяsarяt qoy bиzя dяrs<br />
olsun.<br />
Eшиtdиk kи, Шamaxыya kюmяk gяlиr. Bиr-иkи gцn sonra Bа -<br />
kы dan gяlяn qoшun vя Шamaxыnыn ermяnи vя malakan kяnd -<br />
lяrиndяn onlara qoшulan sиlahlы dяstяlяr Qozlu kяndиnя чя -<br />
kиldи. Yaxшы yadыmdadыr. Kцr qыraьыndan, Шяkиdяn, Gяn cя -<br />
dяn, Tovuzdan vя baшqa yerlяrdяn atlы vя pиyada xыrda<br />
dяstяlяr gяldи. Bu dяstяlяrdяn яn иntиzamlыsы Шяkи dяstяsи<br />
иdи. Demяk olar kи, onlar bиr nюv tяlиm gюrmцш dяstя иdи.<br />
Eynи paltarlarы var иdи vя dюrd-dюrd nиzamla addыmlayыrdыlar.<br />
Dяstяnиn dalыnca gяlяn arabalarda onlar юz azuqяlяrиnи<br />
gяtиrmишdиlяr. Onlarыn bayraьы da var иdи. Hяmиn yaшыl bay -<br />
raq цzяrиndя yazыlmышdы: “Ya Vяtяn ya юlцm”. Mяn Gяn -<br />
cяdяn gяlяn qoшun dяstяsиnиn Aшaьы Meydan karvansa -<br />
rayыnda qoyulan иkи balaca topunu gюrdцm. Bu dяstя aшaьы<br />
Иmamlы mяhяllяsиndя Salamovlarыn evиndя yerlяшmишdи.<br />
Ora gedиb-gяlяn adam чox иdи. Bиz uшaqlar da яtrafda<br />
hяrlяnиrdиk. Bиr dяgюrdцm kи, Salamovlarыn dalanыndan gцl -<br />
lя sяslяrи gяldи. Bиr azdan palaz arasыnda bиr юlцnц gяtиrиb<br />
araba иlя qяbиrиstanlыьa apardыlar. Bu юldцrцlяn kиm иdи<br />
Belя dedиlяr kи, bu lяzgи Яlиdиr. O, Шamaxы Qяza rяиsи er -<br />
mяnи Qavreиl bяyиn nюkяrи иmиш. Aьasыnыn яmrи иlяlяzgи Яlи<br />
62 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5
Qavreиl bяyиn evиnя hцcum edяn bиr neчя шamaxыlыnы юl -<br />
dцrmцшdцr. Bu hяrяkяtи цчцn onu tutub Salamovlarыn da -<br />
lanыnda юldцrdцlяr.<br />
O zaman Шamaxыda Tцrk яsgяrlяrиnиn kюmяyи иlя 60-70<br />
nяfяrdяn иbarяt sиlahlы bиr dяstя yaradыldы. Hяr axшamцstц<br />
bu dяstя Qalabayыrыna (Lalяzar qяbиrиstanlыьыnыn яtяyиndяkи<br />
dцzяnlиyя) gяlиb, burada tяlиm keчиrdи.<br />
Шamaxыya kюmяyя gяlяn sиlahlы dяstяlяr, bиr gцn mala -<br />
kan kяndи Qozluya toplaшan ermяnи qoшunlarыnыn цstцnя<br />
get dиlяr. Lakиn onlara bata bиlmяyиb, hяmиn gцnцn axшamы<br />
gerи qayыtdыlar. Deyиlяnя gюrя hяmиn vuruшmada Шяkи dяs -<br />
tяsиndяn xeylи adam юldцrцlmцшdц.<br />
Mart ayыnыn axыrыnda Шamaxыya gяlяn mцsяlman qoшun<br />
dяstяlяrи шяhяrи tяrk etmяyя baшladыlar. Deyиlяnя gюrя Ba -<br />
kы dan dяmиr yolu иlя gяlяn qoшun Kцrdяmиrи tutmaq иs tя -<br />
yиrmиш. Bu baш tutsa иdи demяlи, Шamaxыdakы mцsяlman qo -<br />
шunlarы mцhasиrяyя dцшmцш olacaqdы. Buna gюrя dя hяm<br />
mцsяlman qoшun dяstяlяrи, hяm dя яhalи шяhяrи tяrk et mя -<br />
yя baшlamышdы.<br />
Axшam saat doqquz olardы. Heч lampanы sюndцrmяdяn<br />
belя evdяn чыxdыq. Bиzя belяgяlиrdиkи, bиz gec-tez yenя ora<br />
qayыdacaьыq. Mart ayыnыn qaranlыq gecяsиndя Шamaxы яhlи<br />
sиlahlarы vяbaшчыlarы olmadыьыndan kцчяlяrя tюkцlцb hяrя<br />
harayasa gedиrdи. Bиzиm aиlя Mыrtы yolu иlя sяhяrя yaxыn<br />
Aьsuya чatdы. Yaxшы yadыmdadыr yolda dayыmыn цч yaшыnda<br />
uшaьыnы dalыmda xeylи apardыьыmdan yorulmuшdum. Bиrdяn<br />
цrяyиm qяшш edиb dяrяyя yыxыldыm. Kиmsяnиn mяndяn xя -<br />
bяrи olmamышdы. Чцnkи nяatam, nя anam var иdи. Bиr neчя<br />
saatdan sonra ayыlыb, gedиb dayыmыn aиlяsиnи tapdыm. Onlar<br />
mяscиd hяyяtиndя иdиlяr. Sяhяrи gцnц yenя pиyada Kцr dя -<br />
mиrя yola dцшdцk. Yolda qaчaqlara rast gяldиk. Heч bиr шe -<br />
yиmиz olmadыьыndan onlar kor-peшman чыxdыqlarы kюrpцnцn<br />
altыna gedиb gиzlяndиlяr. Sonra bиz vя baшqa qaчqыnlar yцk<br />
vaqonu иlя Qarasu stansиyasыna gяldиk. Oradan da Kцr qы -<br />
raьыna gяlиb чыxdыq. Petropavlovkadan (иndиkи Sabиra bad -<br />
dan) gюndяrиlяn barja mиnиb Petropavlovkaya gяldиk. Bu -<br />
rada qohumlarыmыz bиzи aьlaшma иlя qarшыlayыb evlяrиnя<br />
apardыlar. Yay aylarыnda “Qalaqayыn bazarы” adlanan yerdя<br />
xeylи Шamaxы qaчqыnы aclыqdan vя xяstяlиkdяn tяlяf oldu.<br />
Яhalи burada da qorxu altыnda yaшayыrdы. Mцяllиmиm Abbas<br />
Sяhhяt dя qaчqыn иdи. O, юz aьыllы sюzlяrи иlя шamaxыlыlara<br />
цrяk-dиlяk verиrdи. (Bu haqda xatиrяm var). Xяbяr gяldи kи,<br />
ermяnиlяr bu gцn-sabah gяlиb bu yerlяrи alacaq. Yerlи Mиllи<br />
komиtяnиn цzvlяrиndяn bиrи, dayыm Kяrbяlayи Kazыm Gцlяh -<br />
mяdov tяcиlи Gяncя шяhяrиnя gedиb oradan 3 nяfяr Tцrk<br />
яsиrи vя bиr qяdяr sиlah gяtиrdи. Tцrk яsиrlяrи yerlиgяnclяrdяn<br />
dяstяlяr dцzяldиb, onlara tяlиm keчmяyя baшladыlar. Яha -<br />
lиdя юz qцvvяsиnя иnam yarandы. Sonra xяbяr yayыldы kи,<br />
Gяncяdя Fяtяlи xan Xoyskиnиn rяhbяrlиyи altыnda Azяr bay -<br />
can hюkumяtи qurulmuшdur. Bиr qяdяr sonra xяbяr gяldи kи,<br />
Gяncяyя Tцrk qoшunu gяlmишdиr. 1918-cи иlиn yayыnda hя -<br />
mиn qoшundan balaca bиr dяstя Molla kяndиndяn Qalaqayыn<br />
bazarы adlanan yerя gяldи. Bцtцn camaat Kцr qыraьыna top -<br />
laшdы. Orada dцzяldиlmиш ala qapыnыn yanыnda axund, molla<br />
vя tanыnmыш tacиrlяr dayanыb Tцrklяrиn yolunu gюzlяyиrdи.<br />
Axшamцstц иdи. Qabaqda Demosfen barkazы, arxasыnda bю -<br />
yцk bиr barj sahиlя yan aldы. Barkazdan dцшяn zabиtlяrи aь -<br />
saqqallar qarшыlayыb, gюrцшdцlяr. Barjdan 20-30 Tцrk яsgяrи<br />
5-10 qatыr sahиlя чыxdы. Eшиtdиm kи, gяlяn qoшun baшчыsы Ra -<br />
mazan bяy adlы Tцrk zabиtиdиr. Яslи daьыstanlы olan Ra ma -<br />
zan bяy Osmanlыda zabиtlиk mяktяbиnи bиtиrmишdиr. Mиllи ko -<br />
mиtяnиn цzvlяrи Mиr Murtuza Mиr Mюhsцnov, Teymur bяy<br />
Abbasov vя Kяrbяlayи Kazыm Gцlяhmяdov Azяrbaycana<br />
kюmяyя gяlmиш Tцrk qoшununun bu dяstяsиnиn zabиtlяrиnя<br />
yaxшы bиr zиyafяt verdиlяr. Bиr gцn sonra hяmиn qoшun Kцr иlя<br />
Salyana kюmяyя getdи.<br />
Sonradan Шamaxыya gedиb-gяlяnlяr danышdыlar kи, bиz -<br />
dяn sonra hяmиn Qozlu kяndиndяn ermяnи dяstяlяrи шяhяrя<br />
daxиl olmuш, bиr-bиr evlяrи qarяt edиb, qaчmayan ar vad-uшa -<br />
ьы qыrmыш vя bцtцn bиnalarыnы yandыraraq tarиxи bиr шяhяrи vи -<br />
ranя qoymuшlar.<br />
Bиzиm aиlя 1919-cu иldя Bakыya kючdц. Bиz Шиrvanlыmяs -<br />
cиdиnиn yanыnda Kolodeznиya (иndиAьamalыoьlu) kцчяsиndя<br />
olurduq. Bиr dяfя gюrdцm uшaqlar kцчяdя oxuyurlar: “Чюldя<br />
bиr eшшяyиm var, adыШaumyandыr”. Mяn dayыmdan soruш dum:<br />
“Dayы, Шaumyan kиmdиr” O, dedи: “1918-cи иldя o, Ba kыnыn<br />
bюyцyц olmuшdur. Onun vaxtыnda Bakыda da ermяnи-mц sяl -<br />
man qыrьыnы olmuшdur. Шamaxыya da Styopa Lala yevиn dяs -<br />
tяsиnи o gюndяrmишdиr. Шaumyan юz dostlarыna deyяrmиш kи,<br />
mяn яvvяl ermяnиyяm, sonra bolшevиk”.<br />
Mяn sonralar Mиkoyanыn xatиratыnы oxuyanda tяяccцb<br />
et dиm. O yazыrdы: “Ermяnи яsgяrlяrи namusla vя yaxшы vu -<br />
ruш muшlar”. Onun bu yalanы haqqыnda mяn yoldaш Suslova<br />
mяlumat verdиm. Moskva nяшrиyyatыndan cavab gяldи kи,<br />
Mи koyanыn kиtabыnы Azяrbaycan tarиxчиlяrи oxuyub, ona<br />
mцs bяt rяy vermишlяr. (18 avqust 1981-cи иl)<br />
Rяmzи Yцzbaшov haqqыnda qыsa mяlumat. Rяmzи Mюh sцn<br />
oьlu Yцzbaшov 1906-cы иldя Шamaxы шяhяrиndя anadan ol muш dur.<br />
1913-cц иldя rus-tatar mяktяbиnя daxиl olmuш, mяktяbи 1917-cи иl -<br />
dя bиtиrmишdи. Hяmиn иl Шamaxы realnы mяktяbиnя qяbul olunmuш -<br />
dur. O, 1919-cu иldя Bakыya kючцb Bиrиncи realnы mяk tяbdя tяшkиl<br />
edиlmиш mиllи (3-cц) sиnfя daxиl olmuшdu. Sovet vaxtы 1924-cц иldя<br />
иkиncи dяrяcяlиmяktяbи bиtиrmишdи. 1927-cи иldя Azяr baycan Dюvlяt<br />
Unиversиtetиnиn шяrq fakцltяsиnя daxиl olub, 1931-cи иldя Alи Pe da -<br />
qojи Иnstиtutu (1930-cu иldя unиversиtet ayrы-ayrы иn s tи tutlara ay rыl -<br />
mыш dы) bиtиrdиkdяn sonra, qыsa mцddяt Gяdяbяydя mяk tяb mцdиrи<br />
vяzиfяsиndя, 1931-1933-cц иllяrdя Azяrbaycan SSR Maarиf Ko mиs -<br />
sarlыьыnda tяlиmatчы, 1933-1938-cи иllяrdя Bakыda Xalq Maarиf Ko -<br />
mиs sarlыьыnda иnspektor vяzиfяsиndя, daha sonra иsя mяk tяbdя<br />
mц яllиm vяzиfяsиndя чalышmышdыr. Eynи zamanda 1935-36-cы иllяrdя<br />
Azяrbaycan Шura Ensиklopedиyasы иdarяsиndя elmи ишчи vяzиfя sиn -<br />
dя dя ишlяmишdиr. 1938-cи иldя Akademиyanыn Azяr baycan fиlиalыnыn<br />
fиzиkи-coьrafиya иxtиsasы цzrя aspиranturasыna da xиl olaraq oranы<br />
1941-cи иldя bиtиrmишdи. Dиssertasиya mцdafияsиnя bиr-иkи ay qalmыш<br />
Bюyцk Vяtяn mцharиbяsи baшlamыш vя 1941-1945-cи иllяrdя o, Bю -<br />
yцk Vяtяn mцharиbяsиndя ишtиrak etmишdиr. 1945-1948-cи иllяrdя<br />
AEA-nыn Nиzamи adыna Azяrbaycan Яdяbиy yat muzeyиndя elmи<br />
hиs sя цzrя dиrektor mцavиnи vя elmи ишчи vя zи fяlяrиndя чalышmышdыr.<br />
Mцharиbя zamanы яsиr dцшdцyц цчцn 1948-1951-cи иllяrdя 3 иl<br />
ишsиz olub. 1951-1953-cц иllяrdя EA nяшrиy ya tыn da redaktor, 1953-<br />
1958-cи иllяrdя Nиzamи adыna Яdяbиyyat vя Dиl Иnstиtutunda elmи<br />
ишчи vяzиfяlяrиndя чalышmышdыr. 1958-cи иldя AEA Coьrafиya Иns tи -<br />
tutunda яvvяl kичиk elmи ишчи, sonra иsя baш elmи ишчи vяzиfяlяrиndя<br />
ишlяmишdиr. 1962-cи иldя coьrafиya elmlяrи цzrя namиzяdlиk dиsser -<br />
ta sиyasыmцdafия etmиш, 1973-cциldяn hя mиn иnstиtutun coьrafи ad -<br />
lar (toponиmиka) шюbяsиndя mцdиr vяzи fяsиndя чalышmышdыr. 1988-<br />
cи иldя tяqaцdя чыxarыlmышdыr. 1990-cы иlиn oktyabr ayыnda avto mo -<br />
bиl qяzasыna dцшяrяk vяfat etmишdиr.<br />
ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />
63
Mиllи Иdeologиya haqqыnda mцzakиrя<br />
22 aprel 2009-cu иl tarиxdя “Mцasиr Иnkишaf” Иctиmaи Bиrlиyи vя “Tяrяqqиyя<br />
ElmиDяstяk” ИctиmaиBиrlиyи “Tцrk Elи” jurnalыnыn иnformasиya dяstяyи иlя Mиllи<br />
Иdeologиyaya hяsr olunmuш иkиncи konfransыnы keчиrиb.<br />
“Mцasиr Иnkишaf” Иctиmaи Bиrlиyиnиn Иdarя Heyяtиnиn sяdrи, “Tцrk Elи”<br />
jurnalыnыn baш redaktoru, Azярбайъан Милли Елмляр Академийасынын Инсан<br />
Щцгуглары Институтунун елми ямякдашы Mцbarиz Aшыrlы bu tяdbиrиn sюzц -<br />
gedяn mюvzuda sayca иkиncи tяdbиr olduьunu bиldиrиb. Onun sюzlяrиnя gюrя<br />
bиrиncи tяdbиr 2006-cы иldя keчиrиlиb: “Юtяn dюvr яrzиndя bu mюvzu иlя baьlы<br />
apardыьыmыz чoxsaylы araшdыrmalar yenиdяn bu mяsяlяyя qayыtmaьa zяrurяt<br />
yaratdы. MиllиИdeologиya иlя baьlы belяbиr mцzakиrяnиn tяшkиlиndяmяqsяd mиllиtяfяkkцrlциnsanlarы, zиyalыlarыbиr araya<br />
gяtиrяrяk onlarыn fиkиrlяrиnи юyrяnmяk иstяyиdиr. Mиllи Иdeologиya mиllяtиn alи mяqsяd vя maraьыdыr. O чox vacиb<br />
mяsяlя olduьuna gюrя belя konfranslarыn ke чиrиlmяsиnиn bюyцk яhяmиyyяtи var. Konkret nяtиcяyя gяlяnя qяdяr<br />
fяalиyyяtиmиzи yцrцtmяk nиyyяtиmиz var. Bunun цчцn nюvbяtи иldя dя belя bиr tяdbиrиn tяшkиlиnя чalышacaьыq.<br />
Konfransa tяqdиm olunan mя qalяlяrи, qeyd edиlяn чыxышlarы da kиtab шяklиndя чap etmяk nиyyяtиndяyиk”. Mцbarиz<br />
Aшыrlы Tцrkчцlцk vя Иslamчыlыьы Mиllи Иdeologиyamыzыn tяmяlи sayan иnsanlarыn sayыnыn kиfayяt qяdяr чox olmasыna<br />
dиqqяt yюnяldяrяk bunu mцhцm amиl kиmи qeyd edиb.<br />
Professor Шahlar ßsgяrov bиldиrиb kи, цmummиllи иdeologиya цmummиllи иdeyadan qaynaqlanыr. Onun sюzlяrиnя<br />
gюrя цmummиllи иdeya elя olmalыdыr kи, hamы onu qяbul etsиn: “Цmummиllи иdeya aydыn vя sadя olmalыdыr. Bиzиm<br />
цчцn bu иdeya gцclц dюvlяt иdeyasы ola bиlяr. Bu иdeya иlя cяmиyyяtdяkи problemlяrи hяll etmяk mцmkцn olar”.<br />
Prezиdent Admиnиstrasиyasыnыn Иctиmaи-sиyasи mяsяlяlяr цzrя шюbяsиnиn яmяkdaшы Rasиm Mиrzяyev belя bиr<br />
mюvzuda tяdbиrиn keчиrиlmяsиnи mцsbяt qиymяtlяndиrиb. O deyиb kи, иdeologиya qцdrяtlи dюvlяtиn vя mиllи dюvlяtиn<br />
daиm иrяlиyя aparыlmasы цzяrиndя qurulmalыdыr: “Bu mяsяlя dцnya praktиkasыnda da be lяdиr. Mиllи Иdeologиya mиllи<br />
иdeallara чatmaq vasиtяsиdиr. Bu иdeologиya xalqlarы bиrlяшdиrmяyи vя иrяlиyя doьru aparmaьы bacarmalыdыr. Burada<br />
mиllи ruh olmaqla yanaшы bяшяrиlиk prиnsиplяrи dя юz яksиnи tap malыdыr. Mиllи-mяnяvи dяyяrlяr stиmulverиcи qцvvяdиr.<br />
Mиllи Иdeologиya, dцnyяvиlиk, sosиal яdalяt цzя rиndя qurulmalыdыr. Bu иdeyalar Konstиtusиyamыzda da юz яksиnи<br />
tapыb”. O, sonda яlavя edиb kи, cяmиyyяt onu mцdafия olunmaq kompleksиndяn qurtaracaq, иrяlиyя aparacaq<br />
иdeyanы rяhbяr tutmalыdыr.<br />
Dиnи Qurumlarla Иш цzrя Dюvlяt Komиtяsиnиn nцmayяndяsи Elчиn Cabbarov hяr dюvrцn юzцnцn gцclц dюvlяt<br />
anlayышы olduьunu dиqqяtя чatdыrыb. O, bиldиrиb kи, mцasиr dюvrdя иqtиsadиyyat vя elmи potensиal юnя keчиb:<br />
“Gяnclяrиn elmи, texnиkanы mяnиmsяmяsиnя чalышan dюvlяt daиm иnkишaf edиr. Ona gюrя dя humanиtar dцшцncяdяn<br />
daha чox texnиkи sahяyя dиqqяt ayrыlmalыdыr”.<br />
Tarиx elmlяrи doktoru Gцllц Yoloьlu Mиllи Иdeologиyada mиllи reallыьыn nяzяrя alыnmalы olduьunu bиl dиrиb:<br />
“Azяrbaycanыn hansы coьrafиyada yerlяшdиyиnи, Иslam dиnи vя Tцrklцyцmцzц nяzяrя almalыyыq. Bиzи bиrlяшdиrяn иdeya<br />
azяrbaycanчыlыq olarsa bиz чяtиn sиtuasиyadan чыxa bиlяrиk”.<br />
Tяdbиrdя eynи zamanda “Mцasиr Иnkишaf” Иctиmaи Bиrlиyиnиn Иdarя Heyяtиnиn sяdr mцavиnи, “Tцrk Elи” jurnalыnыn<br />
redaktoru Taryel Fazиloьlu; “Mяnяvи Saflыьa Dяvяt” Иctиmaи Bиrlиyиnиn sяdrи, fяlsяfя elmlяrи na mиzяdи Elшяn<br />
Mustafaoьlu; tarиx elmlяrи namиzяdи Bяhmяn ßlиyev; Azяrbaycan Dюvlяt Pedaqojи Unи versиtetиnиn mцяllиmи<br />
Taleh Cяfяrov; “Mцasиr Иnkишaf” Иctиmaи Bиrlиyиnиn “Tцrk-Иslam Dцnyasы” Dиskussиya Klubunun цzvц Sяfяr Иbrahиm;<br />
jurnalиst Rey Kяrиmoьlu; “Tяkan” Tяlяbя Gяnclяr Иctиmaи Bиrlиyиnиn vиtse-prezиdentи Leyla Kяrиmova; “Mцasиr<br />
Иnkишaf” Иctиmaи Bиrlиyиnиn Иdarя Heyяtиnиn цzvц, hцquqшцnas Aqшиn Atalыzadя; “Mцasиr Иnkишaf” Иctиmaи Bиrlиyиnиn<br />
Mяdяnиyyяt Шюbяsиnиn sяdrи Sevda Mиrzяyeva; BakыDюvlяt Unиversиtetиnиn tяlяbяsи Hцlya Mяmmяdlи; Bakы шяhяr<br />
Gяnclяr vя Иdman Иdarяsиnиn яmяkdaшы Zamиn ßhmяdov ишtиrak vя чыxыш edиblяr. Tяdbиrdя Mиllи Иdeo lo gиya, mиllи<br />
иdeya, qцdrяtlи dюvlяt иdeyasы, Qarabaьыn ишьaldan azad edиlmяsи, Bцtюv Azяrbaycan, иq tи sa dиyyatыn иnkишafы,<br />
ordunun gцclяndиrиlmяsи, Tцrkчцlцk vя Tцrk dюvlяtlяrиnиn иnteqrasиyasы, Azяr bay can чы lыq, Иslam dиnиnя baxыш,<br />
Azяrbaycan Konstиtusиyasыnda иdeolojи mяsяlяlяr vя s. mюvzular maraqlы, gяrgиn, uzun sцrяn mцzakиrяlяrdя<br />
dиqqяtя gяtиrиldи.<br />
64 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5