07.02.2015 Views

BAШ REDAKTORDAN - turan-sam

BAШ REDAKTORDAN - turan-sam

BAШ REDAKTORDAN - turan-sam

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

BAШ <strong>REDAKTORDAN</strong><br />

Hюrmяtlи oxucular! Mцяyyяn problemlяrlя<br />

яlaqяdar “Tцrk Elи” jurnalыnыn V sayыnыn ишыq<br />

цzц gюrmяsи bиr qя dяr lяngиdи. Amma jurnalыn<br />

yaradыcы heyяtи olan bиzlяr bu problemlяrи aшa -<br />

raq yenиdяn sиzиn gюrцшцnцzя gяldиk. Юtяn mцd -<br />

dяt яrzиndя Tцrk Dцnyasы vя Azяrbaycanla<br />

baьlы чox юnяmlи hadиsяlяr baш verdи kи, bunlarыn<br />

цstцndяn sц kutla keчmяk mцmkцn deyиl.<br />

Hяr шeydяn юn cя bиr mцddяtdиr kи, barяsиndя<br />

mцzakиrя apa rыlan Tцrk Dюvlяtlяrиnиn Parla ment<br />

As<strong>sam</strong>b leyasыnыn яsasы qoyuldu. TD PA-nыn Ka -<br />

tиblи yиnиn yaradыlmasы vя qurumun daиmи ola -<br />

raq Bakы шяhяrиndя yerlяшmяsи, baш katиbиn<br />

Azяrbaycandan seчиlmяsи Azяr bay canыn Tцrk Dцnyasыnda<br />

artan nцfuzundan xяbяr verиr. Bun dan baшqa - qяdиm Tцrk<br />

torpaьы olan Naxчыvanda Tцrk dюv lяtlяrиnиn baшчыlarыnыn gю -<br />

rцшцnцn ke чиrиlmяsи vя daиmи fяa lиyyяt gюstяrяcяk Яmяk -<br />

daшlыq Шura sыnыn yaradыlmasы Tцrk mиllяtи цчцn sevиndиrиcи<br />

xяbяr sayыla bиlяr. Hяr иkи hadиsя Azяrbaycanda KИV-lяr tя -<br />

rяfиndяn genиш шяkиldя ишыqlandыrыldыьы цчцn иctиmaиyyяtиn<br />

bundan xяbяr tut duьu mяlumdur. Lakиn Tцrk Dцnyasы цчцn<br />

юnяmlи olan vя иctиmaиyyяtиn ge nиш xяbяr tuta bиlmяdиyи dи -<br />

gяr bиr mяlumat bиr mцddяt яvvяl Dцnya Tцrk Gяnclяrи Bиr -<br />

lиyиnиn dя qurulta yыnыn keчиrиlmяsи vя bиrlиyиn sяdrиnиn Azяr -<br />

baycandan seчиl mяsиndяn иbarяtdиr. Bцtцn bu ha dи sяlяr<br />

Azяrbaycan prezиdentи Иlham Яlи ye vиn Tцrk Dцn yasыnыn иn -<br />

teqrasиyasы иstиqamяtиndя mяqsяdyюnlц, cяsarяtlи чalышmasыnыn<br />

nяtиcяsиdиr. Avropaya иnteqrasиya sи yasяtи yцrцtmяklя<br />

yanaшы, qonшularla lazыmsыz mцnaqи шяlяr dяn uzaq durmaьa<br />

чalышan Azяr bay can ona hяr baxыmdan yaxыn olan Tцrk dюv -<br />

lяtlяrи иlя иn teqrasиya sиyasяtиnи cяsarяtlи шяkиldя apar maqla<br />

tarиx boyu mцsbяt dяyяrlяndиrиlяcяk addыmlar atmaqdadыr.<br />

Xarиcи sиyasяtdя yцrцdцlяn bu xяtt daxиldя mиllи-mяnяvи<br />

dяyяrlяrиn qorunmasы иstиqamяtиndя dюvlяtиn bиrbaшa ишtиrakы<br />

иlя baшqa bиr formada hяyata keчиrиlmяkdяdиr. Hяm иctиmaи<br />

bиrlиklяr, hяm dя mяtbuat цчцn daxиlи donor yaradыlmasы<br />

vasиtяsиlя mиllи-mяnяvи dяyяrlяrиn, vяtяnpяrvяrlиyиn, Qara baь<br />

problemиnиn vя s. tяblиьи иstиqamяtиndя tяшvиqedиcи addыmlarыn<br />

atыlmasы real nяtиcяlяr vermяkdяdиr. Belя bиr mяqamda<br />

Azяrbaycan telekanallarыnыn mиllи-mяnяvи dяyяrlяrиmиzя vurduьu<br />

aьыr zяrbя Prezиdent Admиnиstrasиyasыnыn rяhbяrи Ra -<br />

mиz Mehdиyevиn tяnqиdи qeydlяrи иlя qarшыlaшdы. Tяnqиddя<br />

sяs lяnяn bцtцn fиkиrlяrlя razыlaшaraq demяk иstяrdиk kи, torpaьы<br />

ишьal olunmuш, qыz-gяlиnи яsarяtdя olan, vяtяndaшlarы mиn<br />

bиr яzab-яzиyyяt ичиndя qы v rыlanюlkяnиn telekanallarыnыn<br />

sяhяrdяn-axшama qя dяr efиrи mяnasыz vя sяvиyyяsиz verlишlяrlя,<br />

tяrbи yя sиz, kцчя яxlaqыnы aшыlayan se rиallarla dol dur -<br />

masы чox anlaшыlmaz haldыr. Yяqиn kи, bиzlяr tezlиklя<br />

bu hallarыn aradan qalxma sыnыn шahиdи olacaьыq.<br />

Yuxarыda sadalanan mцsbяt hallarla ya na -<br />

шы mяnfи hallar da mцшahиdя edиlmяk dя dиr. Tцr -<br />

kиyя-Ermяnиstan sяrhяdlяrиnиn aчыlmasы ehtиmalыnыn<br />

reallыьa чevrиlmяsи haqlы olaraq Azяr -<br />

baycanы narahat et mяk dяdиr. Verиlяn bцtцn op -<br />

tиmиst bяyanatlara baxmayaraq nя Qarabaь<br />

torpaqlarы ишьaldan azad olunmayыb, nя er mя -<br />

nиlяr “ermяnи soyqыrыmы” vя Tцrk torpaqlarыna<br />

иddиadan яl чяk mя yиblяr. Amma bиzlяr bцtцn<br />

шяrtlяrиmиzdяn, tяlяblя rи mиz dяn яl чяkmишик.<br />

Bu иsя nюvbяtи ermяnи vяhшиlиyи vя Tцrk fa cи яsи иlя nяtиcяlяnя<br />

bиlяr kи, cяmиyyяtи na rahat edяn dя bu dur. Dиgяr tяrяfdяn<br />

Tцrk Dцnyasыnыn иnteqrasиyasыnыn sцrяtlя get dиyи bиr шяraиtdя<br />

Юzbяkиstan vя Tцrk mяnиstanыn rяsmи lя rиnиn prosesdя<br />

passиv ишtиrakы, Azяrbay canыn etnиk чox lu ьu nu tяшkиl edяn<br />

Tцrklяrиn юz mиllи kиmlиklяrиnи bиl mя mя sи ne qa tиv haldыr vя<br />

mцtlяq hяll olunmalыdыr. Azяrbaycan Tцrk lяrиnиn юzlяrиnи<br />

“azяrbaycanlы” deyиl “Tцrk” adlandыrma sыnы tez lиklя hяll<br />

etmяk lazыmdыr. Bakы шящяри Иs lam mя dя nиy yя tиnиn paytaxtы<br />

elan olunduьu bиr vaxtda шя hяrиmиzdяkи mяs cиdlяrиn<br />

baьlanmasы da mцsbяt dяyяrlяn dи rиlя bиl mяz. Яl bяttя dиnи<br />

ayиnlяrиn mяhz Azяrbaycanda tяh sиl al mыш yerlи vяtяndaшlar<br />

tяrяfиndяn aparыlmasы qayda sыnыn qo yulmasы Иslamыn<br />

dюvlяtчиlиyя xиdmяt etmяsи иdeyasы baxы mыndan doь rudur.<br />

Lakиn Allah (c.c.) evи sayыlan mяs cи dиn baь lanmasы vя ya<br />

sюkцlmяsиnя haqq qazandыrmaq mцm kцn deyиl. Pre zи dent<br />

Иlham Яlиyev dя яsaslы tяmиrdяn sonra aчыlan Tяzя Pиr<br />

mяscиdиndяkи mяrasиmя qatыlmaqla bunun yolverиlmяz ol -<br />

duьunu яyanи gюstяrdи. Ona gюrя dя чalышmaq lazыmdыr kи,<br />

ЦmumTцrk dяyяrlяrи, Иslam яxlaqы, vяtяnpяrvяrlиk vя s. kиmи<br />

alи mяsяlяlяrlя baьlы gюstяrиlяn fяa lиy yяtdя dюvlяt-cяmиyyяt<br />

qarшыlыqlы яlaqяsи tяmиn edиlsиn, bu иstиqamяtdя иш gюrяn<br />

шяxslяr bиlиklи, sяvиyyяlи иnsanlar ol sun lar. Eynи zamanda иш -<br />

lяrи quru hesabatlar цчцn deyиl real nяtиcяlяrя hesablayaraq<br />

hяyata keчиrmяk lazыmdыr.<br />

Hюrmяtlи oxucular! “Tцrk Elи” jurnalы sиzlяrиn sevgиsиnи<br />

vя mяnяvи dayaьыnы hиss etdиkcя Haqq иши uьrunda mц ba -<br />

rиzяsиnи daha яzmlя aparmaqda davam edяъякдир. Эиzlи vя<br />

ya yarыmgиzlи шякилдя tяblиь olunan иdeyalarыn dюvlяt tяrяfиn -<br />

dяn hи mayяyя gюtцrцlmяsи дя deyиlяnlяrиn nя qяdяr doь ru<br />

ol du ьunu gюstяrиr. Бu doьru иdeyalarыn tяblиьиndя hяm<br />

dюvlя tиmиzя, hяm dя иctиmaиyyяtиmиzя uьurlar arzulayaraq<br />

“sиzlяrи heч za man yalnыz buraxmayacaq “Tцrk Elи”nи иzlяmяkdя<br />

davam edиn” sюylяyиrиk.<br />

Edиtюr:<br />

Щалил Юзтцрк<br />

q<br />

Тясисчи вя баш редактор:<br />

Мцбариз Ашырлы<br />

q<br />

Редактор:<br />

Тарйел Фазилоьлу<br />

Гейдиййат:<br />

Азярбайъан Республикасы<br />

Ядлиййя Назирлийиндя гейдиййата алыныб.<br />

Гейдиййат нюмряси 2607<br />

ВЮЕН 2000841282<br />

q<br />

Тел. (+994 12) 434 34 44<br />

Mob. (+994 55) 250 77 99, (+994 55) 243 83 05<br />

Е-маил: turk-islam@mail.ru,<br />

q<br />

“ГÈÑМßТ” няøриййат-пîлиграôийа<br />

гысметаз@йащîî.com<br />

Ñайы: 200 ядяд; Гиймяти: 5 манат;<br />

“Azərbaycan Beynəlxalq Bankı” Ya<strong>sam</strong>al filialı<br />

Bankın kodu: 805562<br />

Müxbir hesab: 0137010002944<br />

VÖEN: 9900001881, SWIFT: IBAZAZ2X<br />

Müştəri hesabı: 33821019443103392216<br />

q<br />

Редаксийанын иъазяси îлмадан<br />

журналдакы мягаля вя øякилляри чап<br />

етдирмяк гадаьандыр. Эюндярилян<br />

мягаля вя øякилляр эери гайтарылмыр. Редаксийа<br />

дахил îлан материаллары редактя<br />

вя ихтисар етмяк щцгугуна маликдир.<br />

Мягаля, рясм вя рекламларын мязмунуна<br />

эюря мясулиййяти йазар вя<br />

сиôариøъи даøыйыр.<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5 1


Düşmanım, düşmanlığından vazgeçinceye kadar,<br />

ben de onun amansız düşmanıyım.<br />

Mustafa Kemal ATATÜRK<br />

Ì Ц Í Ä ß Р И Ú À Т<br />

Prezident İlham Əliyevin “Bakı - İslam<br />

mədəniyyətinin paytaxtı – 2009”<br />

mərasimindəki çıxışı ......................................................3<br />

Müzəffər Şahin<br />

Rəhmət peyğəmbəri Hz. Məhəmmədi (s.ə.s.)<br />

sevmək və ona tabe olmaq ..........................................5<br />

Muammer Erbaş<br />

İdeal bir müsəlman olmaq üçün<br />

peyğəmbərlərdən ala biləcəyimiz dərslər ....................7<br />

Şeirlər ..........................................................................9<br />

Saleh Kazımov<br />

Məhəmməd peyğəmbər (s.ə.s.) tarixi<br />

şəxsiyyət kimi..............................................................10<br />

Ələkbər Ələkbərov<br />

Müsəlman dövlətinin yaranma tarixindən ..................12<br />

Mister Hemferin xatirələri (IV yazı) ............................16<br />

Məhəmməd Füzuli<br />

Su qəsidəsi ................................................................20<br />

Ömər Faiq Nemanzadə<br />

Gürcü politikaçıları ......................................................21<br />

Gözlər (İbrətli hekayə)..................................................22<br />

Kərim Şükürov<br />

Müasir Türk xalqları: tərkibi və coğrafi yerləşməsi ....23<br />

Bilgə Kağanın Türklük duası ......................................26<br />

Anar Turan<br />

Çanaqqala – Türk mübarizliyinin simvolu ..................27<br />

Fethi Gedikli<br />

Xarici dildə təhsil ........................................................31<br />

Yusif Əfşar<br />

Nuru Paşanın II Dünya müharibəsindəki fəaliyyəti və<br />

müəmmalı ölümü ........................................................33<br />

Feyzulla Sacid<br />

Türkün xitabı ..............................................................36<br />

Hamımızın müəllimi və sağlığında özünə<br />

deyə bilmədiklərimiz ..................................................37<br />

Aqşin Atalızadə<br />

Bir daha “İrəvan məsələsi”nə dair ..............................39<br />

Güllü Yoloğlu<br />

Türk Dünyasında Novruz bahar bayramı....................41<br />

Sübhan Ə.Talıblı<br />

Dağlıq Qarabağ münaqişəsi İran mətbuatı və elmi<br />

ədəbiyyatında..............................................................49<br />

“Füyuzat ədəbi məktəbi”nin araşdırıcısı ..................53<br />

Zaur İmrani<br />

Azərbaycan Respublikasının müasir iqtisadi<br />

vəziyyəti və perspektiv imkanları ................................54<br />

Ramil Cəfər<br />

Beynəlxalq maliyyə fırıldaqları....................................59<br />

Firudin Ağasıoğlu<br />

“Böyük Ermənistan” xəritəsi necə yarandı................62<br />

Atamoğlan Məmmədli<br />

Erməni elitasının etirafları (IV yazı) ............................64<br />

Р Е Д А К С И Й А Щ Е Й Я Т И<br />

Васим Мяммядялийев<br />

академик<br />

Оруъ Ибращимоьлу Тцрксевяр<br />

профессор<br />

Низами Ъяфяров<br />

профессор<br />

Kярим Шцкцров<br />

профессор<br />

Фирудин Aьасыоьлу<br />

профессор<br />

Шамил Вялийев<br />

профессор<br />

Фязаил Ибращимли<br />

профессор<br />

Защид Мяммядов<br />

профессор<br />

Иса Щябиббяйли<br />

академик<br />

Хягани Мяммядов<br />

профессор<br />

Гулу Мящяррямли<br />

профессор<br />

Фетщи Эедикли (Тцркийя)<br />

профессор<br />

Ящмяд Гяшямоьлу<br />

фялсяфя доктору<br />

Дилгям Исмайылов<br />

фялсяфя елмляри доктору<br />

Эцллц Йолоьлу<br />

тарих елмляри доктору<br />

Намиг Ялийев<br />

щцгуг елмляри доктору<br />

Гяниря Пашайева<br />

миллят вякили<br />

Акиф Яли<br />

йазычы-публисист<br />

Ябдцлщямид Яфшар (Тцркийя)<br />

Араз Гурбанов<br />

АМЕА Инсан Щцгуглары Институтунун<br />

шюбя мцдири<br />

Акиф Ашырлы<br />

“Шярг” гязетинин баш редактору<br />

Елчин Ясэяров<br />

Дини Гурумларла Иш цзря Дювлят<br />

Комитяси сядринин мцавини<br />

Нязирмяммяд Гараманлы<br />

политолог<br />

Низами Зющраби<br />

“ЙОМ” журналынын баш редактору<br />

2<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


“Bиz mюhkяm mиllи vя dиnи яsaslar<br />

цzяrиndя иrяlиyя gedиrиk”<br />

6 иyul 2009-cu иl tarиxdя<br />

Azяrbaycan Respublиkasыnыn prezиdentи Иlham ßlиyev<br />

Tяzя Пиr mяscиd kompleksиnиn yenиdяn qurulmasы vя<br />

яsaslы tиkиntи ишlяrиndяn sonra tяшkиl edиlяn aчыlыш mяrasиmиndя<br />

чыxыш edиb. Чыxышы olduьu kиmи tяqdиm edиrиk.<br />

«Hюrmяtlи dиn xadиmlяrи!<br />

Hюr mя t lи qonaqlar, xanыmlar<br />

vя cяnablar!<br />

Иlk nюvbяdя mяn sиzиn<br />

hamыnыzы sяmиmиyyяtlя salamlayыram<br />

vя bu gцn, Azяrbaycan<br />

цчцn bu яlamяtdar vя tarиxи<br />

gцndя sиzиn hяr bиrиnиzя can -<br />

saьlыьы, xoшbяxtlиk arzulayыram.<br />

Bu gцn hяqиqяtяn tarиxи<br />

bиr gцn dцr. Яsaslы tяmиrdяn<br />

vя yenиdяnqurma ишlяrиnиn<br />

aparыlmasыndan sonra Tяzя<br />

Pиr mяscиdи yenиdяn fяalиy -<br />

yяtя baшlayыr. Mяscиd яsaslы<br />

tяmиr edиlиb, яrazиsи genишlяn -<br />

dиrиlиb, яtrafdakы bиr neчя ev kючцrцlцb vя bиr sюzlя, bu gцn<br />

burada - tarиxи bиr yerdя hяm bи zиm mиllи vя dиnи dяyяrlяrиmиzи<br />

яks et dиrяn gюzяl kompleks, eynи za man da, яn<br />

mцasиr standartlara cavab ve rяn yenи gюzяl шяraиt yaradыlыbdыr.<br />

Hяm mяscиdиn bиnasы tяmиr olunub, eynи zamanda burada<br />

mяrasиmlяr korpusu, ruhanи иdarяsиnиn иqamяtgahы, konfrans<br />

zalы, unиversиtet bиnasы tиkиlmишdиr. Bиr sюzlя яmиnяm<br />

kи, bundan sonra bu gюzяl tarиxи yerdя dиnlяrarasы dиaloqun<br />

dяrиnlяшmяsи, Azяrbaycan xalqыnыn, Azяrbaycandakы bцtцn<br />

xalqlarыn nцmayяndяlяrиnиn normal yaшamasы цчцn mцxtяlиf<br />

tяdbиrlяr, sиmpozиumlar, konfranslar vя baшqa tяdbиrlяr<br />

keчиrиlяcяkdиr.<br />

Azяrbaycanda dиn dюvlяtdяn ayrыdыr. Azяrbaycan dцn -<br />

yяvи dюvlяtdиr. Ancaq bununla bяrabяr, bиz юz mиllи vя dиnи<br />

яnяnяlяrиmиzя, dяyяrlяrиmиzя чox sadиqиk. Bиz цmumbяшяrи<br />

dяyяrlяrи bюlцшцrцk. Ancaq bиzиm цчцn baшlыca, mяna<br />

daшыyan dяyяr Azяrbaycanыn mиllи dяyяrlяrиdиr.<br />

Bцtцn dюvrlяrdя Azяrbaycanda bцtцn xalqlar mehrиbanlыq<br />

шяraиtиndя yaшayыblar vя Azяrbaycan dюvlяtи, mцstяqиl<br />

Azяrbaycan dюvlяtи bundan sonra da юlkяmиzdя bu gюzяl<br />

яnяnяlяrи yaшatmaq цчцn яlиndяn gяlяnи edяcяkdиr. Onu da<br />

demяk иstяyиrяm, baxmayaraq kи, Azяrbaycanda dиn dюv -<br />

lяtdяn ayrыdыr, Tяzя Пиr mяscиd kompleksиnиn yenиdяn qu -<br />

rulmasы цчцn vяsaиt dюvlяt<br />

tяrяfиndяn ayrыlыbdыr. Bиr иl<br />

bundan яvvяl яsaslы tяmиrdяn<br />

vя genиш lяndиrmя ишlяrиnиn<br />

aparыlmasыndan sonra yenиdяn<br />

иstиfadяyя verиlmиш Bи bи hey bяt<br />

mяscиd-zиyarяtgah komp- leksиnиn<br />

qurulmasыna yenя dя<br />

Azяr baycan dюvlяtи eynи qaydada<br />

vяsaиt ayыr mыш dы.<br />

Яjdяrbяy mяscиdиnиn yenи dяn<br />

qu rulmasы цчцn yenя<br />

Azяrbaycan dюv lяtи, Azяrbay -<br />

can hюkumяtи vяsaиt ayыrmышdы.<br />

Bu onu gюstяrиr kи, Azяr bay -<br />

can dюvlяtи, mцstяqиl Azяr -<br />

bay can юz dиnи vя mиllи яnяnяlяrиnя<br />

чox sa dиq dиr, Иslam dи nи nи yaшatmaq, Иslam hяm rяylиyиnи<br />

genишlяndиrmяk цчцn яlиndяn gяlяnи edиr. Bиz bunu<br />

etmяlиyиk vя edя cя yиk. Иslam dиnи bюyцk bиr dиndиr. Иs lam dиnи<br />

dostluq dиnиdиr, qardaшlыq dиnиdиr, hяmrяylиk dиnиdиr.<br />

Яfsuslar olsun kи, bяzи hallarda bяzи yerlяrdя Иslam dиnи<br />

haqqыnda qяsdяn yalan mяlumatlar ortaya чы xarыlыr.<br />

Иslamafobиya bиr sиyasяt kиmи aparыlыr. Bu gцn dцnyada dиnlяrarasы<br />

dиaloqdan чox da nы шыlыr vя buna bюyцk ehtиyac<br />

vardыr. An caq bununla bяrabяr, bяzи hallarda bu sюzlяrиn<br />

arxasыnda dиnи ayrы-seчkиlиk meyllяrи dя gюrцnцr. Bиz bunu<br />

rяdd edиrиk. Иslam dиnиnя qarшы aparыlan kampanиyanы rяdd<br />

edиrиk. Яsas sыz иttиhamlarы rяdd edиrиk.<br />

Bиr daha demяk иstяyиrяm kи, Иslam dиnи dostluq dиnиdиr<br />

vя bиz elя etmяlиyиk kи, юz dяyяrlяrиmиzи dцnyaya tяqdиm<br />

edяk, tяblиь edяk, real vяzиyyяtи dцnya bиrlиyиnя чatdыraq.<br />

Bunu etmяk цчцn mцtlяq bцtцn Иslam dюvlяtlяrи arasыnda<br />

чox genиш mяnada яmяkdaшlыq aparыlmalыdыr. Azяrbaycan<br />

юz tяrяfиndяn bunu edиr vя baxmayaraq kи, bиz gяnc mцs -<br />

tяqиl юlkяyиk, - Azяrbaycan юz mцstяqиllиyиnи 1991-cи иldя<br />

bяrpa edиb, – Иslam hяmrяylиyиnиn bяrqяrar olmasы цчцn юz<br />

tюh fяmиzи verиrиk.<br />

Azяrbaycan bu barяdя юz sюzцnц mцxtяlиf tяdbиrlяrdя<br />

demишdиr. Иslam Konfransы Tяшkиlatы чяrчиvяsиndя Azяrbay -<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

3


canda чoxsaylы mюtяbяr tяdbиrlяr keчиrиlmишdиr. Иslam Konf -<br />

ransы Tяшkиlatыnda hяmrяylиyиn vя яmяkdaшlыьыn dяrиnlяшmяsи<br />

цчцn Azяrbaycan dюvlяtи юz sиyasяtиnи aparыr vя<br />

yяqиn tяsadцfи deyиldиr kи, gяnc mцstяqиl Azяrbaycan dюv -<br />

lяtи bцtцn Иslam alяmиndя bюyцk hюrmяt qazana bиlmишdиr.<br />

Яgяr belя olmasaydы Иslam alяmи Azяrbaycan dюvlяtиnиn<br />

paytaxtы Bakы шяhяrиnи Иslam dцnyasыnыn mяdяnи paytaxtы<br />

kиmи seчmяzdи. Bиz bu adы bюyцk qцrur hиssи иlя daшыyыrыq.<br />

Bu mцnasиbяtlя Azяrbaycanda bиr neчя ay bundan яvvяl<br />

bюyцk mяrasиm keчиrиlmишdиr vя Bakы bu gцn bцtцn Иslam<br />

dцnyasыnыn mяdяnи paytaxtыdыr. Bиz bundan sonra da юz<br />

addыmlarыmыzla, hяm sиyasи addыmlarыmыzla, eynи zamanda<br />

Azяrbaycanda dиnи иcmalarыn bиrgя fяalиyyяtи nяtиcяsиndя<br />

bu mяsяlяlяrиn hяllиnя daha da bюyцk dиqqяt gюstяrяcяyиk.<br />

Onu da vurьulamaq иstяyиrяm kи, Azяrbaycanda bцtцn<br />

mиllяtlяrиn, dиnlяrиn nцmayяndяlяrи bиr aиlя kиmи yaшayыrlar.<br />

Heч vaxt Azяrbaycanda mиllи, yaxud da kи, dиnи zяmиndя ay -<br />

rы-seчkиlиk olmamышdыr, yoxdur vя olmayacaqdыr. Azяrbay -<br />

canda yaшayan bцtцn иnsanlar bиzиm dяyяrlи vяtяndaш la -<br />

rыmыzdыr vя Azяrbaycanda hюkm sцrяn dиnи dюzцmlцlцk,<br />

dиnи tolerantlыq яmиnяm kи, baшqa yerlяrdя dя юyrяnиlя bиlяr.<br />

Bиr daha demяk иstяyиrяm kи, bиz юz sиyasяtиmиzи vя юz<br />

gяlяcяyиmиzи mюhkяm tarиxи, mяdяnи, mиllи vя dиnи яsaslar<br />

цzяrиndя qururuq. Ancaq, eynи zamanda, Azяrbaycanda ya -<br />

шayan bцtцn baшqa dиnlяrиn nцmayяndяlяrи dя юzlяrиnи ra -<br />

hat hиss edиrlяr. Bиz dяrиn mяdяnиyyяtя malиk olan bиr xal -<br />

qыq vя bununla haqlы olaraq qцrur hиssи keчиrиrиk. Bиzиm чox<br />

dяrиn яnяnяlяrиmиz vardыr. Ancaq bununla bяrabяr dцn yяvи<br />

юlkя olaraq bиz иrяlиyя doьru gedиrиk. Bиz Azяrbaycan da mц -<br />

asиrlиyиn vя яnяnяlяrиn sиntezиnи gюrцrцk vя yяqиn kи, bu amиl<br />

юlkяmиzиn цmumи uьurlu иnkишafыnda юz rolunu oynamышdыr.<br />

Azяrbaycan son иllяr чox sцrяtlя иnkишaf edиr. Юlkя qar -<br />

шыsыnda duran bцtцn vяzиfяlяr иcra edиlmишdиr. Sиyasи mцs tя -<br />

vиdя Azяrbaycan bюlgяdя юzцnяlayиq yerиnи tuta bиlmишdиr.<br />

Beynяlxalq tяшkиlatlarda юlkяmиz bюyцk hюrmяtя ma lиk -<br />

dиr. Azяrbaycanda aparыlan иqtиsadи иslahatlar onu gюstяrиr<br />

kи, юlkяmиz иqtиsadи artыm templяrиnя gюrя son beш иl яrzиndя<br />

dцnya чapыnda bиrиncи yerdяdиr. Azяrbaycanda yaшanan<br />

иqtиsadи иnkишaf vя иqtиsadиyyatыn artыmы heч bиr baшqa юlkяdя<br />

bu vaxta qяdяr mцшahиdя olunmamышdыr. Юlkя qarшыsыnda<br />

duran sosиal mяsяlяlяrиn hяllи, иqtиsadи иslahatlarыn dя -<br />

rиn lяшmяsи, bюlgяdяkи mюvqelяrиmиzиn mюhkяmlяndиrиlmяsи<br />

иstиqamяtиndя bюyцk naиlиyyяtlяr яldя edиlиbdиr. Яgяr Azяr -<br />

baycanda vяtяndaш bиrlиyи, hяmrяylиyи olmasaydы, bцtцn bun larы<br />

яldя etmяk mцmkцn olmazdы. Azяrbaycanda bu gцn dиs -<br />

kussиyalar aparыlыr vя bu da tяbииdиr. Ancaq bиr mяsяlяyя<br />

bцtцn Azяrbaycan xalqы yekdиl mюvqedяn yanaшыr. O da on -<br />

dan иbarяtdиr kи, юlkяmиz necя иnkишaf etmяlиdиr, hansы yo lu<br />

tutmalыdыr, hansы addыmlarla иrяlиyя getmяlиdиr. Azяrbaycan<br />

xalqыnda bu mяsяlяlяrlя baьlы, bu mюvzularla baьlы heч bиr<br />

fиkиr ayrыlыьы yoxdur. Bиz mюhkяm mиllи vя dиnи яsaslar цzяrиndя<br />

иrяlиyя gedиrиk, gяlяcяyя gedиrиk, mцasиrlиyя gedиrиk.<br />

Bu gцn bu gюzяl mяrasиmdя bиzиmlя bяrabяr hюrmяtlи<br />

шeyx hяzrяtlяrиnиn dяvяtи иlя qonшu bюlgяlяrdяn gяlяn mц -<br />

sяlman qardaшlarыmыz da ишtиrak edиrlяr. Mяn onlarыn Azяr -<br />

baycana gяlишиnи чox alqышlayыram, onlarы sяmиmиyyяtlя sa -<br />

lamlayыram. Mцsяlman юlkяlяrиnи vя Шиmalи Qafqaz respublиkalarыnы<br />

tяmsиl edяn nцmayяndяlяrиn ишtиrakы яlbяttя kи, bu<br />

mяrasиmя яlavя яhяmиyyяt verиr. Bu mцnasиbяtlя demяk<br />

иstяrdиm, bиz hamыmыz чalышыrыq vя чalышmalыyыq kи, bцtцn Qaf -<br />

qazda sцlh tam bяrqяrar olunsun. Чцnkи Qafqaz, - mяn bu -<br />

nu dяfяlяrlя demишяm, - vahиd orqanиzmdиr. Cяnubи Qafqaz<br />

юlkяlяrи mцstяqиl dюvlяtlяrdиr, Шиmalи Qafqaz respublиkalarы<br />

Rusиya dюvlяtи tяrkиbиndя fяalиyyяt gюstяrиrlяr. Ancaq bu<br />

coь rafи яrazи, eynи zamanda, tяkcя coьrafи яrazи deyиl. Qaf -<br />

qaz xalqlarы bиr-bиrиnя чox baьlыdыr, чox yaxыndыr vя bиz чox<br />

иstяyиrиk kи, bцtцn Qafqazda sцlh bяrqяrar olunsun. Mц h -<br />

rиbяlяrя, qarшыdurmalara son qoyulsun vя nяhayяt, uzun иl -<br />

lяr яrzиndя, onиllиklяr, яsrlяr яrzиndя Qafqazda yaшayan иn -<br />

san larыn яzиyyяtиnя son qoyulsun. Hяr halda Azяrbaycan<br />

dюvlяtи юz цzяrиnя dцшяn vяzиfяnи иcra edиr.<br />

Eynи zamanda, onu da demяk иstяyиrяm kи, Cяnubи Qaf -<br />

qazda mцnaqишяlяrиn mюvcudluьu bиzиm цmumи иnkишafыmыza<br />

bюyцk maneяdиr, bюyцk tяhlцkяdиr. Tяkcя bиzиm цчцn<br />

yox, bцtцn bюlgя цчцn bюyцk tяhlцkяdиr. Bu tяhlцkяlяrиn<br />

ичиndя яn bюyцk tяhlцkя Ermяnиstan-Azяrbaycan, Daьlыq<br />

Qarabaь mцnaqишяsиnиn hяll olunmamasыdыr. Atяшkяs rejи -<br />

mиndяn sonra 15 иldиr kи, mяsяlя юz hяllиnи tapmыr.<br />

Azяrbaycanыn яzяlи torpaqlarы ишьal altыndadыr. 20 faиz torpaqlarыmыz<br />

ишьal altыndadыr. Bu etnиk tяmиzlяmя sиyasя tиn -<br />

dяn яzиyyяt чяkяn 1 mиlyon vяtяndaшыmыz qaчqыn, kюч kцn<br />

шяraиtиndя yaшayыr. Ишьal edиlmиш torpaqlarda ermяnи sиlahlы<br />

qцvvяlяrи tяrяfиndяn hяr шey daьыdыlыbdыr. Bцtцn bиnalar,<br />

evlяr, mяktяblяr, xяstяxanalar, mяscиdlяr daьыdыlыbdыr. Bu -<br />

na son qoyulmalыdыr vя bu mцnaqишя yalnыz beynяlxalq hц -<br />

quq normalarы яsasыnda юz hяllиnи tapa bиlяr. Bu normalar<br />

hamыya bяllиdиr vя dцnyanыn яn bиrиncи beynяlxalq tяшkиlatы<br />

olan BMT vя onun Tяhlцkяsиzlиk Шurasы ermяnи sиlahlы qцv -<br />

vяlяrиnиn Azяrbaycan torpaqlarыndan чыxarыlmasыna daиr 4<br />

qяtnamя qяbul etmишdиr. Яfsuslar olsun kи, Ermяnиstan tя -<br />

rяfи buna mяhяl qoymur. ATЯT, Иslam Konfransы Tяшkиlatы<br />

vя dиgяr mюtяbяr beynяlxalq tяшkиlatlar bu mяsяlя иlя яlaqяdar<br />

яdalяtlи mюvqe tuturlar. Bu mюvqe ondan иbarяtdиr kи,<br />

Azяrbaycanыn яrazи bцtюvlцyц bяrpa olunmalыdыr, bцtцn ишьalчы<br />

qцvvяlяr bиzиm torpaqlarыmыzdan чыxarыlmalыdыr vя<br />

ondan sonra sцlh sazиши иmzalana bиlяr.<br />

Mяn tam яmиnяm kи, яgяr Ermяnиstan-Azяrbaycan mц -<br />

naqишяsи tezlиklя юz hяllиnи taparsa, bu nяtиcяnиn mцsbяt tя -<br />

sиrиnи bиz bцtюvlцkdя Qafqazda gюrя bиlяrиk. Чцnkи bиr daha<br />

demяk иstяyиrяm kи, Qafqaz vahиd orqanиzmdиr. Azяrbay can<br />

hяm Xяzяr юlkяsиdиr, hяm Qafqaz юlkяsиdиr. Rusиya hяm Xяzяr<br />

юlkяsиdиr, hяm Qafqaz юlkяsиdиr. Bu gцn Rusиyanы tяmsиl edяn<br />

nцmayяndяlяr bиzиm qonaqlarыmыzdыr. Yaxшы bиlиrlяr kи, bu<br />

ya xыnlarda Rusиya иlя Azяrbaycan arasыnda чox vacиb sa -<br />

zишlяr иmzalandы. Rusиya-Azяrbaycan mцnasиbяtlяrиnиn иn -<br />

kи шafы bцtцn Qafqazda sцlhцn, tяhlцkяsиzlиyиn tяmиn edиl -<br />

mяsиndя чox mцhцm rol oynayыr vя oynayacaqdыr. Bиzиm<br />

dиgяr qonшularыmыzla mцnasиbяtlяr dя eynи qaydada qar шы -<br />

lыqlы hюrmяt, bиr-bиrиmиzиn ишиnя qarышmamaq vя qarшыlыqlы etи mad<br />

prиnsиplяrи яsasыnda qurulur vя dюvlяtlяrarasы m цnasиbяtlяr<br />

gяlяcяkdя dя, yalnыz bu чяrчиvяdя davam etdиrиlmяlиdиr.<br />

Mяn bиr daha bugцnkц gюzяl tяdbиrdя olmaьыmdan чox<br />

mяmnunam. Tяzя Пиr mяscиdиnиn yenиdяn qurulmasы vя tя -<br />

mиr ишlяrиnиn aparыlmasы иlя vaxtaшыrы maraqlanmышam, gяl -<br />

mи шяm, юzцm gюrmцшяm, bяzи hallarda mцяyyяn tюvsиyя -<br />

lяrиmи dя vermишяm vя чox шadam kи, Bakыnыn mяrkяzиndя,<br />

юlkяmиz цчцn, xalqыmыz цчцn tarиxи olan bиr yerdя gюzяl,<br />

mц asиr kompleks yaradыlыbdыr. Bu mцnasиbяtlя sиzи vя bц -<br />

tцn Azяrbaycan xalqыnы цrяkdяn tяbrиk edиrяm».<br />

4<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


Bюyцk facия<br />

Mяhяmmяd Яmиn Rяsulzadя<br />

Bюyцk facия! Ишtя Tцrk tarиxчи sи nиn<br />

bundan 7 иl яvvяl Bakыda vaqe olan<br />

hadиsяyя verяcяyи яn mцvafиq bиr иsm.<br />

Yцz sяnяlиk bиr яsarяt dюvrц, bu<br />

dюvrdя yaшanan tarиxиn mцxtяlиf hя -<br />

yat sяhиfяlяrи, mяhkumиyyяt vя яsarяt.<br />

Hяr dцrlц hцrrиyyяt vя иstиqlal tя -<br />

sяvvцrlяrиnи xatиr vя xяyaldan sиlяn<br />

цmиdsиz gцnlяr! Rus sяltяnяtиnиn sar -<br />

sыlmaz tяsяvvцr olunan яzяmяt vя<br />

dяhшяtиnя qarшы qaranlыq yas vя yu -<br />

xusu, acы vяqaba tяslиmиyyяt dюv -<br />

rцnцn юz aьrыsыndan яmяlя gяlяn bиr<br />

tяsиrlя bu acыyы duymamaq bяdbяxtlиyи!...<br />

Zaman keчиr. Чar иdarяsи sar sы -<br />

lыr. Яsrиn fиkиrlяr цzяrиndя tяsиr ya -<br />

pan hakиm шцarlarы Rusиya яsarяtи<br />

altыnda yaшayan mиllяtlяrя qяdяrи -<br />

яks edиr. Bюyцk hяrяkяt baшlanыr. Bu<br />

hя rя katdan tяsиrlяnяn Azяrbaycan<br />

Tцrkц dя юzцnц bиr mиllяt olaraq<br />

hиss edиr. Tцrk mяdяnиyyяt vя mиllиyyяtчиlиyиnиn cяrя yan vя<br />

иnkишafы ilя Azяr bay canda sиyasи иstиqlal fиkиr vя qayяsи dя<br />

qцvvяtlяnиr. Azяr baycan xalqы xиlas gцnцnц gюzlяyиr.<br />

Bu gцn gяlиr. Hяrbи-цmumи-Шяrqиn qara bяlasы, yяnи Tцrk<br />

vя Иslam Dцnyasыnыn яbяdи dцшmяnи Rusиya иmperиyasыnыn<br />

mяьlubиyyяtи zяrurяt olur. Mиllяtlяr dцшdцklяrи bu mяhbяsиn<br />

barыlarыnы yarыr, hцrrиyyяt dцnyasыna чыxыrlar. Azяrbaycan da<br />

bu fцrsяtи яldяn vermиr. Tцrk vя Иslam Dцnyasыnda иlk dяfя<br />

bиr cцmhurиyyяt tяsиs edиr. Azяrbaycan Xalq Cцmhurиyyяtи!<br />

Azяrbaycan Xalq Cцmhurиyyяtи – bu cahan tarиxиndя,<br />

шцbhяsиz чox bюyцk bиr dюvr tяшkиl edяcяk hяrbdяn sonrakы<br />

Mиllи Шяrq demokratиyasы cяrяyanыnыn bяllи-baшlы bиr hadиsяsи,<br />

bu cяrяyanыn mahиyyяt etиbarиlя цч kяlmяdя xцlasя edиlmиш<br />

rяmzи bиr иfadяsиdиr!<br />

Bu иlk Tцrk cцmhurиyyяtиnиn, xцsusиlя, Tцrkиyяnи dя cяlb<br />

etdиyи яlaqя sяbяbsиz deyиldи. Чюkяn Osmanlы sяltяnяtи ya -<br />

nыnda yцksяlяn bu xalq hakиmиyyяtи Tцrk xalqыnыn tarиxи hя -<br />

yatиyyяtя malиk olduьuna bиr ишarяt иdи. Яslиndя elя dяoldu.<br />

Sяltяnяtиn batыrdыьы Tцrkиyяnи cцmhurиyyяt fиkrи vяsиstemи<br />

qurtardы. Saray batdы, xalq yцksяldи. Dюrd gцn яvvяl bцtцn<br />

Tцrkиyя ишtя bu yцksяlиш gцnцnц bayram edиrdи.<br />

Fяqяt tam bu sыrada, иstиqlalыna hяnцz qovuшan Azяr bay -<br />

can, beynяlmиlяl vяzиyyяtdя zцhur edяn sиyasи tufana dцчar<br />

oldu. Hяyatыnыn иkиncи sяnяsиnиdaha tamamиlя dяrk etmяdяn,<br />

fяlakяtиn яn bюyцkцnя mяruz qaldы, иstиqlalыnы qeyb etdи.<br />

Яvяt, 1920 sяnяsиndя bu gцnцn mиsalыnda, qыzыl rus or -<br />

dusu tяrя fиn dяn ишьal altыna alыnmaqla Azяr bay can cцm hu -<br />

rиyyяtи hяr dцrlц hцrrиy yяt vя иstиqlalыnы<br />

qeyb elяmишdиr. Bol шevиklяrиn<br />

Azяrbaycan hцrrиyyяt vя иstиqlalыna<br />

tяcavцz et mя dиklяrиnя vaxtиlя иnanan<br />

vardыsa da, иndи heч olmazsa<br />

Tцrkиyяdя, bu яfsanяnи sя mиmи olaraq<br />

cиddи qяbul edяn tяk bиr шяxsя<br />

tяsadцf edиlmяz!<br />

Sяnяlяrdяn bяrи gюzlяdиyиmиz<br />

sяadяtи, яldя etdиyи gц nцn sabahыnda<br />

qeyb etmяk kиmи anи fяlakяtя mяruz<br />

qalan Azяrbaycan xalqыnыn dцчar ol -<br />

duьu facия hяqиqяtяn dя bю yцkdцr.<br />

Bu facияlяr dцшmяnиn eynииrqdяn vя<br />

eynи mя dя nиyyяtdяn olan юgey qardaшla<br />

dost olmasы иlяartmaqda иdи<br />

kи, bu facия, яvvяlkи dяrяcяdяol ma -<br />

sa da иndи dяdavam et mяk dя dиr.<br />

Azяrbaycan facияsи hяqиqяtяn dя<br />

bюyцkdцr. Hakиm olan qцvvя yenи<br />

шцarlar vя yenи rяnglяrя malиk olsa<br />

da, яskи rus sиyasяtиnи tяmsиl edиr vя<br />

tяtbиq etdиyи dя mиllиlяшdиrmяk rejи mи иlя чarlarыn ruslaшdыrma<br />

sиyasяtи иlя mцvяffяq olmadqlarы nяtиcяyяgяlиrdи.<br />

27 aprel aldatmasы иlяAzяrbaycana gиrяn qыzыl ordunun<br />

mяmlяkяtdя bяrpa etdиyи dяhшяt vя tюrяtdиyи zцlm vя vяh -<br />

шя tи burada sayacaq deyиlиk. Bu xцsusda bu sцtunlarda<br />

vax tиlя чox yazыlmышdыr. Elя bu nцsxяnиn dиgяr sяhиfяlяrиndя<br />

dяxи oxucu bu barяdя az-чox mяlumat bulur.<br />

Fяqяt bиz hцrrиyyяt, mиllиyyяt, яdalяt vя mцsavat mяf -<br />

hum larыnыn hamsыnы tяrsиnя, bиr-bиrиnиn arxasыnca dцzяn za -<br />

lыm bиr иdarя altыnda, hяr cцr xцsusиyyяt vя haqqыndan tяc -<br />

rиdlя Moskvanыn kюlяsи hюkmцnя dцшяn zavallы mяmlяkяtиn<br />

keчиrdиyи bюyцk facияnиn юzц иlя mцtяnasиb olaraq doьurduьu<br />

яks-яmяl hadиsяlяrиnи qeyd etmяk иstяrиz.<br />

27 aprel hadиsяsи Azяrbaycan xalqыnы ta qяlbиndяn vurmuш,<br />

tяsяvvцrц qabиl olmayan bиr tяsиrlя daьdar etmишdиr.<br />

Bunlardan bиr qиsmи duyduqlarы acыnыn tяsиrи иlя gюzlяrиndяkи<br />

yaшlara yol vermиш, bu sцrяtlя яlяmиn gюvшяtиcи tяsиrиnя юz -<br />

lяrиnи tяslиm etmяklя иши tяbияtя buraxmшsalar da, dиgяr qи -<br />

sиm яksиnя bюylя yapmamыш, gюz yaшlarыn zяbtlяkиn vя qey -<br />

zиnи toplamш, gцnцn bиrиndя dяhшяtlи иntиqam taraqqasы иlя<br />

partlayacaьыna hяqиqяtяn иnanan mиllи savaш hяrяkatыnы vц -<br />

cuda gяtиrmишdиr.<br />

Bиrиncи qиsmиn tяrяfdarlarыnca hяyatda яsl olan hяm dя<br />

vaqeяlяrя uyuшmaqdan иbarяtdиr. Mиllяtиn tяbии hяyatыnы<br />

qur tarmaq – ишtя onlarыn dцшцncяsи. Яsrlяrиn fяlsяfяsи! Иkиn -<br />

cи qиsиm иsя tяbии hяyatla qalmaz, шяrяflи hяyat иstяr vя bu -<br />

nun цчцn dя o uyuшmaьы deyиl, vuruшmaьы dцшцnцr.<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5 5


Solovkиsцrgцnlяrи, “чeka” zиrzяmиlяrи, Xяzяrиn qanlы dal ьalarы,<br />

Bayыl hяbsxanasыndakы yцksяk dиvara dayanaraq soldat<br />

qurшunlarыna aчыlan qяhrяman kюkslяr, sцdяmяr cocuьundan<br />

ayrыlaraq юldцrцlяn analar, yanыq иzlяrи иlя damьalanmыш<br />

qanlы kюynяklяr – xцlasя bюyцk иntиqamы hazыrlayan иla -<br />

hи mяtanяtlяr vя qяhrяmanca mцqavиmяtlяr – ишtя шяrяflи<br />

hя yat цчцn vuruшmaьы seчяn nяslиn keчdиyи qorxunc mц -<br />

cadиlя yollarы!<br />

Bюyцk facияnиn yeddи sяnяdяn bяrи Azяrbaycanda иcra<br />

etdиyи mцdhиш tяxrиbat yanыnda юzцnц yasa qapdыrmayan vя -<br />

tяndaш, шцbhяsиz, иstиqlal mяfkurяsи uьrunda aparыlan bu mц -<br />

qяddяs mцcadиlяnиn яksяrиyyяtlя mяxfи qalan anatыnы bиl mя -<br />

lи, yarыnkы gцnцn gяtиrяcяyи sяadяtя qцvvяtlя иnanmalыdыr.<br />

Bu xцsusda bиzи иnandыracaq шahиd kommunиstlяrиn юz -<br />

lяrиdиr. Bюyцk Rusиya иmperatorluьunun tяrяkяsи иlя bey nяl -<br />

mиlяl иnqиlab tяшkиlatыnыn шeytan mяlяkяsиnя malиk bulunan<br />

qanlы bиr qцvvяt yeddи sяnяboyuna tяtbиtq etdиyи zцlцmlяr<br />

vя vяhшиyanя иcraatыndan sonra da, hala mиllиyyяt cяrя ya -<br />

nыnыn юzц цчцn bиr tяhlцkя tяшkиl etdиyиndяn bцtцn sиs te mи -<br />

nиn “xыrda burjuazиya” adыnы verdиyи mиllи цsyan tяhlцkяsиnя<br />

mяruz qaldыьыndan bяhslяbиlavasиtя cahanca mяhшur komsomol<br />

vя pиoner tяшkиlatыna rяьmяn gяnc nяslиn “mцsava -<br />

tиzиm” tяsиrи altыnda olduьunu etиraf edиrsя - artыq verиlяn<br />

qur banlarыn bиhudя deyиl, mяqsяdи tяmиn edяcяk bиr шяkиl<br />

vя mahиyyяtdя olduьuna qane ola bиlяrиz.<br />

Яvяt, яfяndиlяr, шцbhя etmяyяlиm: 27 aprel facияsи Azяr -<br />

baycan cцmhurиyyяtиnиn dя 23 aprel zяfяrиnи hazыrlayacaq<br />

o bюyцk mцqяddяs cиhadыn qяhrяmanlarыnы doьurmuшdur.<br />

Azяrbaycan Иstиqlalыhяlяlиk yыxыlmышsa da, bacarыqla tиkиl mиш dиr.<br />

Yaшasыn Azяrbaycan иstиqlalы!<br />

“Yenи Qafqasиya”mяcmuяsи,<br />

27 aprel 1927-cи иl, N 10 (84). Иstanbuл<br />

Fяхриййя<br />

Мирзß ßлßкбßр Ñабир<br />

q<br />

Hяр чянд яси ра ни-гц йу да ти-зя ма ныз,<br />

Hяр чянд дц ча ра ни-бя лий йа ти -cя ща ныз,<br />

Çянн ет мя ки, бу ясрдя ава ре йи-на ныз,<br />

ßв вял ня идик ся, йе ня биз шим ди щя ма ныз...<br />

Òу ран лы ла рыз, ади йи-шцü ли -ся ля физ биз!<br />

Þз гюв мц мц зцн ба шы на ян ýял кя ля физ биз!<br />

Çцл мят се вяр ин сан ла рыз цч-беш йа шы мыз дан,<br />

Ôит ня ýю йя рир тор па üы мыз дан, да шы мыз дан,<br />

Òа раc едя ряк, баc алы рыз гар да шы мыз дан,<br />

×ых маз, чы ха бил мяз дя бу адят ба шы мыз дан...<br />

ßс ла фы мы за чцн ки щя ги ги хя ля физ биз!<br />

Þз гюв мц мц зцн ба шы на ян ýял кя ля физ биз!<br />

Ол ýцн ки, Мя лик шащ Áц зцрý ей ля ди рищ лят,<br />

Ет дик ики на мярд вя зи ря тя бя ий йят,<br />

Гыр дыг о гя дяр бир-би ри миз дян ки, ня ща йят,<br />

Дцш мян га тыб ял, тах ты мы зы ей ля ди га рят...<br />

Þз щяг ги ми зи ýюз ля мя йя би тя ря физ биз!<br />

Òу ран лы ла рыз, ади йи-шцü ли-ся ля физ биз!<br />

Áир вягт олуб леш кя ри-×ин ки зя тя ряф дар,<br />

Õа рязмля ри мящв еля дик гятл иля йек бар,<br />

Õа рязмля рин ша щы фя рар ей ля ди на чар,<br />

Мяс cид ля ри, мяк тяб ля ри йых дыг йе ря тяк рар...<br />

Hяг га ки, ся за ва ри ни ша нц шя ря физ биз!<br />

Þз ди ни ми зин ба шы на ян ýял кя ля физ биз!<br />

Áир вягт дя дя ва йи-Ñя либ ол ду мц щяй йа,<br />

Дя ва дя фи рян ýи ля ря га либ ýя либ, ям ма<br />

Дин cял мя йиб ет дик йе ня бир фа cия бяр па,<br />

Þз ти üи миз юз ри шя ми зи кяс ди ся ра па...<br />

Gу йа ки, би йа бан да би тян бир яля физ биз!<br />

Þз гюв мц мц зцн ба шы на ян ýял кя ля физ биз!<br />

Áир вягт дя хи Га ря го йун, Аü го йун ол дуг,<br />

Азяр бай cа на, щям дя Ана то лу йа дол дуг,<br />

Ол гядр гы рыб бир-би ри миз дян ки, йо рул дуг,<br />

Гыр дыг cа йо рул дуг вя йо рул дуг cа гы рыл дыг...<br />

Òу ран лы ла рыз, ади йи-шцü ли-ся ля физ биз!<br />

Þз гюв мц мц зцн ба шы на ян ýял кя ля физ биз!<br />

Áир вягт са лыб тяф ри гя ол дуг ики гис мят,<br />

Òей мур шя щя бир па ра мыз ет ди щи ма йят,<br />

Õан Ил ды ры ма бир па ра мыз гыл ды ита ят,<br />

Ган лар са чы лыб, Ан ка ра да гоп ду ги йа мят...<br />

ßщ сян би зя! Hям тир зя низ, щям щя дя физ биз!<br />

Þз гюв мц мц зцн ба шы на ян ýял кя ля физ биз!<br />

Òей мур шя щи-лян ýя олуб та бе йи-фяр ман,<br />

Õан Òох та мы шы ей ля дик ал га ны на гял тан,<br />

Òа ол ду Гы зыл Ор да ла рын дюв ля ти та лан,<br />

Мяс ко шя щи ня фа и дя бяхш ол ду бу мей дан...<br />

ßл йювм урус лаш маг иля зи шя ря физ биз!<br />

Þз гюв мц мц зцн ба шы на ян ýял кя ля физ биз!<br />

Áир вягт Шащ Ис ма йи лц Ñул тан-Ñя ли мя<br />

Мяф тун ола раг ей ля дик ис ла мы дц ни мя,<br />

Гой дуг ики та зя ады бир ди ни-гя ди мя,<br />

Ñал ды бу тя шяй йю бу тя сян нцн би зи би мя...<br />

Гал дыг cа бу ща лят ля ся за йи-яся физ биз!<br />

Þз гюв мц мц зцн ба шы на ян ýял кя ля физ биз!<br />

Íа дир бу ики хяс тя ли йи тут ду ня зяр дя,<br />

Ис тяр ди ялаc ей ля йя бу гор ху лу дяр дя,<br />

Áу мяг сяд иля язм едя ряк ýир ди ня бяр дя,<br />

Мяг ту лян онун ня ши ни гой дуг гу ру йер дя...<br />

Áир ше йи-яcи биз, ня би лим, бир тц щя физ биз!<br />

Þз гюв мц мц зцн ба шы на ян ýял кя ля физ биз!<br />

Ин ди йе ня вар та зя хя бяр, йах шы тя ма ша,<br />

Иран лы лыг, ос ман лы лыг ис ми олуб ещ йа,<br />

Áир ги тя йер цс тцн дя го пуб бир йе кя дя ва,<br />

Мей дан ки, гы зыш ды ола рыг мящв ся ра па...<br />

Он суз да яýяр чянд ки, йек сяр тя ля физ биз!<br />

Þз гюв мц мц зцн ба шы на ян ýял кя ля физ биз!<br />

6 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


Mиrzя ßlяkbяr Sabиrиn<br />

yeganя mцsahиbяsи<br />

Sual:<br />

- Sиzиn иlk tяxяllцsцnцz olan “Hop-hop” sюzцnцn mяnasы<br />

nяdиr vя nяsяbяbяbunu qяbul etmиsиnиz<br />

Cavab:<br />

- Bu tяxяllцsц mяnя яzиz dostum Mяшяdи Hяbиb vermиш -<br />

dиr. Hop-hop quш adыdыr. Bu quшun bu addan baшqa el<br />

arasыnda yenя bиr ne чя adы vardыr kи, Fatmabacы, bu-bbu,<br />

op-op vя шanapиpиk o cцmlяdяndиr. Mяшяdи Hяbиb mяnя<br />

“Fatmabacы” deyя xи tab etmяk цчцn bu adы иntиxab etmишdиr<br />

(seчmишdиr). Mяn dя bunun яvяzиndя onun tяxяllцsцnц<br />

“Qыzdыrmalы” qoymuшam kи, mяnasыnы hяlя bu gцnя kиmи<br />

anlaya bиlmяmишdиr.<br />

Sual:<br />

- Nя sяbяbяtяxяllцsцnцzц tez-tez dяyишdиrиrsиnиz<br />

Cavab:<br />

- Bunu шиrvanlыlardan vя mцhиtdяn soruшmalыsыnыz.<br />

Sual:<br />

- Abbas Sяhhяtиn neчя yaшы vardыr Sиz bюyцksцnцz,<br />

yoxsa o<br />

Cavab:<br />

- Baшda o bюyцkdцr, yaшda mяn.<br />

Sual:<br />

- Sяhhяt dяrиn savadlыdыrmы<br />

Cavab:<br />

- Mяn onun шagиrdиyяm, o mяnя ustaddыr.<br />

Sual:<br />

- Osmanlыlarыn klassиk шaиrlяrиndяn kиmlяrи bяyяnиrsиnиz<br />

Cavab:<br />

- Zиya Paшa vя Namиq Kamal bяyи.<br />

Sual:<br />

- Tofиq Fиkrяtи bяyяnиrsиnиz, dцzdцrmц<br />

Cavab:<br />

- Sиz Osmanlы шaиrlяrиnи soruшdunuz, mяn dя fиkrиmи de -<br />

dиm. Fиkrяt яrяb шaиrиdиr. (Yяqиn kи, M.Я.Sabиr T.Fиkrяtиn<br />

яsяrlяrиndя яrяb sюzlяrиnиn чox ишlяdиldиyиnи nяzяrdя tuturdu-red).<br />

Bu adda Tцrk шaиrи yoxdur. Yaxшы olardыkи, bunu Mя -<br />

hяmmяd Hadи яfяndиdяn soruшaydыnыz. Yaxшыsыnы o bиlяr<br />

(M. Hadиnиn dя шeиrlяrиndя fars vя яrяb sюzlяrи чoxdur. Sa -<br />

bиr ona ишarя edиrdи-red).<br />

Sual:<br />

- “Molla Nяsrяddиn” mяcmuяsиnиn 18-cи nюmrяsиndяkи<br />

“Gюzяlиm” цnvanlы шeиrиnиzиn 3-cц vя 5-cи bяndlяrи ayrы<br />

bяhrdяdиr. Bunun sяbяbи vя hиkmяtи nяdиr<br />

Cavab:<br />

- Hиkmяtи vя sяbяbи mцrgцlяmяkdиr. Mяn gecяlяr “Sя -<br />

da” qяzetиndя (“Sяda” 1909-1911-cи иllяrdя N.Vяzиrovun<br />

nяшr etdиyи gцndяlиk qяzet иdи-red) korrektorluq edиrяm. Иda -<br />

rя xцsusи teleqramlar almыr. O qяdяr gюzlяyиr kи, “Kaspи”,<br />

“Hя qиqяt” vя saиr qяzetlяr чap olub чыxыr. Onlar чыxandan<br />

sonra teleqramlar tяrcmя olunur, dцzцlцr, basыlыr, mяn dя<br />

kor rekturasыna baxыram. Mяn o шeиrи Haшыm bяyиn mяtbя -<br />

яsиndя gecя yarыsы yazmышam vя yazarkяn mцrgцlяyиb son -<br />

ra da yuxulamышam. Yuxudan ayыlandan sonra mabяdиnи<br />

yazmышam. Шeиr tяb olub gяlяndяn sonra sяhvиmи baшa dцш -<br />

mцшяm kи, bu da чox gec иdи.<br />

Sual:<br />

- Mяtbu шeиrlяrиnиzиn hansыnы чox bяyяnиrsиnиz<br />

Cavab:<br />

- Heч bиrиnи. Bяyяnиlяsи шeиrlяrи sonralar yazacaьam.<br />

Sual:<br />

- Sonra nя vaxt<br />

Cavab:<br />

- Mцrgцlяmяyяndя.<br />

Sual:<br />

- Nя цчцn шeиrlяrиnиzи heca vяznиndя deyиl, яruz bя h rиn -<br />

dя yazыrsnыz vя шeиrиn яskи formalarыnы, шяkиllяrиnи шиddяtlи<br />

surяtdя mцhafиzя edиrsиnиz<br />

Cavab:<br />

- Bu чox mцhцm mяsяlяdиr. Gюrцm юz fиkrиmи deyя bи -<br />

lяcяyяmmи. Mяncя yenи fиkиrlяr vя yenи mюvzularы mцtlяq<br />

яskи formada vяяruz bяhrlяrиndя vermяk vя yazmaq lazыm,<br />

hяm dя vacиbdиr. Bunlarы bиrdяn-bиrя dяyишиb oxucunu яdяbиyyatdan<br />

yadыrьatmaq vя soyutmaq olmaz. Иrи-иrи toplar иlя<br />

hцcuma keчяn dцшmяnиn qabaьыna sяdяf dяstяlи vя qыzыl<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

7


suyu иlя yazыlы gцmцш xяncяr иlя чыxmaq aьыlsыzlыqdr. Bunu<br />

hamы bиlиr. Lakиn 13 яsrdиr яdяbиyyatыmыzы mцhasиrяyя al -<br />

mыш dыr. Bu mцhasиrя dя bюyцk-bюyцk ustadlarыn planы, nяq -<br />

ши vя яllяrи иlя olmuшdur. Bu mцhasиrяnи yarыb яdяbиyyatыmыzы<br />

xиlas etmяk, yenя yuxarыdakы ustadlar kиmи bюyцk ustadlarыn<br />

яllяrи иlя mцmkцn olacaqdыr.<br />

Bюyцk шaиrlяrи dя, ustadlarы da ancaq bиlиk vя xalq yetиrя<br />

bиlяr. Шaиr elиn, xalqыn hюkmranыvяgюzцnцn ишыьы olmalыdыr kи,<br />

o nя desя xalq ona baxsыn vяnяyazsa el oxusun. Bu hюkmranlыq<br />

da yalnыz elиn ruhunu bиlmяklяvяtяlяblяrиnи юdяmяklя<br />

olar. Elиn halыna yanmayыb gцclя hюkmranlыq edяnlяr<br />

“dostum” Яbdцlhяmиd vя Mяmmяdяlиnиn gцnцnя dцшяrlяr.<br />

Шeиr иlя musиqи bиrdиr. Bunlarыn hяr иkиsи dя иnsanlarыn ru -<br />

hu иlя яlaqяdardыr. Lakиn шeиr yцksяkdиr vя onun mяqamы<br />

(vяzиfяsи) ucadыr. Шeиr musиqиsиz olar, musиqи шeиrsиz olmaz.<br />

Чцnkи hяr kяs onu юz ahяngиnя uydurub oxuyacaqdыr.<br />

Musиqиmиzdя segah, чahargah, шur, rast vя saиr mu ьam -<br />

lar vardыr. Bunlar bиzиm deyиl, gяlmяdиr, amma ruhumuza kюk<br />

salmышdыr, ruhumuzun qиdasыdыr. Bu muьamlar яruz bяhrlяrи<br />

иlя bиr tarиxdя yurdumuza gяlmишdиr vя bиr tarиxdя dяge -<br />

dяcяkdиr. Bunlarыn hяyatы bиr-bиrиnя baьlыdыr. Dюrd yцz иldяn<br />

bяrиdиr Fцzulиnиn шeиrlяrиnиn шюhrяtи bцtцn Шяrqи qapsa -<br />

mышdыr. Hamы o шeиrlяrи яzbяrdяn bиlиr vя иstяdиyи zaman se -<br />

vя-sevя oxuyur. Halbukи, bu шeиrlяr baшdan-baшa яruz bяhr -<br />

lяrиndя yazыlmышdыr. Sяdиnиn, Hafиzиn qяzяllяrиnиn qabaьыna<br />

ancaq qяzяl иlя чыxmaq olardы kи, Fцzulи bu nu duymuш, чыxmыш<br />

vя onlarыn nцfuzlarыnы qыrmышdыr.<br />

Mяn “Fцzulи” dиvanыna, Fцzulи qяzяllяrиnя baшdan-baшa<br />

nяzиrя yazmaq fиkrиndяyяm. Yяnи o formada vя bяhrlяrdя<br />

olmaq шяrtи иlяyenи-yenи mюvzularda qяzяllяr yazacaьam.<br />

Hяlя bиr neчя nяzиrя dя yazmышam.<br />

Ah eylяdиyиm nяшeyи-qяlyanыn цчцndцr,<br />

Qan aьladыьыm qяhveyи-fиncanыn цчцndцr.<br />

Kюnlцm bulanыr kцчяdя cюvlanыn gюrcяk,<br />

Nиtqиm tutulur hяrzяvц hяdyanыnы gюrcяk, -<br />

mяtlяlяrи (qяzяlиn иlk beytlяrи) иlя baшlanan qяzяllяr dя o<br />

cцmlяdяn olaraq Fцzulиnиn aшaьыdakы:<br />

Ah eylяdиyиm sяrvи-xurmanыn цчцndцr,<br />

Qan aьladыьыm qюnчeyи-xяndanыn цчцndцr.<br />

Kюnlцm aчыlыr zцlfц-pяrишanыn gюrcяk,<br />

Nиtqиm tutulur qюnчeyи-xяndanыnы gюrcяk. –<br />

mяtlяlи qяzяllяrиnя nяzиrяdиr.<br />

Шeиr odur kи, mюvzusu hяyatdan gюtцrцlцb, юzц dя aчыq vя<br />

aydыn yazыlsыn, hяm dя xalqыn ruhuna uyьun yazыlsыn. Beшgцn,<br />

цч gцn юmцr eylяyиb yaшayan шeиrlяrя шeиr deyиlmяz. Xalqыn<br />

oxumadыьы, яzbяrlяmяdиyи шeиr шeиr deyиldиr. Чцnkи onlarыn<br />

яsasы vяbцnюvrяsи yoxdur, onlar hцbab (yaьыш yaьanda su<br />

цzцnя чыxan qabarcыq, kюpцk) gяmиsи kиmи tez чыxыb, tez dя<br />

batarlar. Elиn ruhundan, цrяyиndяn qopmayan шeиrlяr xalqыn<br />

ruhunda heч zaman hяyяcan яmяlя gяtиrя bиlmяz.<br />

Bиr adamы rahat oturduьu yerdя yerиndяn durquzub oy -<br />

natmaq цчцn ona onun kюnlц иstяdиyи vя sцmцyцnя dцш dц -<br />

yц hava чalыnmalыdыr. Belя olmasa o, qollarыnы aчыb sцzя bиl -<br />

mяyяcяkdиr.<br />

Яzиz dostum vя ustadыm olan Sяhhяt mяnиm fиkrиmиn<br />

bя zи nюqtяlяrи иlя шяrиk olmursa da eybи yoxdur. Bunu gяlя -<br />

cяk gюstяrяcяkdиr...<br />

Sabиr mяnиm “Molla Nяsrяddиn” mяcmuяsиndя seyrяk-<br />

seyrяk шeиr yazmaьыmыn sяbяbиnи soruшdu. Mяn dя baca rыq -<br />

sыzlыьыmы vя vaxtыmыn az olduьunu sюylяdиm. “Bunlar bя ha -<br />

nяdиr” – dedи. Zиya Paшanыn mяшhur tяrkиb bяndиnиn иkи par чa -<br />

sыna иkи saata kиmи nяzиrя yazmaьыmы tapшыrdы. Mяn dя иtaяt<br />

edяrяk yazdыm. Sabиr bяyяndи vяsяtrиnи dя tяshиn etdи”.<br />

Qeyd: Sabиr kиmи bюyцk шaиrlя цnsиyyяtdя olan, onun yaradыcыlыьыna vя<br />

шяxsиyyяtиnя mяftun olanlardan bиrи dя gюrkяmlи tяdqиqatчы-яdяbиyyatшцnas,<br />

jurnalиst vя publиsиst Salman Mцmtazdыr. Onun “Sabиr<br />

haqqыnda xatиrяlяr”иndя bиz bunu barиz шяkиldя gюrцrцk. Hяm dя<br />

mяlum olur kи, Mцmtaz Sabиrdяn mцsahиbя alan иlk vя yeganя jurnalиstdиr.<br />

Yuxarыdakы mцsahиbя dя mяhz Salman Mцmtazыn яmяyиnиn<br />

mяhsuludur. Sabиrdяn иlk mцsahиbя alanda S.Mцmtazыn 27<br />

yaшы, шaиrиn иsя 48 yaшы vardы.<br />

Горхурам<br />

Мирзß ßлßкбßр Ñабир<br />

q<br />

Ïа йи-пи йа дя дц шц рям чюл ля ря, —<br />

Õа ри-мц üи лан ýю рц рям, горхму рам.<br />

Ñейр еди рям бяр рц би йа бан ла ры, —<br />

Гу ли-би йа бан ýю рц рям, горхму рам.<br />

Ýаh олу рам бяhрдя зюв ряг ни шин 4 , —<br />

Дал üа лы ту фан ýю рц рям, горхму рам.<br />

Ýяh чы хы рам са hи ля, hяр йан да мин<br />

Âяh ши йи-üцр ран ýю рц рям, горхму рам.<br />

Ýаh шя фяг тяк дц шц рям даü ла ра, —<br />

Yан üы лы hей ван ýю рц рям, горхму рам<br />

Ýяh ени рям са йя тяк ор ман ла ра, —<br />

Yыр ты úы hей ван ýю рц рям, горхму рам.<br />

Öз го йу рам ýаh не йис тан ла ра —<br />

Áир сц рц ас лан ýю рц рям, горхму рам.<br />

Мяг бя ря лик дя еди рям ýяh мя кан, —<br />

Гябрдя хортдан ýю рц рям, горхму рам.<br />

Мян зил олур ýяh мя ня ви ра ня ляр, —<br />

Ъин ýю рц рям, úан ýю рц рям, горхму рам.<br />

Áу кц ре йи-ярздя мян, мцх тя сяр,<br />

Мцх тя лиф ял ван ýю рц рям, горхму рам.<br />

Õа ри úи мцл кцн дя дя hят та ýя зиб<br />

×ох тц hяф ин сан ýю рц рям, горхму рам.<br />

Ëейк, бу горхмаз лыг иля, доü ру су,<br />

Ай да даш, вал ла hи, бил ла hи, тал ла hи,<br />

Щар да мц сял ман ýю рц рям, гор ху рам!..<br />

Áи ся бяб горхма йы рам, вяú hи вар:<br />

— Íей ля йим ахыр, бу йох ол муш ла рын<br />

Ôик ри ни ган-ган ýю рц рям, гор ху рам,<br />

Гор ху рам, гор ху рам, гор ху рам!...<br />

8<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


Бир даща<br />

Яли бяй Щцсейнзадя щаггында<br />

Ниэар Рящимова<br />

Азярбайъанда Ататцрк Мяркязинин елми ямякдашы<br />

Иттищадчылыг ХЫХ ясрин сонларында Тцркийядя бир груп шяхсин<br />

йаратдыьы идейа платформасы иди вя онлар сцгут дюврцнц<br />

йашамаьа башлайан Османлы императорлуьу иля гайьыланырдылар.<br />

Истанбулда Ясэяри–тиббиййя мяктябинин тялябяляри тя -<br />

ря финдян йарадылан Иттищад вя Тярягги Партийасы бу идейаны<br />

йц рцдцрдц вя щямин идейа Эянъ Тцрклярин ЫЫ Тянзимат щя ря -<br />

катында башлыъа фикир ъяряйаны иди. 1892–ъи илдя Ибращим Те -<br />

мо, Щарпутлу Ъювдят, Гафгазлы Мящяммяд Ряшид, Бакылы<br />

Щцсейнзадя Яли вя Дийарбякрли Исщаг Сцкутинин йаратдыглары<br />

“Иттищад вя Тярягги” цзвляри сонрадан Тцрк халгларынын йа -<br />

ша дыьы бюлэя вя яразилярдя, еляъя дя Гафгазда – Азярбай -<br />

ъан да тяшкилатын идейа принсиплярини йайырдылар.<br />

Иттищад вя Тярягги Партийасы османлыъа олан партийа програмыны<br />

1911-ъи илдя Тцркъяляшдирмишди. Иттищад вя Тярягги<br />

Партийасынын хариъиндяки бязи сийаси партийаларда да миллиййятчи<br />

принсипляр вар иди. “Тцрк миллятиндяням, Ислам цммятиндяням,<br />

Гярб мядяниййятиндяням” принсипини гоймаг истяйян<br />

Тцркчцляр Османлы вятяндашларына бир “йени щяйат” тягдим<br />

едирдиляр. Бу гуртулуш ресепти вя щярякятинин тямялини<br />

Тцрк миллиййятчилийи фикир системи тяшкил едяъякди. Буна эюря<br />

дя Тцркляр яввялъя Османлы дювляти ичиндя милли шуура сащиб<br />

олаъагдылар. Икинъи мярщялядя ися Османлы дювлятинин хариъиндя<br />

йашайан Тцрклярин мцстягиллийини газанараг юз айаг -<br />

лары цзяриндя дурмалары вя варлыгларыны горумалары, даща сон -<br />

ра онларла мядяни вя сийаси тяряфлярдян бцтцнляшмя дц шцнъя-<br />

си варды. Бунун ян сон мярщялясиндя бцтцн Тцрк вилайятляринин<br />

гатылдыьы Туран адлы бюйцк бир юлкя гурулаъагды.<br />

“Кечян ясрин ахырларында артыг “Иттищад вя Тярягги” Мяр -<br />

кя зи Комитясинин цзвц олан Яли бяй Щцсейнзадя няинки Тцрк -<br />

чцлцк идеолоэийасынын формалашмасында, щямчинин “Иттищад<br />

вя Тярягги”нин сийаси–мяняви планларынын щяйата кечирилмясиндя<br />

ясас сималардан бири олур”.<br />

Тцрк халгларынын тяряггисиня гаршы мцбаризя едян гцв -<br />

вялярля идеоложи мцбаризядя Я.Щцсейнзадя “иттищада доьру<br />

тярягги” мярамы иля фяалиййятя башлайыр. Мящз буна эюря бу<br />

мягсяди–мярам мцстямлякя ясарятиндя олан Тцрк халгларынын<br />

азадлыг мясялясиндя ян доьру истигамятли йолдур.<br />

Милли ясарятя гаршы мцбаризядя “иттищад” мярамыны о за -<br />

ман бир-бириня йадлашан Тцрк халглары арасында щяйата ке -<br />

чирмяк чох чятин иди. “Иттищада доьру тярягги” иддиасы иля Тцрк<br />

халгларынын милли шцуруну йцксялтмяк мягсядиля Я.Щцсейн -<br />

задя тяляб едирди ки, “Яввялбяяввял эерилийимизин сябяблярини<br />

юйрянмялийик. Сябяб нядир ки, бцтцн алями-Ислам бу эцн<br />

саир миллятляря нисбятян бу гядяр эери галмышдыр”.<br />

Я.Щцсейнзадя бцтцн Тцрк Дцнйасынын иттищадына, тя -<br />

ряг гисиня, Тцрклярин бир шцур алтында бирляшиминя цмид едирди.<br />

“Яли бяй Османлы Тцркийясинин бюйцк гцдрятиня инанырды,<br />

бу империйанын байраьы алтында бцтцн Тцрклярин од вя гылынъ<br />

эцъцня бирляшдириляъяйи гянаятиня эялмишди. О, гядим “Ту -<br />

ран” дювлятинин йенидян бярпа олунаъаьы иля йашайырды. Бу<br />

туранчылыг идейасы иля йашамаг эянъ Яли бяйин юмцр йолуну<br />

вя щяйат гайясини артыг йениъя мцяййян етмиш пантцркизм<br />

вя панисламизмя доьру гяти дюнцшц якс етдирирди”.<br />

1906-ъы илдя Я.Щцсейнзадя “Фцйузат”да йазыр ки, онун<br />

“тут дуьу йол – Тцрклцк, мцсялманлыг вя авропалылыгдыр, Тцрк<br />

щиссийаты иля мцтящяссис, Ислам дини иля мцтядиййин вя Авро -<br />

па мядяниййяти иля мцтямяддин олмагдыр”. 12 ил сонра Зийа<br />

Эюйалп ейни сюзляри юз китабынын титул сящифясиня йазыр: “Тцрк -<br />

ляшмяк, Исламлашмаг, мцасирляшмяк”. Гейд етмяк лазымдыр<br />

ки, “Исламчылыг, Тцркчцлцк, гярбчилик” кцлтцрдя ващид бядии мя -<br />

кан, интеграсийа [мяняви Туран!] тялиминдя сон мярщялядир.<br />

“Шярги тяняззцлдян хилас етмяйин бу мяшщур формулу эяр эин<br />

фялсяфи-идеоложи ахтарышлар просесиндя мцяййянляшмишди”.<br />

“Исламлашмаг” кими, “авропалашмаг” тялиминя дя “Фц йу -<br />

зат”ын вердийи тясщищ бядии-фялсяфи тяряггидя йени мярщялянин<br />

ифадяси иди. Яли бяй Тцрк зийалысыны “йевропосентризмин функ -<br />

сио нери” олмаьа чаьырмырды, йох, яксиня, сюзцн ясл мя на -<br />

сын да “авропалашмаьы”... Авропайа мцгавимятин цсулу, формасы<br />

сайырды: ...биз авропалыларын ядябиййатларына, сянайеляриня,<br />

цлум вя маарифляриня, кяшфиййат вя ихтираларына мцраъи -<br />

ят етмяк истийоруз, юзляриня дейил! ...Биз арзу едириз ки, бизим<br />

тяряггимизя бахылдыгда “Тцрк вя мцсялманлар ня эюзял тя -<br />

рягги едийорлар” дейинилсин, йохса, “Тцркляр, мцсялманлар<br />

иртидад едийор, фирянэляшийорлар” дейинилмясин!”<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5 9


Чыхыш йолу, йеэаня васитя иттищад вя тяряггидир. “Фикирдя,<br />

дилдя, ямялдя бирлик”, “ващид ялифба вя имла”, “щяр кясин юзц -<br />

нц бцтювцн бир щиссяси кими танымасы”. Артыг ясрин башлан -<br />

ьыъында “Иттищад вя Тярягги” хятти иля Яли бяй Османлыда<br />

танынмыш мяшщур сималардан бири иди. Миллятчи “Эянъ Тцркляр”<br />

арасында Яли бяй бюйцк нцфуза малик иди. Онларын сийаси вя<br />

мя няви идейаларынын щяйата кечирилмясиндя Яли бяйин сюзц<br />

щялледиъи, йаздыьы пантцркчц мярамнамяляр вя эяляъяк<br />

“Ту ран” дювляти йаратмаг щаггында иряли сцрдцйц планлар<br />

“Эянъ Тцркляр” цчцн идейа истигамяти ролуну ойнайырды.<br />

Туранчылар бир нечя дяфя Султан Ябдцлщямид цсули-идаряси<br />

ялейщиня чых маьа ъящд етдилярся дя уьурсузлуьа дцчар<br />

олдулар. Бу дюврдя Яли бяй юз иттищадчы мяслякдашлары иля бирликдя<br />

юзц нцн сийаси-мяняви планларыны Османлыда щяйата<br />

кечиря билмяди.<br />

Истанбулда Яли бяйин иттищадчы йолдашлары иля бирликдя “Бю -<br />

йцк Туран” йаратмаг планлары боша чыхдыгдан сонра о, Ба -<br />

кыйа гайытмаьа мяъбур олду. Иттищад вя Тярягги Парти йа -<br />

сынын диэяр цзвляри дя Османлы тяблиьаты апармаг мягсядиля<br />

мцхтялиф Ислам мяркязляриня даьылдылар. Яли бяй мянсуб<br />

олдуьу фиргянин тапшырыглары ясасында щярякят едирди. “Эянъ<br />

Тцркляр”ин идеолоэийасына эюря Азярбайъанда да пантцр к -<br />

изм, миллятчилик щюкмран мювгейя малик олмалы иди. Бакыда<br />

иттищадчыларын бу планларыны щяйата кечирмяк, пантцркист, па -<br />

нис ламист вя туранчылыьы эенишляндирмяк Яли бяйя щяваля олун -<br />

мушду.<br />

“Я.Щцсейнзадя ясрин яввялляриндя Бакыйа гайытдыгдан<br />

[1904] сонра щямин фикирляри садяъя иътимаи-сийаси даирялярдя<br />

йцрцтмцр, щям дя бядии-естетик гянаят сявиййясиндя<br />

ядяби йарадыъылыьа тятбиг едирди. Иттищадчылыг эениш планда<br />

фцйузатчыларын щям бядии йарадыъылыьында, щям дя публисистикасында<br />

яксини тапырды”.<br />

Я.Щцсейнзадянин “Иттищад вя Тярягги” неъя гурулду..”<br />

мягалясиндян юйрянирик ки, “ъямиййятин гурулдуьу илк иллярдя<br />

Яли бяйин галдыьы отагда истещпарат гцввяляри тяряфиндян<br />

йохлама апарылаъаьындан хябяр тутдуглары эцн тялябяляр<br />

долабларда олан китаблардан бязилярини, хцсусян Митщяд Па -<br />

шадан, Яли Суавидян вя Намиг Камалдан бящс едян “Дас<br />

Модерне Тцрктщуум” [“Модерн Тцрклцк”] китабыны йандыр -<br />

мыш дылар ки, китаб Йылдыз сарайы хяфиййяляринин ялиня кечмясин.<br />

Яли бяйин китаб долабында йалныз Мирзя Фятяли Ахун до -<br />

вун комедийалары вя Молла Пянащ Вагифин Лейспигдя няшр<br />

едилмиш шеирляр китабы олмушду. Юзц ися диндирилдийи заман<br />

истинтага билдирмишди ки, ясасян фялсяфи китаблар охуйур вя баш -<br />

га китаблары охумаьа вахты йохдур. Яли бяй охудуьу фило -<br />

софлары да хатырламышды: Платон, Щерберт Спенсер... Он ларын<br />

ясярляри ися о иллярдя Тцрк дилиня тяръцмя олунмамышды...”<br />

“Иттищад вя Тярягги” анлайышлары Яли бяй Щцсейнзадянин<br />

милли-азадлыг уьрунда апардыьы мцбаризядя мцщцм йер ту -<br />

турду. Мящз буну онун 1889-ъу илдя Османлыда щямин мягсядля<br />

тяшкил етдийи сийаси ъямиййятя вердийи “Иттищад вя Тя -<br />

рягги ” ады да тясдиг едир. Бу ъямиййят, Тцрк халгларынын илк<br />

сийаси тяшкилаты иди. “О заман тязяъя йаранан Тцркчцлцк щя -<br />

рякатынын мягсядини, мярамыны айдын ифадя едян мцстягил<br />

програмы щяля йох иди. Бу програм, илк дяфя юзцнц ядибин<br />

Азярбайъанда йашайаркян 1904-ъц илдя Гащирядя “Тцрк”<br />

гязетиндя дяръ етдирдийи “Мяктуби-Мяхсуси” мягалясиндя<br />

эюстярир. Щямин мягаля, о заман щям Я.Щц сей н задянин<br />

“илк Туранчы”, “илк Тцркчц” [Й.Акчураоьлу] кими Тцрк аляминя<br />

эялишини хябяр верир, щям дя Тцрк халгларынын иътимаи-сийаси<br />

щяйатында йени гцввятли мярамын доьулмасында бюйцк дю -<br />

нцш олур”. Програм сяъиййяли бу мягалядя Я.Щцсейн за -<br />

дянин Туранчылыг мяфкурясинин структуру, мащиййяти вя ясас<br />

мцддяалары ачыгланмышдыр. Мягалядя Я.Щц сейнзадя “ясл<br />

мясяля будур” - дейя “ня сурятля чалышмаг, няйя чалышмаг<br />

вя няйи юйрянмякдир” кими йыьъам програмыны тягдим ет -<br />

мишдир. Бу програмы тяфсилаты иля Яли бяй Щц сейнзадя 1907-<br />

ъи илдя “Фцйузат” журналында “Маариф, иттищад, щцррийят” шяклиндя<br />

тягдим едир вя гейд едир ки: “Бяшя рий йятин кяшф етдийи<br />

щцрриййятя вя камил ядалятя наил олмаьын йолу будур!”.<br />

“Иттищада доьру тярягги”нин кечдийи бу цч мярщяля, ХХ<br />

ясрин яввялляриндя Тцрк халгларынын милли-азадлыг щярякатына<br />

мцнасибятдя тамамиля йени сийаси мяфкуряни якс етдирян,<br />

Тцркляри бир йеря топламаг цчцн бюйцк гцввяйя малик бир<br />

програм иди.<br />

Яли бяй Щцсейнзадя “иттищада доьру тярягги” мярамында<br />

мцстямлякя ясарятиндя олан Тцрк халгларынын азадлыг<br />

мя сялясиндя ян дцзэцн истигамят щесаб едирди. Тяряггийя<br />

чаьырыш онун фяалиййятинин илк эцнцндян сяслянир: “Мцсял -<br />

маныз, онун цчцн дцнйанын щяр нярясиндя хейирхащи булундуьумуз<br />

дин гардашларымыз тярягги ется, биз о тяряггини яз<br />

ъани дил алгышларыз! Тцркцз, бинаянялейщ Тцркцз! Тцркцн щяр<br />

йердя тярягги вя тякамцл иля мясуд олмасыны арзу ейляриз!”.<br />

Я.Щцсейнзадяйя эюря “тяряггидя тякъя тякамцл йолу<br />

иля мясяля щялл олунмуйор”, ясас мясяля “иттищада доьру тя -<br />

рягги”дир. О, Тцрк халгларынын рус ингилабынын силащлы мцбаризя<br />

йолундан тякамцл йолуна чякдийи кими, щямчинин бу ин -<br />

гилабын синфи мцбаризя мягсядиндян узаглашдырмаьа чалышмышдыр.<br />

Синфи зиддиййятляря гаршы олан мцбаризяйя беля<br />

мцнасибят билдирирди: “Мязлум олан синифляри залым синифлярин<br />

тяъавцзатындан азад етмяйя чалышыныз, мцсаватитаммя ис -<br />

тяйиниз. Йерсиз, йурдсуз якинчиляримизя йер, торпаг тяляб<br />

единиз! Фцгярайи-касыбямизин шяраити-тяяййцшцнц тясщищя<br />

чалышыныз!”<br />

Бурдан беля айдын олур ки, синфи зиддиййятляр мясялясиндя<br />

дя ядибин мювгейи айдын иди. О, иътимаи щяйатдакы бу<br />

зиддиййятляри эюрцр вя онларын ялейщиня чыхырды. Анъаг, Я.Щц -<br />

сейнзадя чаризмля мцбаризядя милли мясяляйя даща чох<br />

юням верирди. О, Тцрк халгларынын диггятини ятрафда баш ве -<br />

рян “ермяни-мцсялман мцгатиляси, йящуди-рус гиталы, эцръцясэяр<br />

гырьыны, ингуш-казак фаъияси вя с. щадисяляр бцтцн бунлар<br />

мцтлягиййят щюкумятинин азадлыг уьрунда дюйцшян халглара<br />

гаршы мцбаризя мейданында ишлятдикляри вясаити мцбаризялярдян<br />

биридир... бунлары билмялийик, алданмамалыйыг” -<br />

дейя онлары милли иттищад уьрунда мцбаризя йолуна чякяряк<br />

йазырды: “Затян ингилабдан мягсяд нядир Ниъат йолу арамаг<br />

дейилмидир Ниъат йолларындан бири дя иттищадда олдуьуна<br />

шцбщями вар”<br />

Бурдан беля айдын олур ки, Я.Щцсейнзадядя “тярягги”<br />

мярамы иттищад сяъиййялидир. Лакин о заман Я.Щусейн за -<br />

дянин дедийи кими, “иттищада щяр кяс бир нюв мяна верийор вя<br />

щяр кяс иттищада верилян мянадан бир нюв иля мямнун, йа<br />

дилэир олурлар”.<br />

Рягиб миллятлярин бязиляринин бядхащ фикирляриня эюря ту -<br />

ранчылар о заман Авропанын бейнялхалг сийасятиндя ваъиб<br />

фактор сайылан “ирридентан”дан ХЫХ ясрин сонунда Италийанын<br />

милли щярякат ады алтында гоншу халглары юз табелийиндя бир -<br />

ляш дирмяк кими тяъавцзкар сийасяти ирридента [ирредентизм<br />

адланырды] суи-истифадя едяряк, бу ад алтында империйа йаратмаг<br />

мягсядлярини эизлядяряк, эуйа мягсядляри ясарятдя<br />

10<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


“Dünyanın heç bir xalqı<br />

fatehlik şöhrəti və əzəməti ilə<br />

Türklərlə yarışa bilməz... Bu<br />

müzəffər xalqın yalnız<br />

tarixçiləri çatışmayıb ki,<br />

onların ağlagəlməz<br />

qələbələrinin şöhrətini<br />

yaysınlar, nə qədər ölməz<br />

əməlləri əbədilik dəfn<br />

olunub. Türklər tarixlərini<br />

bilmədiyimiz nə qədər<br />

dövlətin əsasını qoyublar”.<br />

Monteskye<br />

олан гоншу Тцрк халгларыны азад етмякдир, йяни “ирриден та” -<br />

дыр. Бязи рягиб миллятляр ися иттищады кечмиш янянялярин давамы<br />

вя инкишафы кими гялямя веряряк, туранчылары Чинэизляр вя<br />

Теймуриляр кими сайсыз-щесыбсыз Тцрк тайфа вя гювмляри бир<br />

дювлятдя бирляшдирмяк вя Туран империйасы йаратмагда эц -<br />

нащландырырдылар. Бязиляриня эюря ися Тцрк зийалылары “иттищад,<br />

заманын рущундан эялир” сюзляри иля “Франса ихтилалындан<br />

кечян бир яср ярзиндя идейалар вя щадисяляр аляминдя рящбяр<br />

мювге олан “насионализмя” ясасланараг “Туран” империйасы<br />

йаратмаг ниййятиндядирляр. Бу мясялядя ян чох ъанфяшанлыг<br />

едян ермяни миллятчиляри мцсялманлары панис ла мизм -<br />

дя иттищам едяряк, онларын цстцня няинки руслары, щятта Ав -<br />

ропа юлкялярини галдырмаьа чалышараг йазырдылар ки: “Бцтцн Ав -<br />

ропа юлкялярини ващимяйя салан “панисламизм” мясялясиля<br />

Алманийанын мяшщур “Велтполитик, йяни дцнйайа аьалыг сийасяти<br />

” арасында щям батини, щям дя защири рабитя вардыр”.<br />

Лакин Я.Щцсейнзадя о заман Авропанын христиан щюкумятляринин<br />

вя ермяни миллятчиляринин Тцрк халгларынын иттищады<br />

барядя сюйлядикляри бу бющтан вя ифтиралардан ещтийат етмяйяряк,<br />

юз туранчылыг мярамыны даща гятиййятля иряли сцряряк<br />

йазырды: “Дцшмянляримизин бу горхусу иттищадын мцсялманлара<br />

ня гядяр лазым олдуьуна эюзял бир дялил дейилмидир!”<br />

Я.Щцсейнзадя рягиб миллятлярин “Тцрк иттищады”на гаршы<br />

гя рязли щцъумларыны рядд етдийи кими, “иттищадын щягиги мя -<br />

на сыны анлайанлар чох аздыр” дейя, йяни иттищада башга мя -<br />

на верян “гаш гайырдыглары йердя эюз чыхаран” Й.Акчураоьлу<br />

кими юзцмцзцнкцлярин дя иряли сцрдцйц туранчылыг эюрцшлярини<br />

ъидди тянгид етмишдир. Чцнки, онларын иряли сцрдцйц туранчылыг<br />

мяфкурясиндян рягиб миллятляр суи-истифадя едяряк, щайкцй<br />

галдырараг, йазырдылар ки: “1848-ъи илдя К.Марксын “Ком -<br />

мунист манифести” коммунистляр цчцн неъя рол ойнамышса,<br />

Й.Акчураоьлунун “Цч тярзи сийасят” ясяри дя Тцркчцляр цчцн<br />

она бянзяр бир рол ойнамышдыр”. Мящз бу бахымдан Й.Ак чу -<br />

раоьлунун туранчылыг мяфкуряси мащиййятъя Я.Щцсейнза -<br />

дянин туранчылыьындан фяргли иди. Буну Й.Акчураоьлунун юзц<br />

дя щямин ясяриндя етираф едяряк, юзцнцн туранчылыг мяра-<br />

мыны “йени доьулмуш ъоъуьа” бянзядяряк йазырды ки, “...Гярб<br />

тясириля Тцркляр арасында мейдана чыхан иргя дайалы сийаси<br />

миллийят фикри пяк йенидир. Индийя гядяр истяр Османлы дювлятиндя,<br />

истярся дя башга Тцрк дювлятляриндя бу фикрин мювъуд<br />

олдуьуну зянн етмяйирям”. Щягигятян дя щяр ики идеологда<br />

туранчылыг идеолоэийасы сийаси мязмунда иди. Лакин щяр<br />

икисинин Тцрк халгларыны бирлийя чаьырышларында мягсядляри ай -<br />

ры-айры иди. “Яли бяй Щцсейнзадя Авропанын щяр ъцр ще эе -<br />

монийасына гаршы мцбаризяни туранчылыг мяфкурясиля Тцрк<br />

халглары арасында йалныз мяняви баьларын, гаршылыглы севэинин,<br />

“мящяббяти-мцтягабилянин” йаранмасында эюрцрдц.<br />

Чцн ки онун бу мярамына эюря “миллятлярин сяламятиня, сяадятиня<br />

йеэаня васитя будур”. Й. Акчураоьлу ися “тювщиди-ят -<br />

рак” сийасятиля “зяманясиндя эюрцнян ирги ъяряйанлардан<br />

[пансламизм вя панэерманизм] Османлы дювлятинин бц -<br />

тювлцйцнц горумаг цчцн мцбаризядя Тцркляря гцввят веряъяк<br />

сийаси бир систем, йяни бюйцк ортаг Тцрк дювляти гурмаг<br />

истяйирди. Она эюря бу дювлят, бцтцн Тцрк дювлятлярини юз<br />

табелийиндя бирляшдирян Османлы дювляти олмалыдыр”.<br />

Яли бяй Щцсейнзадя Й.Акчураоьлунун туранчылыг мярамындакы<br />

бу сийасяти тянгид едяряк йазырды ки: “динъя, гювмиййятъя<br />

бир олан бу халглары сцни олараг “панисламизм”,<br />

“пан тцркизм” адлары иля мясляк иъадына ня лцзум вар” - де -<br />

йя юзцнцн туранчылыг мяфкурясини мязлум Тцрк миллятлярини<br />

айры-айрылыгда азадлыьа говушдурмаг вя онларын мцстягил<br />

дювлятини гурмаг истяйини ортайа гойараг йазыр: “Анъаг бу -<br />

ну эюзялъя анламалысыныз ки, бу миллятин мадди вя мяняви<br />

тяряггиси гаршылыглы олмалыдыр. Тцрклярин бир гисминдя ямяля<br />

эялян тярягги о бири гисминя якс едяр, тясир едяр. Мясялян,<br />

Османлы Тцркляри юз диллярини тякмилляшдирярлярся, бу истяр-ис -<br />

тя мяз крымлыларын, казанлыларын, йа ширванлыларын дяхи дилинин<br />

ислащына хидмят едяр... Тцркцстан Чини бир Франса гядяр,<br />

щеч олмазса бир Фламенк, бир Белчика гядяр мцтярягги бир<br />

мямлякят олса иди, бунун Османлы Тцркляриня бир файдасы ол -<br />

майаъагмыйды... Мцсялман алями, йахуд Тцрк юлкяляри гей -<br />

ри-мцнбит чюл, бир бийабан щалыны алдыьы тягдирдя ямин олунуз<br />

ки, Османлы мядяниййяти дяхи ня гядяр чалышса йеня бу би -<br />

йабанын ортасында бир сящрадан башга бир шей ола билмяз...<br />

Ислам, Тцрк бир тяряфдя тярягги ется, гцввят булса Османлы<br />

мямлякяти дя о алямин ичиндя бир бош сящра дейил, бир бе -<br />

щишт, юндяр бещишт олур”.<br />

Ясл мясяля “Иттищад, йахуд тювщид мясяляси дейил” - дейя<br />

юзцнцн Тцркчцлцк сийасятинин мащиййятини шярщ едяряк<br />

йазыр: “Тцрклцйцн нядян ибарят олдуьуну тамамиля билмяйирсиниз...<br />

Тцркчцлцк миллятини севмяк, йцксялтмяк демякдир”.<br />

Бир миллятин гцввяти мцхтялиф Тцрк тайфалары арасында мя -<br />

няви баьлылыьын артмасындадыр. Бу мясялядя ися “ясас ишимиз<br />

дил, дин бирлийини горумаьын ваъиблийини билмякдир. Чцнки<br />

йалныз бу йолла Тцркляр щарада йашайырса-йашасын бир-бирини<br />

таныйаъаг, севяъякдир. Мядяниляшмя вя тярягги йолунда<br />

бир-бириня кюмяк едяъякдир”. Я.Щцсейнзадянин туранчылыьы<br />

щеч дя реаллыгдан узаг дейилдир. Онун юзцнцн гейд етдийи<br />

кими: “Иттищадын мянасы “цмуми иътимаиййядя хялгин мянафейи<br />

уьрунда ялбирлийиля иш эюрмякдир”.<br />

“Яли бяй Щцсейнзадя мцсялман Тцркляр арасында илк ту -<br />

ранлыдыр, йяни пантуранистдир” - дейян Й.Акчураоьлу онун ту -<br />

ранчылыьынын мащиййятини шярщ едяркян йазырды ки: “Лакин бу -<br />

ну да билмялийик ки, щяйатда даима анлашма вя сакитлик арайан<br />

Яли бяй туранчылыьы кяскинликля, шиддят вя исрарла мцдафия<br />

ет мирди. Онун туранчылыьы “шаираня туранчылыг” иди. Бу факт<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5 11


“Torpaq dövlətin təməlidir, onu heç kəsə vermək olmaz. Torpağı əcdadlarımız bizə irs qoyub getmişdir,<br />

orada babalarımızın sümükləri uyuyur.<br />

Torpaq mənim deyil, xalqındır. Xalqın torpağını verməyə heç kimin ixtiyarı yoxdur. Mən öz atımı,<br />

yaraşıqlı kənizimi tunqhulara ona görə verdim ki, onlar mənim özümün idi. Amma torpağı verə bilmərəm, bu<br />

torpaq gələcək nəslə çatdırılmalıdır. Ya xalq məhv olmalı, ya da torpağını öz qanı hesabına qorumalıdır”.<br />

Mete<br />

Böyük Hun imperatoru<br />

доьрудур, лакин бу она дялалят етмир ки Яли бяй Щцсейн за -<br />

дянин ту ранчылыг идеолоэийасы сийаси мярамлардан узаг иди.<br />

Онун идеолоэийасынын сийаси мащиййятиндян данышан Мя -<br />

щяммяд Ямин Рясулзадя йазырды ки: “Туранчылыг Тцрк халгларынын<br />

юз мцстягиллийи уьрунда, милли мцгяддяратынын тяйини<br />

вя тясдиги уьрунда, мцтярягги идеолоэийадыр. Бу идеоло -<br />

эийа Русийа им периализминя “Ващид бюлцнмяз Русийайа”<br />

гаршы гойулмушдур”.<br />

Азярбайъан тяфяккцрцндя тцранчылыгда башлыъа вязифя<br />

мил лятини милли ясарятдян хилас етмяк, юлкясинин милли мцстягиллийини<br />

тямин етмяк иди. Даща сонракы мярщялядя ися Тцрк<br />

дювлятляринин кцлтцр бирлийини, щямчинин игтисади вя сийаси гаршылыглы<br />

ялагялярин йарадылмасы вя инкишаф етдирилмяси бахымындан<br />

да мцщцм иди. Бу мягсяди-мярам Яли бяй Щцсейнза -<br />

дянин туранчылыг идеолоэийасынын мяьзи иди.<br />

“Иттищада доьру тярягги” мярамы иля Я.Щцсейнзадя ХЫХ<br />

ясрин сону, ХХ ясрин яввялляриндя Тцрк халгларынын иътимаисийаси<br />

фикир тарихиндя йени бир сящифя ачыр. “Яэяр “Фцйузат”<br />

жур налынын няшриня гядяр Азярбайъан ядяби-иътимаи фикриндя<br />

туранчылыьа халис яхлаги дяйяр, бядии-естетик кейфиййят кими<br />

бахылыр, о йалныз мифик-космополитик мяканы тясвир цчцн ясас<br />

эютцрцлцрдцся, фцйузатчыларын йарадыъылыьында бу идейа щям<br />

дя сийаси-фялсяфи нотларла, елми-нязяри принсиплярля зянэин -<br />

ляш ди. Фцйузатчылар Турана мифик бир юлкя, супер дювлят кими<br />

дейил, реал тарихи ъоьрафийасы олан бир яразидя Тцрк халгларынын<br />

мядяни-мяняви бирлийини йашадан идеал бир ъямиййят ки -<br />

ми бахырдылар”.<br />

Бцтцн Тураны Яли бяй мящз йашыл перспективдя [маариф<br />

гяндилинин нурунда!] эюрмяк истяйир. Бунун цчцн ъоьрафи,<br />

йахуд сийаси бир анлам кими щеч бир “пантцркизм”, “панисламизм”<br />

уйдурмаг лазым дейил, мящз мядяниййят, елм, сянят<br />

мянасында ващид бядии, естетик, мяняви мякана наил олмаг<br />

лазымдыр: “Ислам, Тцрк щяр тяряфдя тярягги ется, гцввят бул -<br />

са, Мемалики Османиййя дя о алямин ичиндя бир ваща деэил,<br />

мясяля йек диэяримизи танымаг, севмяк, тяриги-тямяддцндя<br />

йек диэяримизя мцавинят етмяк мясялясидир”.<br />

Яли бяйя эюря иттищадда ясас мягсяд дил, дин бирлийини<br />

го румагдыр. Онун фикриня эюря дил, дин бирлийи олмадан милли<br />

айрылыглар, дини чякишмяляр цзцндян Тцрк иттищадына - бу бю -<br />

йцк ишя башламаг олмаз.<br />

Тцрк иттищадыны йаратмаг цчцн ян яввял атылаъаг аддымын<br />

дил бирлийи олдуьуну дярк етдийиндян иттищад сащясиндяки<br />

фяалиййятини дилдян башламаьы зярури сайырды. Онун фик рин -<br />

ъя “Бир вахтлар Шяргдя милляти – Ислам бейниндя яряб вя фарс<br />

дилляри цлум вя маарифя алят булунмуш олдуьундан, яряб вя<br />

фарс гювмляри хейли тяряггийати-игтисадиййяйя вя иътимаиййяйя<br />

малик олдулар. Бу эцн ися цлум вя ядябиййат Тцрк дилиндя<br />

олмаг цзря тяряггийя башладыьындан цмум Шяргдя<br />

маарифин ян эюзял васитейи-интишары Тцрк лисаны олмушдур”.<br />

“Асийанын шяргиндян Авропанын гярбиня гядяр мцхтялиф мя -<br />

дяниййят мяркязляриндя ишлянян, мцхтялиф характерли, цслублу<br />

йазылы абидялярдя тязащцр едян бу дил орта ясрляр Тцрк тя -<br />

фяккцрцнцн ясас ифадя формасы кими эениш йайылмыш, дцнйанын<br />

бир сыра мцкяммял ядяби дилляриня мейдан охумушдур”.<br />

Я.Щцсейнзадя дил бирлийи, “Туран” идеалындан бящс едяркян,<br />

Йашар Гарайевин тябиринъя десяк, “щяр шейдян яввял,<br />

ялбяття, ващид мяняви мяканы эюрцр вя бцтцн Тцркляр цчцн<br />

сабит, монолит, дяйишмяз мяняви Вятяни нязярдя тутурду.<br />

Бу Вятянин яразиси ващид Ислам иди, ващид Тцрк кцлтцрц, дили<br />

вя мянявиййаты иди. Бялкя дя мящз Яли бяйин бу тялиминдян<br />

сонра Ататцрк юз мяшщур миллят тярифини вя дцстуруну сюйлямишди:<br />

“Тцркийя Ъумщуриййятинин тямяли кцлтцрдцр” вя мящз<br />

кцлтцр бахымындан “милли мянлийини билмяйян миллятляр башга<br />

миллятллярин шикарыдыр” демишдир.<br />

Я.Щцейнзадяйя эюря иттищад мярамында ясас факторлардан<br />

бири дя диндир. Она эюря дя милли бирликдя ян бюйцк ма -<br />

неялярдян бири дя сцнни-шия мязщябляри арасындакы зиддиййятлярдир.<br />

Яли бяй Щцсейнзадя “иттищад вя мящяббят”и динляр вя<br />

мязщябляр арасында да арайырды. Чцнки о, “иттищад вя мя щя б -<br />

бяти айры-айры щяр мязщябин эюстярдийи сявабларын щамысындан<br />

яла билийорду”.<br />

О, “бу мязщяблярин щамысынын защирян ъцзи ихтилафлары<br />

олмаларына бахмайараг дахилян ейни мягсядя хидмят едирляр”,<br />

- дейя бу сащядя дин хадимлярини тянгид едяряк йазырды<br />

ки: “дини мязщябляр арасындакы бу ихтилафларын сябяби Ис ла -<br />

мий йяти щяггиля анламамаларындадыр. ...Бизя галырса иттищады<br />

щяггиля анламаг цчцн яввял ямрдя... щцррийяти виъданы...<br />

щцр рийяти кяламы лайиги вяъщля дярк вя тящгир етмяк лазымдыр.<br />

Щцррийяти виъданын мянасы будур ки, щяр кяс, щяр щансы етигад<br />

вя яфкарда... булунмагда щцрр вя азаддыр. Кимсянин,<br />

ня щюкумятин вя ня дя бир фярдин етигад вя яфкарындан наши<br />

кимсяйя тяъавцз етмяйя щягги йохдур. Инсан истяр сцнни,<br />

истяр шия, истяр йени чыхма орта мязщяб олсун, яфкар вя етигадыны<br />

ашкар сурятдя сюйляйиб йаймагда азаддыр. Иттищадын<br />

мянасы бу дейилдир ки, шияляр юз етигады батинлярини эизлясин,<br />

сцнниляр юз етигадларындан ял чякиб шия... олсунлар, хейр, иттищадын<br />

мянасы бу дейилдир. Иттищадын мянасы щяр бир фярдин юз<br />

щямъинсляри щансы мязщябдя олурларса-олсунлар..., ъцмлясиня<br />

щюрмят вя риайят едиб, щамыны гардаш танымагдыр”.<br />

Яли бяй Щцсейнзадянин тяряггийя чаьырышы мцяййян мя -<br />

нада ХХ ясрин яввялляриндя дюврцн ингилаби демократик зи -<br />

йалыларынын чаьырышындан щям мягсядляр, щям дя мцбаризя<br />

тактикасы бахымына эюря фяргли иди.<br />

О дюврц “тярягги ясри” кими характеризя едяркян йазырды<br />

ки: “Биз дейириз ки, тярягги едялим, яввялян бир миллятин тяряггиси<br />

нядян ибарятдир Мягсяди, гайяси нядир Даща доьрусу,<br />

ня олмалыдыр Санийян, тяряггинин вясаити нядир Вя ня<br />

ола билир”.<br />

Яли бяй Щцсейнзадя вердийи бу суалларла тяряггийя мц -<br />

тярягги бахышы, онун актуал мювзу кясб етмяси, мащиййятинин,<br />

мягсядинин щансы йолларла инкишаф етдийини щямчинин, бу проб -<br />

лемин Тцрк халгларынын щяйатында ваъиблийини, мцщцмлцйцнц<br />

яхз едирди.<br />

12<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


Hцseyn Cavиdиn иnsan fяlsяfяsи<br />

Zцmrцd Yaьmur<br />

fиlologиya elmlяrи namиzяdи<br />

Bяшяrиyyяtиn Иblиsя uymuшdюnяmиndя Peyьяmbяr (s.я.s.)<br />

иlahиlиyиnя tapыnmыш, kecяn яsrиn яvvяllяrиndя dцnyamыzda<br />

baш verяn dяyишиklяrиn яhatяsиndя юz sabиtlиyиndяn hec bиr<br />

zaman gerи cяkиlmяmиш Hцseyn Cavиd шaиr иlahиlиyиnя hec<br />

bиr zaman xяlяl gяtиrmяmиш, onu adиlяшdиrmяmишdиr. Dцnya<br />

цzяrиndяn bиzя, hяyatыmыza boylanan vя bu boylanышda gюr -<br />

dцyцnц ичиndяn kecиrиb юz иlahиlиyиnя qatan, fиlosofanя fиkиrlяrи<br />

иlя dюvrlяr sыnaьыndan kecmиш Cavиd hяm шяxsиyyяtи, hяm<br />

dя yaradыcыlыьы иlя hяmишя zиrvяdя olmuшdur.<br />

Cavиd bиr korиfey olmaq etиbarы иlяYer-Gюy, Allah-иnsan<br />

иkиlиyиndя bиrlяшиrdи. Cavиd цcцn иnsan kиmdиr ”Ya hяr kяsя<br />

xaиn olan иnsan nяdиr Иblиs!” kи, “иnsan mяzhяbиndяn kиmsя<br />

cыxmaz, kиmsя qurtulmaz”, cцnkи “bюyцk baшlar dumanlanmыш,<br />

atяш pцskцrцr hяr an, dяnиzlяr qan, buludlar qan, hava<br />

qan, ишdя hяr yer qan”... Vя “nя иstяr bиr-bиrиndяn anlaшыlmaz<br />

sayqыsыz иnsan!”<br />

Cavиd цcцn иnsan budur! Dцnyanыn sakиnи hяm zalыm, hяm<br />

dя qan иcиndя чыrpыnan bиr varlыqdыr. Varlыьыmыzыn bиr alяmиnи<br />

Cavиd aydыn шяkиldя иfadя edиr, tяrяddцd etmяdяn иkиlи dцn -<br />

yanыn sakиnиnи bиr qцtbdяn - sosиal varlыьыn bцtцn иn safsыzlыьыnы<br />

tяqdиm edиr. Amma bu иnsanыn bиr qцtbцdцr. Ca vиdиsя иkиncи<br />

alяmиn sakиnи daha cox mяшьul edиr. Bиr tя rяf dяn Cavиd цcцn<br />

“xиlqяt иndи bиr яfsanяdиr, kиm kи, hяll etmяk dиlяr dиvanяdиr”,<br />

“bиr oyuncaqdыr cahan baшdan baшa, qafиl иnsanlar da bяnzяr<br />

sяrxoшa”, dиgяr tяrяfdяnsя bu “kяn dиn dяn xяbяrsиz, sayьыsыz<br />

иnsanlar” bяdbяxtdиr, daиma xoш bяx tlиk axtarыr, amma яldя<br />

etdиyи ancaq bяdbяxtlиkdиr. Cavиd hяr nяqяdяr иnsana “nяrdя<br />

иnsan gюrsяnиz цrkяrsиnиz” xя bяrdarlыьыnы edиb hяyяcan tя -<br />

bиlиnи vurursa, bиr o qяdяr dяиn sanыn kюmяksиz olduьunu ona<br />

eynи dяrяcяdячatdыrmaьa calышыr, hяtta иnsana “aldat юzцnц<br />

yazыq olarsan” tюvsиy yя sиnи verиr.<br />

Cavиd цcцn иnsan hяm юzцnц aldatmиш zavallы, hяm dя<br />

aldanmыш bиr bичarяdиr. Иnsanы bиr teorem kиmи иzah etmяk<br />

ar zusundan vaz keчиlmяdиyи kиmи, чox zaman onun etdиklяrиnи<br />

anlamaq olmur. Cavиd yaradыcыlыьыnda bu zиddиyyяt<br />

юzцnц яn yцksяk formada gюstяrиr. Bиr tяrяfdяn o юz qяhrяmanlarыnыn<br />

daxиlи dцnyasыnы, dиgяr tяrяfdяnsя иnsanыn daxиllя<br />

zahиrи arasыndakыzиddиyyяtlяrи tяhlиl vяиzah etmяyя чalышmadan<br />

иnsanы юzцnяtяqdиm etmяyя calышыr, yaratdыьы bю -<br />

yцk obrazlar vasиtяsиlя buna naиl olur. Cavиd sona qяdяr<br />

qяhrяmanыnыn яzab-иztиrabыnыn sяbяbиnи gиzlи saxlayыr, qяh -<br />

rяman tez-tez “mяn kиmяm” sualыna “bиr heчяm” cavabыnы<br />

alsa da elя hey чыrpыnыr, hяtta heчlиkdяn dя bиr ишыq ucu tapmaьa<br />

чalышыr, чцnkи иnsan hяr шeyя rяьmяn xoшbяxt vя gя -<br />

rяklи olmaq цmиdиndяn яl чяkmиr.<br />

Иnsan yaradыlышdan dиllemma qarшыsыnda чыrpыnan varlыq<br />

olmaq etиbarиlя чяkdиyи vя mяhkum olunduьu mяhrumиy -<br />

yяt lяrdяn qurtula bиlmяyиb, bundan sonra da buna цmиdиn<br />

gяlяcяyи qaranlыq gюrцnцr. Bиolojи vяsosиal varlыq kиmи иkиyя<br />

bюlцnяn иnsan tяbии kи, bu иkиnи bиr etmяk цчцn чox yollar<br />

aramышdыr, amma heч bиr nяtиcя яldя etmяdяn, яksиnя xoш -<br />

bяxt olmaq umиdиndяn uzaq dцшmцшdцr. Nяtиcяdя иnsan<br />

sosиal varlыq kиmи xoшbяxtlиkdяn nя qяdяr uzaqdыrsa, bиolojи<br />

varlыq kиmи bиr o qяdяr dя bяdbяxtlиyя mяhkumdur, чцnkи<br />

иnsan юz иstяk vя duyьularыna uyьun hяyat tяrzи yaшamыr.<br />

Иnsanlara иnanmaq kиfayяtdиr, etиbar иnamыn иfrat forma -<br />

sыdыr, hяr шeyиn иfratыsa иnsanы gцlцnc vя gцcsцz edиr. Cavиd<br />

dя qяhrяmanlarыna иnanыr, amma etиbar etmиr, ona gюrя dя<br />

onlarы яn чяtиn zиddиyyяtlяr vя dцшцncяlяr fonunda юzlяrи иlя<br />

baш-baшa buraxыr, bu иnsanlar чox zaman da sыnaqlardan<br />

чыxa bиlmиrlяr. Cavиdя gюrя иnsan юz иkиlи dцnyasыnda hиss<br />

vя aьыldan eynи dяrяcяdяasыlыdыr. Bu иkиlиk иnsanы mяyus vя<br />

цmиdsиz edиr, nяtиcяdя иnsan tяnhalыьa mяhkum olur.<br />

Tяnhalыq - mahиyyяtdяkи tяklиyиn, daxиlи fиkиr vя alяmиn<br />

kю nцllц olaraq юz яzabыna qapanыb юzunu axtarma vя юzц -<br />

nцtapmanыn яn sяrt formasыdыr. Homer yazыrdы kи, “bиr halda<br />

kи, иnsan yer цzцndя mюvcuddur, o яzab cяkmяyя mяh -<br />

kum dur”. Иnsan nя qяdяr vurnuxursa, dяyишиb baшqalaшыrsa<br />

onun arzu, иstяklяrиnиn, ehtиraslarы vяsevgиsиnиn, nиfrяt vя<br />

etиrazlarыnыn mahиyyяtи dяyишmиr. Иnsan qadaьalar, tabular<br />

yaradыr, onlarы nяqяdяr qoruyub saxlamaьa чalышыrsa, bиr o<br />

qяdяr dя bu tabulara etиraz edиb nиfrяtlя yanaшыr. Zaman<br />

keчdиkcя qadaьalar иnsanda иkrah doьurur, hяr bиr иnsan<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5 13


шяxsи hяyatыndakы чяtиnlиklяrи ona baшqalarы tяrяfиndяn tя -<br />

ca vцz olunmasы иlяиzah edиr. Amma юzц dя eynи dяrяъяdя<br />

baшqasыnыn иxtиyarыna tячavцz edиr.<br />

Mяsяlяn, “Иblиs” яsяrиndя Arиfиn halыnы alaq. Daxиlи alя -<br />

mи nя bяlяd oluьumuz bu gяncиn ичиndя юldцrmяk, mяhv et -<br />

mяk иnstиnktиnя qarшы olan nиfrяtиndяn xяbяrdarыq, amma<br />

Arи fиn яmяllяrи иlя ичиndяkиlяr vяhdяt tяшkиl etmиr. Arиf “Иblиsя<br />

uymuш bяшяrиyyяtи” lяnяtlяrkяn юzц яn dяhшяtlи formada Иb -<br />

lиsя uyur… Иnsanlыьыn яn “sabиt” xцsusиyyяtи… Sюz verиb<br />

sю zцndяn bиrиncи юzцqacmaq…<br />

Иnsanыn иnsanlar arasыnda tяnhalыьы vя daxиlи tяlatцmlяr<br />

fonunda tяqdиmиndя Cavиdиn baшqa bиr юzяllиyи dя var kи, bu<br />

da яn qatы cиnayяtkarыn, qatиlиn юz яzabыnda yuyulmasыdыr.<br />

“Afяt” яsяrи dя Afяt kиmи иncя tяbияtlи bиr qadыnы cиnayяtkara<br />

чevриlиr, amma Afяtи qыnamaq olmur, чцnkи o юz яzabыnda<br />

yuyulub tяmиzlяnиr.<br />

Yaxud eynи яsяrdя Юzdяmиr obrazыnы alaq… Яslиndя<br />

ha mыnыn “яyyaш” deyя kяnara atdыьы Юzdяmиr heч dяAfят -<br />

dяn az bяdbяxt deyиl vя o, sevиlmяyяn яr facияsиnи yaшayыr.<br />

Zahиrяn yanaшыlsa Юzdяmиrи Afяtя qarшы kobudluqda gц -<br />

nah landыrmaq olar, amma Afяt ona qarшы чoxmu say ьы lы -<br />

dыr… Demяk hamы hamы иlяvяюzциlяmцharиbя vяzиy yя -<br />

tиndяdиr, dцшmяn elan olunan heч bиr haqqa sahиb deyиl.<br />

Sevиlmяyиb sevяnlяr facияsи dunya яdяbиyyatыnda dя -<br />

fяlяrlя ишlяnmишdиr. L.Tolstoyun “Anna Karenиna”, C.Qol -<br />

soursиnиn “Farsaytlar haqqыnda яfsanя” kиmи яsяrlяrиndя bu<br />

xяtt genиш шяkиldя tяqdиm olunmuшdur.<br />

Иnsanda юzцnя yadlaшma, dцnya иlя яlaqяlяrиnиn kя sиl -<br />

mяsи, dцшцncяvяяmяllяrиndя qeyrи-sabиtlиk Cavиdиn qяhrяmanlarыnы<br />

иzlяyяn hallardыr. Cavиdиn иnsan haqqыnda dц -<br />

шцncяlяrи heчdяn doьmurdu. Иnsanыn иztиrabы xoшbяxtlиk цmи -<br />

dиndяn doьduьu kиmи Cavиdиn dя sяnяt яzablarы иnsana<br />

mяhяbbяtdяn doьurdu. Sяnяtkar цcцn bu яsas шяrtdиr vя<br />

Cavиd dя bu яsas шяrtя bцtцn yaradыcыlыьы boyu яmяl et mиш -<br />

dиr. Bununla yanaшы onun yaradыcыlыьы baшdan-baшa mяhяbbяt<br />

vя nиfrяtиn mцbarиzяsы fonunda чыrpыnan иnsanlarыn bи -<br />

чarяsиzlиyиня, gцnahыna hяsr olunmuшdur.<br />

Иnsan cяmиyyяtиn яzmяk vя яzиlmяk qanunlarыna tabe<br />

olduqca юzц-юzцndяn uzaqlaшыr, hяtta юzц-юzцndяn иkrahla цz<br />

чevиrиr. “Шeyx Sяnan”da belя bиr hal aydыn gюrunur. Шeyx Yer -<br />

dяn usanmышdыr, Gюylяrdяn kюmяk иstяyиr, amma yerdя-kиlяr<br />

ondan иmtиna etmишdиr, gюylяrя цz tutmaq цчцn sя Seyxиn яv -<br />

vяlkи saflыq vя ucalыьы yoxdur. Onun цчцn Шeyx Sяnan dяr -<br />

vишlиyи secиr. Dяrvишlиkdя иntиhara bяnzяr bиr hal mюvcuddur,<br />

иntиhar hяyata qarшы цsyandыr, dяrvишlиkdяdяbu цsyan var. Иn -<br />

tиharda candan, dяrvишlиkdя cяmиyyяtdяn иmtиna var.<br />

Sevgи tarиxиndяmяhяbbяtи dяhшяtlяr яhatя edиr. Bu dяh -<br />

шяt иkиtяrяflиdиr... Bиrиncиsи, dцnyanыn mяhяbbяtя dяhшяtlиmц -<br />

nasиbяtи – sevяnlяrя cяmиyyяtиn aqressиv yanaшmasы, иkиn -<br />

cи tяrяfdяn sevgиnиn normaya sыьmayan, ehtиrasыn qaydalar<br />

tanыmayan hцdudsuzluьu...<br />

Rus fиlosufu Berdиyayev yazыrdы kи, "qadыn mяhяbbяtdя<br />

dahи olur, mяhяbbяt mцnasиbяtlяrиndя o hяrtяrяflи olur,<br />

tяbияtиn ona verdиyи hяr шeyи mяhяbbяtlя яlaqяlяndиrиr. Kиши<br />

иsя mяhяbbяtdя dahиdяn чox иstedadlы olur”. “Sяyavuш”<br />

яsяrиndяkи Sцdabя dяичиndяkи hяr шeyи mяhяbbяtlя яlaqяlяndиrиr.<br />

O, bяdbяxt bиr qadыndыr vя cиnayяt цcцn deyиl,<br />

sevmяk vя sevиlmяk цчцn yaradыlmышdыr. Sцdabя heч dя<br />

иndиyя qяdяr tяnqиdиmиzdя deyиldиyи kиmи “daxиlиnи bцrцmцш<br />

ehtиras alovunun onu cиnayяtя, rяzиl яmяllяrя vя suи-qяsdя<br />

tяhrиk edяn” qadыn deyиl. Sцdabя ичиndяkи sevmяk adlы цlvи<br />

иstedadыn alovunda qovrulur, lakиn bu heч dяbяsиt anla -<br />

шыlan vя adи, hormanlarla eynиlяшdиrиlяn ehtиras deyиl. Яgяr<br />

Sцdabя hиsslяrиnи yalnиz hяzz vя ehtиraslarыna qul etsяydи,<br />

onda bunlarы tяmиn etmяk цчцn baш hяrяm olduьu sarayda<br />

bunu asanlыqla tяmиn etmиш olardы. Яsяrdя bunun яksиnи<br />

gюrцrцk vя Sцdabя sevgиnиn bцtцn gюzяllиklяrиnи dцymaq<br />

иstяyиr, bunlarы ona bяxш edяcяk bиrиsи dя ancaq Sяyavuш -<br />

dur. Sudabяdяn hamы yцksяk dяyяrlяr tяlяb edиr, amma<br />

kиm sя ona иndиyя qяdяr bu шяkиldя davranыbmы.. O gяnc<br />

иkяn юzцndяn чox yaшlы bиrиnя rяyи soruшulmadan яrя ve -<br />

rиlmишdиr. Яslиndя иnsanыn иstяmяdиyи bиr шeyя mяcbur edиl -<br />

mяsи onu яxlaqsыzlыьa tяhrиk etmяk kиmи bиr шeydиr vя Su -<br />

dabя dяmяcburяn яrя verиldиyи цcцn belя bиr яxlaqsыzlыьa<br />

mяcbur edиlmишdиr. Qяlbиnи sevgи atяшиnя atmaqla яslиndя<br />

Sцdabя bu яxlaqsыzlыqdan tяmиzlяnmяk иstяyиr. Demяk tяnqиdиmиzdя<br />

vurьulandыьы kиmи Sцdabяnыn Sяyavuшa olan<br />

sevgиsи яxlaqsыzlыq deyиl, hяyatыnы mяcburиyyяtlяr иcиndя ke -<br />

чиrmиш bиr qadыnыn цsyanы, eynи zamanda dяrdиdиr, чцnkи<br />

Sцdabяnиn qяlbи иlяseчdиyи Sяyavuш ona heч bиr halda ca -<br />

vab verяcяk bиrи deyиl. Belяlиklя, яtrafыn bu sevgиyя dяhшяtlи<br />

mцnasиbяtи ortaya чыxыr vя bиr чox mцstяvиdяn baxdыqda<br />

haqq verиlmяsи чяtиn olan, yalnыz bиr иnsan hиssи kиmиya na -<br />

шыlarsa facия иlя qarшыlanan bu sevgиrяdd olunduqdan sonra<br />

dяhшяtlя qarшыlandыьы kиmи иndи dяюz dяhшяt vя qorxunc<br />

qиsasыnы ortaya qoyur. Cavabsыz mяhяbbяtlяrиn qиsasы чox<br />

zaman dяhшяtlи olur. Belяcя Sudabя юzцnяolunanы Sяya -<br />

vuшa edиr, mяcburиyyяt vя zor yolunu seчиr. Bura qяdяr<br />

sev gиsиnя haqq qazandыrmaq nиyyяtиndя olan Sц dabя иntиqam<br />

hazыrlamaьa baшlayыr. Bиr qadыn olduьu unu dulmuш<br />

Sцdabя sevgиsиnя cavab ala bиlmяyиb qяlbиnиn atя шиnи mяk -<br />

rиn qurbanlыьыna чevиrиr.<br />

Bиr vяzиyyяtdя haqq verdиyиnя baшqa bиr halda haqq<br />

ver mяk olmur..., чцnkи иnsan yaradыlыш etиbarиlя mцrrяkkяb<br />

vя иzah olunmazdыr. Cavиd dя mяhz иnsanы sablon шяkиldя<br />

“yaxшы vя pиslяrя” bюlmur, onu bцtцnlцklя, hяr halы иlяtяq -<br />

dиm edиr.<br />

Azяrbaycan яdяbи tяnqиdиndя bиr cox hallarda иnsanыn<br />

dяyяrlяndиrиlmяsи onun sosиal durumu иlя яlaqяlяndиrиlиr.<br />

San kи bцtцn zяngиnlяr zalыm, яxlaqdan uzaq, hec bиr mя nя -<br />

vи keyfиyyяtlяrя sahиb olmayanlar, kasыblarsa яksиnя dяyяrlяndиrиlиr.<br />

Mяsяlяn, M.Яlиoьlu Sяyavus obrazыnы dя yяr lяn -<br />

dиrяrkяn belя bиr fиkrи Cavиdlя baьlamaьa чalышaraq yazыrdы<br />

kи, “mцhцm bиr cяhяtи dramaturq чox иncяlиklя mя na lan dы -<br />

rыr... qяhrяmanlыqla яsиlzadяlиk bиr araya sыьmыr”. Яsиl za dя -<br />

lиk, bюyцk nяslя malиk olmaq иnsanda юzцnя nяzarяtи artыrыr.<br />

Цmumиyyяtlя, иnsanы sosиal statusuna gюrя qиymяtlяndиrmяk<br />

иnsana zahиrи yanaшmaqdыr, onun mahиyyяtиnи unutmaqdыr.<br />

Иnsan yaradыlышыnыn kamиllиyи onun bu dunyada yaшamaq<br />

mюv qeyиndяn asыlы deyиldиr. Иnsanыn mahиyyяtиndя bяra bяr -<br />

sиzlиk yoxdur, bяrabяrsиzlиk tяzahцrdяdиr. Иnsan юz dцn ya -<br />

sыnda vя tяnhalыьыnda sяmиmиdиr. Иnsan mяnяvиyyatыnыn dя -<br />

yяrи onun yoxsul vя zяngиn yaшamasыnda deyиldиr. Tяbияt<br />

etиbarиlя иnsan nя qяdяr sяmиmиdиrsя, yaшamaq etиbarиlя<br />

цmиdsиz, sevgиsиz, qeyrи-sяmиmиdиr.<br />

Sяyavuш da yaшadыqlarыnda sankи юzцdeyиl. Sцdabяyя<br />

munasиbяtdя o, vиcdanlыdыr. Vиcdan - cяmиyyяtиn fяrdя dиktя<br />

etdиyи normalara яmяl edиlmяdяn yaranan bиr dяyяrlяr sиs -<br />

te mиdиr. Sяyavuшun vиcdanы da Sцdabяyя baшqa yanaшma -<br />

ьa иmkan vermиr vя butюvlцkdя Sяyavuшun analыьыna mu -<br />

14<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


nasиbяtи иdeal - mяnиn яsas vя юnяmlи fяalиyyяtиdиr. Am ma<br />

hяr bиr шeyя hяssas olan bu gяnc Sцdabяyя mц na sи bяtdя<br />

bиr o qяdяr dя hяssas gюrцnmцr. Bиr qяdяr яvvяldя Sц da -<br />

bяdяn danышarkяn qeyd etmишdиk kи, Sцdabя mяcbur edиl -<br />

dи yи mцnasиbяtlяrя baшqasыnы mяcbur edиr. Demяlи, sev gи -<br />

sиn dя haqlы olan SцdabяSяyavuшa mцnasиbяtdя haqsыz dыr.<br />

Zahиrяn zиddиyyяtlи gюrцnцr... Sцdabяyя haqq qazan dыr -<br />

maq, sonra da onu gцnahlandыrmaq Sadяcя иnsana hяr<br />

halы иlяyanaшыlarsa heч bиr zиddиyyяt ortaya чыxmaz.<br />

Иnsanlararasы mцnasиbяtlяrdя naqиslиklяrиn ortaya чыx ma -<br />

sыnыn яsas sяbяbи иnsanыn юz haqqы hesab etdиyиnи gю tцr mяk<br />

meylиdиr vя bu zaman иnsan baшqasыnыn haqqыna gиr mяsиnи<br />

qяbahяt hesab etmиr. Nяtиcя etиbarиlя иnsan qя bahяtlяrlя<br />

yaшamaьa, “uьurlarыnы”, “zяfяrlяrиnи” qяbahяt vя gцnahlarla<br />

яldя etdиyи цчцn onlarы юzцnцnkцlяшdиrmяyя vяr dиш etmишdиr.<br />

Иstяdиyиnи edиb eynи zamanda gцnaha batmamaq dц шцn -<br />

cяsи hec bиr vaxt иnsanы tяrk etmяmишdиr. Cavиdиn yaratdыьы<br />

Яmиr Teymur obrazы da haqq uьrunda haqsыz formada sa -<br />

vaшыr. Bu yюndяn yanaшыlsa bu, dцz yolda яyrи oturmaьa<br />

bяnzяyиr... Bиr yanda mяrhяmяt, bиr yanda savaш... Bиr yan -<br />

da sevgи, bиr yanda qorxu... Yenя zиddиyyяt, amma bиr qя -<br />

dяr иnsan mahиyyяtиnя vя tяbияtиnя baxsaq, yer цzцndя bu<br />

яks olanlarыn vяhdяtиnи gюrmяk olar. Bu mяsяlяyя Allah<br />

(c.c.) vя иnsan mцnasиbяtlяrи yюnцndяn baxsaq, “Quranи-<br />

Kяrиm” mяntиqи иlя dя qorxu vя sevgи vяhdяtи vardыr... Mц -<br />

qяddяs Kиtabыmыzda яvvяl “qorxun”, sonra “sevиn” ardыcыllыьы<br />

var. Qorxu иlk, sevgи sonuncu pиllяdиr...<br />

Cavиdиn yaradыcыlыьыnda Gюy vя Yer arasыnda mцbarиzя<br />

hяmишя var vя bu mцbarиzяdя pиs яmяllяrиn sankи artmasы<br />

цчцn mцbarиzяyя gиrяn иnsan sцrяtlя qaranlыьa doьru yu -<br />

varlanыr. Ruhunu шяrя satmaqla яldя etdиklяrи иlя юyцnяn иn -<br />

san dцшdцyц qaranlыqda bяzяn tamamиlя azыr vя bu zaman<br />

Gюylяr yenя иnsanыn kюmяyиnя gяlиr. Cavиdиn “Peyьяmbяr”<br />

яsяrиndяkи kиmи...<br />

Kюhnяdяn bezmиш иnsan yenиlиklяrи dя qяbul etmяyя o<br />

qяdяr kюnцllц deyиl. Mяhz elя buna da Peyьяmbяrиn (s.я.s.)<br />

цmumla mцbarиzяsи baшlayыr. Elиndяqяbul olunmamaq dяr -<br />

dи yaшayan Peyьяmbяr (s.я.s.) “Иblиsя uymuш bяшяrиyyяtи”<br />

xиlas etmяk цcцn Altun kиtaba sarыlыr, amma иnsanlыq tяkcя<br />

Kиtabla yola gяlяcяk qяdяr mяsafя qяt etmяmишdиr vя elя<br />

buna gюrя dя Gюylяr yenи bиr mиssиya da verиr юz Elcиsиnя...<br />

Qыlыnca sarыlmaq...<br />

Peyьяmbяr (s.я.s.) яlиndяkи Altun kиtabla tam gюylяrя mя -<br />

xsusdur, amma яlиnя qыlыnc aldыьы andan yerdяkиlяrя saflыq gя -<br />

tиrяcяk Kиtabыn yolunu aчmaq цcцn яlиndяkи sиlaha sarыlыr.<br />

Mцdrиklиk-Kиtab Gюylяrиndиr, qыlыnc-qansa yerlяrиn... Gюy lя -<br />

rиn Mцdrиklиyи varsa, yerlяrиn kиn vя sиlahdan baшqa Pey -<br />

ьяm bяrя (s.я.s.) verяcяk bиr шeyи yoxdur...<br />

Иnsan Gюydяn цmиdиnи heч bиr zaman цzmцr, чцnkи bu<br />

var olmanыn шяrtи gяlиr ona... Amma Gюylяrdяkи saflыьa hяsrяt<br />

yoxdur... Иnsan gюylяrя иnamыnы daha чox яldя etmяk<br />

цcцn dualara sыьышdыrыb, ondakы иlahиlиksя иnsanыn шцbhя vя<br />

“bяlkяlяrиnиn” kюlgяsиndя o qяdяr solьunlaшыb kи, Иblиs иnsanыn<br />

яmяllяrиndя mцtlяqи-hakиm olmaьa baшlayыb.<br />

Cavиdиn “Иblиs” vя “Peyьяmbяr” яsяrlяrиnи nяzяrdяn ke -<br />

чиrdиkcя belя bиr bиr fиkиr иnsana hakиm olur... Иnsan dиlиndя<br />

Al lahla (c.c.), яmяlиndя Иblиslяdиr. Иnsan Иblиsи lяnяtlяyиr,<br />

amma Allaha (c.c.) pяnah aparmыr... Elя bu sяbяbdяndиr kи,<br />

“Иblиs”dя“Иblиs – иnsan” hюkmцnц verяn Иblиs elя ona uyduьu<br />

цчцn dя иnsan haqqыnda “Peyьяmbяr” яsяrиndя qяtиqя ra -<br />

rы nы verиr...” Yazыq sяnя, yazыq zavallы иnsan”.<br />

Peyьяmbяrlяrи юldцrmяkdяn чяkиnmяyяn иnsanlыq bиr<br />

яlи иlя Gюylяrdяn, bиr яlи иlя yerdяn yapышmaqla ruhunu иkиyя<br />

parчalayыr vя mahиyyяt etиbarиlя hяr шey olmaq иstяrkяn heчlиyя<br />

yuvarlanыr. Elя bu цzdяndиr kи, Cavиd цcцn иnsan “nя mя lяk -<br />

dиr, nя dяшeytan, yalnыz иnsandыr”.<br />

Òцрк ясирляри<br />

Hцseyn Cavиd<br />

q<br />

Erkək, qadın, əsgər, çocuq, ixtiyar<br />

— Əsir — deyə, minlərcə Türk övladı:<br />

İssiz bir adanın qoynunda sızlar,<br />

Sorulmaz dərdi, duyulmaz fəryadı.<br />

İştə kinli bir məzarlıq ki hər gün<br />

Yığın-yığın insan udar da, doymaz;<br />

Sağlam vücudlar belə düşgün, ölgün,<br />

Ümidsiz bir heykəldən fərq olunmaz.<br />

Gülümsərlər, fəqət həp gözlərində<br />

İntiqamlı şimşəklər çaxar, durur.<br />

Çırpınırlar, solmuş bənizlərində<br />

Bir çox gizli, sönük əməllər uyur.<br />

Yalnız soyuq, yağmur, boran, fırtına<br />

Oxşar durur bu məhzun könülləri;<br />

Üryanlıq, xəstəlik, aclıq bir yana,<br />

Susuzluqdan həp qurumuş dilləri.<br />

Amansız qartalın vəhşi dırnağı<br />

Məsum yavruları didib parçalar.<br />

İştə ədalət! İlanlar yatağı<br />

İnsanlara məskən verilmiş qərar.<br />

Nerdə o sərxoşlar ki həp “qardaşlıq,<br />

Birlik, bərabərlik” deyə sayıqlar.<br />

İştə bir vəhşət ki, çəkilməz artıq,<br />

Dost deyil, düşmən belə görsə ağlar.<br />

Ey Türk Eli! Ey milyonlar ölkəsi!<br />

Saqın duyma nədir bu hal, bu dəhşət;<br />

Titrətməsin səni bu qardaş səsi,<br />

Korluq, sağırlıq o da bir səadət!...<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5 15


Nizami Ъяфяров - 50<br />

Yubiley yazıları adətən müəllif barəsində xoş sözlər<br />

qeyd etməklə diqqəti cəlb edir. Ancaq 50 yaşını yenicə<br />

haqlamış Nizami Cəfərov elə bir şəxsiyyətdir ki, demək<br />

olar ki, onu yaxından tanıyan hər kəs barəsində yalnız<br />

müsbət fikirlər söyləyir. Nizami müəllim<br />

bunu çalışqanlığı, zəhməti, təvazökarlığı,<br />

humanistliyi, xeyirxahlığı ilə qazanıb. Artıq<br />

Nizami Cəfərov dedikdə hər kəsin gözünün<br />

önünə alim, ictimai xadim, siyasətçi və ən<br />

əsası vətənpərvər insan obrazı gəlir. Nizami<br />

Cəfərov adı milli ziyalı elitasının mövcudluğunun<br />

göstəricisidir. Onu təkcə<br />

Azərbaycanda deyil, dünya miqyasında,<br />

xüsusən Türk Dünyasında çox yaxşı tanıyırlar.<br />

Türk Dünyasının inteqrasiyasına yönəlik<br />

fəaliyyəti hər zaman Türk milləti tərəfindən dəstəklənir.<br />

Vaxtilə Nizami müəllimin ortaya atdığı bir ideya olan<br />

Türk Dövlətlərinin Parlament As<strong>sam</strong>leyası adlı qurum<br />

bu gün təsis olunaraq Türk millətinin ümidlərini doğrultmaqdadır.<br />

Özü təvazökarlıq edib bunu dilə gətirməsə<br />

də bizlərin borcudur ki, TD PA-nın yaradılması<br />

ideyasının Nizami Cəfərova məxsus olduğunu, onun<br />

reallığa çevrilməsi üçün nə qədər çətinlikləri dəf etdiyini<br />

cəmiyyətə çatdıraq. As<strong>sam</strong>bleyanın yaradılması<br />

məsələsi gündəmə gələn kimi bir ermənilər, bir də sapı<br />

özümüzdən olan baltalar Turanın yaradılması<br />

qorxusunu dilə gətirirdilər. Amma həyat göstərdi ki, Türk<br />

PA yaradıması labüddür və onun mövcudluğu heç kimə<br />

zərbə vurmur.<br />

Nizami müəllim bu cür fəaliyyəti ilə ölkəmizi dünyada<br />

tanıtdırmaq üçün ardıcıl şəkildə çalışmaqdadır.<br />

Azərbaycanın taleyüklü problemlərinə daim öz fəal<br />

mövqeyini bildirən, elmin inkişafına əvəzsiz töhfə<br />

verən, siyasi proseslərdə aktiv iştirak edən Nizami<br />

müəllimi yuxarıda sadaladığımız və sadalaya bilmədiyimiz<br />

faktlara görə (hamısını qeyd etsək böyük bir yer<br />

tutar) Türk Dünyasının inteqrasiyası istiqamətində ən<br />

fəal mübariz kimi xarakterizə etmək olar.<br />

Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin müdiri, professor,<br />

millət vəkili, Azərbaycan Milli Elmlər Akademi -<br />

yasının müxbir üzvü olan Nizami müəllimin bu qədər<br />

vəzifə daşımasına baxmayaraq onunla ünsiyyətdə olan<br />

insanlar yekdilliklə bir fikri təsdiqləyirlər: “Çox sadə<br />

insandır”. Bəs nədir bu sadəliyin səbəbi Bəlkə də bu<br />

sadəliyin səbəbi onun özünün də sadə insanlar arasından<br />

indiki mənsəbə çatması və ən mühümü bu qədər<br />

vəzifə daşımasına baxmayaraq sadə insanlarla<br />

ünsiyyətdən yayınmamasıdır. Bunun digər bir səbəbi<br />

onun işgüzarlıq və çalışqanlıq nəticəsində Nizami<br />

Cəfərov faktorunu ətrafındakılara hiss etdirə bilməsi<br />

olub. Dilçilik elmində, Türkologiyada, ictimai-siyasi<br />

proseslərdə, Türk ölkələrinin inteqrasiyasında və s. kimi<br />

mühüm məsələlərdə Nizami Cəfərovun aktiv iştirakını,<br />

ön sözünü, ilk fikrin sahibi olmasını müşahidə etmək<br />

mümkündür. Onlarla kitabın müəllifi, gənc yaşından<br />

elmi adlara nail olan bir şəxs kimi daim nailiyyətlər əldə<br />

etmiş və bu gün də yorulmadan çalışmaqdadır. Yalnız<br />

özü çalışmır neçə-neçə gəncə də çalışmalarında, elmi,<br />

ictimai sahədə göstərdikləri fəaliyyətdə yaxından<br />

yardımçı olur. Adətən onların inkişafı üçün<br />

yarana biləcək problemlərə qarşı sinəsini<br />

irəli verir və yanında olduqlarını göstərməklə<br />

həyata vəsiqə almalarına, cəmiyyətdə layiqli<br />

yerlərini tutmağa yardımçı olur.<br />

Mənəvi dəyərlərimizin, tariximizin, milli<br />

mentaliletitimizin müdafiəsində, Türklük<br />

ideya-hərəkatının təşkilatlanmasının önündə<br />

gedən Nizami müəllim qətiyyətlə demək olar<br />

ki, bu ideyaya yeni nəfəs verib. Yalnız bir<br />

fakti xatırlatmaq kifayətdir: Rəhbərlik etdiyi<br />

Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi hər kəsin üz tuta<br />

biləcəyi bir ünvana çevrilib. Burada Nizami müəllimin<br />

xarakterindən gələn elə bir doğmalıq, demokratiklik,<br />

azad fikirlilik var ki, Mərkəzə qədəm basan insanlar<br />

buranın bir dövlət təşkilatı olduğunu belə hiss etmirlər.<br />

Mərkəzin və Nizami müəllimin otağının qapısının hər<br />

kəsə açıq olması onun gələn insanları dinləmək və<br />

onlara imkanı yetdiyi qədər yardımçı olmağa çalışmasından<br />

xəbər verir. Milli-mənəvi dəyərlərimizin,<br />

Azərbaycanın və Türk Dünyasının inkişafı ilə bağlı<br />

burada keçirilən çoxsaylı tədbirlər məhz onun qayğısı<br />

nəticəsində baş tutur.<br />

Millətinə qarşı oyun oynayan “ziyalılar”a cəsarətlə<br />

və mərdliklə cavab verir Nizami Cəfərov. Bəzi hallarda<br />

onun nail olduğu yüksəkliyi gözü götürməyən bu<br />

“qələm sahiblər”i iftira atmaqla məşğul olurlar. Onun<br />

millətsevərliyini gözləri götürməyənlər ləkələməklə milləti<br />

Nizami Cəfərov kimi müdafiəçisindən məhrum<br />

etmək istəyirlər. O isə bütün bunları nəinki dəf edir,<br />

hətta öz fikrinin üstündə bir qədər də möhkəm dayanmaqla<br />

arxadan gələnlərə nümunə göstərir. Hər bir işdə<br />

olduğu kimi bu məsələdə də arxayın və təmkinli<br />

davranışı ilə qarşısındakıları özündən çıxarmağı<br />

bacarır. Amma özü heç zaman səbirsiz davranmır. Ona<br />

tam şəkildə bəllidir ki, yürüdülən ideyanın həyata<br />

keçməsi bir günün, bir ilin, beş ilin işi deyil. Buna görə<br />

də səbirlə, ardıcıl olaraq fəaliyyət göstərir.<br />

Nizami Cəfərovun bu qədər sevilməsinin, tanınmasının<br />

səbəblərini yuxarıda sadaladıq. Ona görə də o<br />

hər zaman belə bir ucalıqda olacaq. Bizlər isə belə bir<br />

insana lazım olduğu dəyəri verməliyik. Onun bizim<br />

müasirimiz olması diqqətsiz davranmağımızla<br />

nəticələnməməlidir. İnsanlara sağlığında lazımi qiyməti<br />

vermək vacibdir. Ona görə də “Türk Eli” jurnalı və<br />

“Müasir İnkişaf” İctimai Birliyi olaraq Nizami müəllimi 50<br />

illik yubileyi münasibətilə ürəkdən təbrik edir, ona<br />

fəaliyyətində uğurlar arzulayaraq bir şeyi söyləmək<br />

istəyirik: “Heç zaman yolunuzdan çəkilməyin, çünki<br />

Sizdən ilham alan böyük bir ordu yetişir”.<br />

“Türk Eli”<br />

16 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


Azяrbaycan Respublиkasыnыn<br />

Konstиtusиyasы vяMиllи Иdeologиya problemи<br />

(Ы йазы)<br />

Aqшиn Atalыzadя<br />

“Mцasиr Иnkишaf” Иctиmaи Bиrlиyиnиn Иdarя Heyяtиnиn цzvц, hцquqшцnas<br />

Hazыrda Azяrbaycan dюvlяtчиlиyиndя mцhцm яhяmиyyяt<br />

kяsb edяn, ancaq hяlя dя юz hяllиnи tapmayan mяsя lя lяrdяn<br />

bиrи mиllи dюvlяtчиlиk иdeologиyasыdыr. Bu mяsяlяyя ba xыш bиrmяnalы<br />

deyиl. Bяzиlяrи Azяrbaycan Respublиkasыnыn Mиllи Иde -<br />

ologиyasы kиmиТцrkчцlцyц, dиgяrlяrи иsя sыrf azяrbaycanчыlыьы<br />

gюstяrиr. Bяzяn bu mюvqelяr ayrы-ayrы sиyasи qruplarыn ba -<br />

xышlarыkиmиqяlяmяverиlиr vяhяtta qarшы-qarшыya qo yulur. Cя -<br />

mиyyяtdя alternatиv baxышlara rast gяlmяk mцm kцn olsa da,<br />

onlar hяm gerчяklиyя, hяm dя mиllи шцura o qяdяr dя uy ьun<br />

deyиl. Mиllи Иdeologиya problemи цzяrиndяkи bu araшdыrmamыzы<br />

da mяhz Тцrkчцlцk vя azяrbaycanчыlыьыn яsl mahиy yяtиnиn<br />

цzя чыxarыlmasы vяmцasиr dюvrцn gerчяklиklяrиnя nя qяdяr<br />

cavab vermяsи цzяrиndя qurmaьa чalышmышыq.<br />

Bиz nя yenи bиr иdeologиya yaradыrыq, nя dяkи, cя mиy yя -<br />

tя юz mюvqeyиmиzи yerиtmяyя чalышыrыq. Mяqsяdиmиz tarи xи -<br />

mиz boyu яldя etdиyиmиz яn bюyцk nemяt olan dюvlяtиmиzиn<br />

– Azяrbaycan Respublиkaсыныn tяmяllяrиnиn mюhkяmlяnmяsиnя<br />

vя gяlяcяyиn qцdrяtlи dюvlяtиnя чevrиlmяsиnя юz tюh -<br />

fяmиzи vermяkdи. Tяdqиqat obyektи olan mяsяlяyя mцmkцn<br />

qя dяr obyektиv yanaшmaьa чalышmышыq vя иlk nюvbяdя Azяr -<br />

baycan Respublиkasыnыn mяnafelяrиnи dцшцnmцшцk. Bu<br />

araшdыrmanыn иnkишaf etdиrиlяrяk gяlяcяkdя bu mцhцm problemиn<br />

hяllиnя zяmиn yaradacaьыna цmиd edиrиk.<br />

1. Mиllи Иdeologиya nяdиr<br />

Иdeologиyaya mцxtяlиf tяrиflяr verиlиr. Mиllи Иdeologиya mиllяtиn<br />

alи mяqsяd vя maraьыdыr. Иdeologиya иnsanlarыn bиla va -<br />

sиtя praktиkи fяalиyyяtlяrи иlя baьlы olub cяmиyyяtdя mюvcud<br />

olan иctиmaи qaydanыn vя mцnasиbяtlяrиn formalaшmasыna,<br />

mюhkяmlяnmяsиnя, dяyишmяsиnя yюnяlmишdиr.<br />

Hяmиn tяrиflяrdя иrяlиgяlяn ortaq nяtиcя bundan иbarяtdиr<br />

kи, иdeologиya cяmиyyяtdя formalaшan baxышlar sиs te mи -<br />

dиr vя bu baxышlar cяmиyyяtиn yaranmasы, mюvcudluьu vя<br />

dяyишdиrиlmяsиndя mцhцm rol oynayыr. Bяшяr tarиxиndя ayrыayrы<br />

dюvlяtlяrdя lиberal, xrиstиan-demokrat, kommunиst, fa -<br />

шиst, Иslam, mиllяtcиlиk vя s. kиmи иdeologиyalar mюvcud olmuш -<br />

dur.<br />

Bиr qayda olaraq mцasиr sиvиl dюvlяtlяrdя иdeolojи plц ra -<br />

lиzm tanыnыr. Bunun da mahиyяtи odan иbarяtdиr kи, heч bиr<br />

mяfkurя dюvlяtиn иdeologиyasы sяvиyyяsиnя qaldыrыla vя mяc -<br />

burи xarakter daшыya bиlmяz. Иdeolojи plцralиzm юz tяcяs sц -<br />

mцnц sиyasи plцralиzmdя, чoxpartиyalы sиstemиn formalaшmasыnda<br />

tapыr. Dюvlяtиn vяtяndaшlarы bu vя ya dиgяr mяf -<br />

kurяnи daшыmaqda, onun hяyata keчиrиlmяsиndя fяal ишtиrak<br />

etmяkdя sяrbяstdиrlяr. Dюvlяt юzц dя vяtяndaшlarыna hяr<br />

hansы bиr иdeologиyanы mяcburяn qяbul etdиrя bиlmяz.<br />

Rяsmи шяkиldя Azяrbaycan Respublиkasыnыn Kons tи -<br />

tusиyasыnda иdeolojи plцralиzm tяsbиt edиlmяsя dя onun ayrыayrы<br />

mцddяalarыnыn шяrhи respublиkamыzda иdeolojи plцra -<br />

lиzmиn mюvcud olduьunu demяyя яsas verиr.<br />

Ancaq bu o demяk deyиl kи, dцnyada rяsmи иdeologиyasы<br />

olmayan dюvlяt yoxdur Яksиnя rяsmи иdeologиya tяsbиt<br />

edиlmиш dюvlяtlяrdя bu amиl dюvlяtиn mяqsяdlяrиnи aydыnlaшdыrыr,<br />

яhalиdя dюvlяtчиlиk шцurunu gцclяndиrиr.<br />

Hяr bиr dюvlяtиn иlkиn rяsmи «vяsиqяsи» rolunu onun Kon -<br />

stиtusиyasы oynadыьыndan rяsmи Mиllи Иdeologиyanыn Kons -<br />

tиtusиyada tяsbиt edиlmяsи zяrurиdиr vя burada qeyrи-adи bиr<br />

шey yoxdur. Bu baxыmdan bиr sыra dюvlяtlяrиn Konstиtu sи ya -<br />

larыna mцracияt edяk.<br />

Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи Anayasasы mиllи dюvlяtчиlиk иdeologиyasыnыn<br />

rяsmяn tяsbиt edиldиyи Konstиtusиyalardan bиrи -<br />

dиr. Anayasanыn bиrиncи maddяsиnя яsasяn Tцrkиyя dюvlяtи<br />

bиr Cцmurиyyяtdиr. Bu sadяcя иbarяlи cцmlя deyиl, dюvlяtиn<br />

respublиka иdarячиlиk цsuluna malиk olmasыnыn dюvlяtиnиn яn<br />

иlkиn tяmяl daшы olduьuna ишarяdиr. Иkиncи maddяyя nяzяr<br />

salaq: Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи, cяmиyyяtиn яmиn-amanlыьы, mиl -<br />

lи hяmrяylиk vя яdalяt anlayышы ичиndя, иnsan haqlarыna hюrmяtlя<br />

yanaшan Atatцrk mиllяtчиlиyиnя baьlы, «Baш lanьыcda»<br />

(Preambulada-A.A.) mцяyyяn edиlяn яsas prиnsиplяrя sюy -<br />

kяnяn, demokratиk, dцnyяvи vя sosиal bиr hцquq dюvlяtиdиr.<br />

Burada dиqqяt чяkяn mяqam Tцrkиyя dюvlяtчиlиyиnиn цmumbяшяrи<br />

dяyяrlяr olan иnsan haqlarы, demokratиya, dцnyяvиlиk<br />

vя s. prиnsиplяrlя eynи dяrяcяdяMиllи Иdeologиyaya, yяnи<br />

Ata tцrk иdeyalarыna юnяm vermяsиnиn юz яksиnи tapmasыdыr.<br />

Konstиtusиyanыn Preambulasы иsяdemяk olar kи, tamamиlя<br />

иdeolojи шцarlarla o cцmlяdяn atatцrkчцlцyя иstиnadlarla do -<br />

ludur.<br />

Иdeolojи mцddяalarыn zяngиnlиyи baxыmыndan Чиn Xalq<br />

Res publиkasыnыn Konstиtusиyasы da bцtцn dцnya konstиtusи -<br />

yalarы ичяrиsиndя unиversal hesab edиlя bиlяr. Belя kи, Kons -<br />

tиtusиyanыn Preambulasыnda Чиn xalqыnыn qяdиm vя zяngиn<br />

dюvlяtчиlиk яnяnяlяrи vurьulanmaqla yanaшы son иkи yцzиllиk<br />

яrzиndя юlkяnиn tarиxиndя baш vermиш mцtяrяqqи иnqиlabы<br />

proseslяr, xцsusяn sosиalиzmиn kapиtalиzm цzяrиndя qяlя -<br />

bя sиnя genиш yer verиlиr, Чиn dюvlяtчиlиyиnиn marksиzm-le nи -<br />

nиzm vя Ma Tsze Dun иdeyalarыna яsaslanmasы, hяtta Tay -<br />

van adasыnыn Чиn dюvlяtиnиn ayrыlmaz tяrkиb hиssяsи olmasы<br />

vя gяlяcяk nяsиllяr цчцn bu problemиn hяllиnиn vacиblиyи tяsbиt<br />

edиlиr. Dюvlяtlяrиn яsaslarыnыn tяsbиt olunduьu bиrиncи<br />

maddяdя иsя Чиn Xalq Respublиkasыnыn fяhlя sиnfи tяrя fиn -<br />

dяn rяhbяrlиk edиlяn vя fяhlя-kяndlи иttиfaqыna яsaslanan<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

17


xalq demokratиk dиktaturasыnыn sosиalиst dюvlяtи olmasы, so -<br />

sиalиzm quruluшunun daьыdыlmasыnыn qeyrиmцmkцnlцyц tяsbиt<br />

edиlmишdиr.<br />

2. Azяrbaycan dюvlяtиnиn яsaslarы<br />

Иlkиn maraq doьuran mяsяlя Azяrbaycan dюvlяtиnиn rяs -<br />

mи adыnыn bиrbaшa шяkиldя tяsbиt edиlmяmяsиdиr. Kons tи -<br />

tusиyanыn yeddиncи maddяsиndя «Azяrbaycan dюvlяtи….<br />

res publиkadыr» яqlи nяtиcяsиsadяcя dюvlяtиn иdarя цsulunu<br />

иfadя edиr. Qalan bцtцn mцddяalarda иsя «Azяrbaycan Res -<br />

publиkasы» иfadяsиndяn иstиfadя edиlmяsи dюvlяtиn rяsmяn<br />

mяhz belя adlandыrыldыьыnы tяsbиt edиr. Yяnи konkret olaraq<br />

Azяrbaycan dюvlяtиndяn danышarkяn mяhz coьrafи яrazиnи<br />

иfadя edяn «Azяrbaycan» sюzцndяn deyиl, «Azяr bay can Res -<br />

publиkasы» иfadяsиndяn иstиfadя etmяk lazыmdыr. Bu baxыmdan<br />

Gцrcцstan Konstиtusиyasы daha dцzgцn mюvqe tutub.<br />

Belя kи, Gцrcцstan Konstиtusиyasыnыn bиrиncи maddяsи<br />

dюvlяtиn rяsmи adыnы bиrbaшa шяkиldя («Gцrcцstan») qeyd<br />

etmяklя yanaшы hяm dя Abxazиya vя Cяnubи Osetиya ad -<br />

lanan яrazиlяrиn Gцrcцstanыn ayrыlmaz tяrkиb hиssяsи ol du -<br />

ьunu, юlkяnиn иnzиbatи яrazи quruluшunun иsя dюvlяtиn юzц -<br />

nцn bцtцn яrazиsиndя suverenlиyиnи bяrqяrar etdиkdяn son -<br />

ra mцяyyяn edиlяcяyи tяsbиt edиlиr.<br />

Иndи иsяAzяrbaycan Respublиkasыnыn Konstиtusиyasыnda<br />

dюvlяtиmиzиn иdeolojи яsaslarыnы mцяyyяn etmяyя чalышaq.<br />

Konstиtusиyada Azяrbaycan dюvlяtиnиn tяmяl prиnsиplяrи 7-cи<br />

maddяdя tяsbиt edиlmишdиr. Hяmиn maddяyя яsasяn, Azяr -<br />

baycan dюvlяtи demokratиk, hцquqи, dцnyяvи, unиtar respublиkadыr.<br />

Dюvlяtиn яsaslarы kиmиtяsbиt edиlяn bu prиnsиplяr<br />

mцasиr sиvиl dюvlяtlяr цчцn цmumи olan mцddяalardыr. Bиr<br />

чox dюvlяtlяr bu prиnsиplяrиnи bиrbaшa шяkиldя bяyan etmяsя<br />

belя mцasиr dюvrdя onlar bцtюvlцkdя beynяlxalq hцququn,<br />

bяшяr cяmиyyяtиnиn яsaslarы kиmичыxыш edиr.<br />

Konstиtusиyanыn hazыrkы redaksиyada 12-cи maddяsиndя<br />

dюvlяtиn (maraqlыdыr kи, «Azяrbaycan Respublиkasы» иfadяsи<br />

ишlяdиlmиr) alиmяqsяdи kиmи иnsan vяvяtяndaшhцquqlarыnыn<br />

vя azadlыqlarыnыn tяmиn edиlmяsи gюstяrиlиr. Иlk baxышda mцa -<br />

sиr sиvиl dюvlяt цчцn mцtяrяqqи bиr norma kиmи gюrцnцr.<br />

Amma яslиndя vяzиyyяt bиr qяdяr zиddиyyяtlиdиr. Belя kи,<br />

yeddиncи maddяdя dюvlяtиn яsaslarы kиmиAzяrbaycan Res -<br />

publиkasыnыn demokratиk vя hцquqи dюvlяt olmasы bяyan<br />

edиlиr. Hцquqи dюvlяtdя иsяиnsan vя vяtяndaш hцquq vя<br />

azad lыqlarыnыn tяsbиtи vя tяmиn edиlmяsи яn zяrurи шяrtlяrdяn<br />

bиrи kиmи чыxыш edиr. 12-cи maddяsиnиn sadя tяfsиrи иsя belя<br />

gюrцnцш yaradыr kи, hazыrda юlkяmиz иnsan vя vяtяndaш hц -<br />

quq vя azadlыqlarыnы tяmиn etmяk иqtиdarыnda deyиl, bu иstиqamяtdя<br />

чalышыr vя bцtцn gцcцnц bu иstиqamяtя yюnяltmишdиr.<br />

Yaxшы bяs bu «alи mяqsяd»я naиl olunduqdan sonra<br />

«Azяrbaycan dюvlяtи» nяyя xиdmяt edяcяk Fиkrиmиzcя be -<br />

lя zиddиyyяtиn yaranmasыna sяbяb hяmиn maddяdя mяhz<br />

«dюvlяtиn mяqsяdи» иfadяsиnиn ишlяdиlmяsиdиr. Halbukи, Ru -<br />

sиya vя Ukraynanыn Konstиtusиyalarыnыn analojи maddя lя -<br />

rиndя «dюvlяtиn vяzиfяsи» иfadяsи ишlяdиlиr kи, bu da daha<br />

mяn tиqlиdиr.<br />

Bundan baшqa hazыrda gюstяrиlяn mцddяadan baшqa<br />

Konstиtusиyada Azяrbaycan dюvlяtиnиn qarшыsыnda duran<br />

mяqsяd vя ya vяzиfяlяr, yяnи Azяrbaycan dюvlяtиnиn tяyиna -<br />

tыna daиr heч bиr norma yoxdur. Mцяyyяn qяdяr Kons -<br />

tиtusиyanыn Preambulasы bunun яvяzedиcиsи kиmи gюrцnя bи -<br />

lяr. Orada deyиlиr: «Azяrbaycan xalqыюzцnцn чoxяsrlиk dюv -<br />

lяtчиlиk яnяnяlяrиnи davam etdиrяrяk, «Azяrbaycan Res pub -<br />

lиkasыnыn dюvlяt mцstяqиllиyи haqqыnda» Konstиtusиya Ak -<br />

tыnda яks olunan prиnsиplяrи яsas gюtцrяrяk, bцtцn cя mиy -<br />

yяtиn vя hяr kяsиn fиravanlыьыnыn tяmиn edиlmяsиnи arzulayaraq,<br />

яdalяtиn, azadlыьыn vя tяhlцkяsиzlиyиn bяrqяrar edиl -<br />

mяsиnи иstяyяrяk, keчmиш, иndиkи vя gяlяcяk nяsиllяr qar шы -<br />

sыn da юz mяsulиyyяtиnи anlayaraq, suveren hцququndan иs -<br />

tиfadя edяrяk, tяntяnяlи surяtdя aшaьыdakы nиyyяtlяrиnи bя -<br />

yan edиr:<br />

— Azяrbaycan dюvlяtиnиn mцstяqиllиyиnи, suverenlиyиnи<br />

vя яrazи bцtюvlцyцnц qorumaq;<br />

— Konstиtusиya чяrчиvяsиndя demokratиk quruluшa<br />

tяmиnat vermяk;<br />

—vяtяndaш cяmиyyяtиnиn bяrqяrar edиlmяsиnя naиl ol maq;<br />

— xalqыn иradяsиnиn иfadяsи kиmи qanunlarыn alиlиyиnи tя -<br />

mиn edяn hцquqи, dцnyяvи dюvlяt qurmaq;<br />

— яdalяtlи иqtиsadи vяsosиal qaydalara uyьun olaraq<br />

hamыnыn layиqlи hяyat sяvиyyяsиnи tяmиn etmяk;<br />

— цmumbяшяrи dяyяrlяrя sadиq olaraq bцtцn dцnya<br />

xalqlarы иlяdostluq, sцlh vя яmиn-amanlыq шяraиtиndя yaшamaq<br />

vя bu mяqsяdlя qarшыlыqlы fяalиyyяt gюstяrmяk».<br />

Lakиn, Preambula Konstиtusиyanыn яsas mяtnиndяn<br />

fяrqlи olaraq sadяcя шцar kиmи gюrцnцr vя normatиv xarakter<br />

daшыmыr. Иkиncиsи burada konkret olaraq Azяrbaycan dюv -<br />

lяtиndяn deyиl «Azяrbaycan xalqыnыn» nиyyяtlяrиndяn sюh bяt<br />

gedиr («Azяrbaycan xalqы» иfadяsиnиn tяhlиlиnя aшaьыda<br />

mцracияt edяcяyиk - А.А). Bundan baшqa Konstиtusиyanыn<br />

yalnыz Preambulasыnda «Azяrbaycan Respublиkasыnыn<br />

dюvlяt mцstяqиllиyи haqqыnda» Konstиtusиya Aktыna иstиnad<br />

edиlиr. Bu aktыn hцquqи statusu mцяyyяn qяdяr mцяmmalыdыr.<br />

Чцn kи Konstиtusиyanыn юzцndя onun qцvvяdяn dцшmяsи<br />

barяdя elя bиr mцlahиzя yoxdur. Azяrbaycan dюvlяtиnиn normatиv<br />

hцquqи aktlarы sиstemиndя иsяKonstиtusиya Aktы referendumla<br />

qяbul edиldиyи цчцn Konstиtusиyadan sonra иkиncи<br />

dя rяcяlи hцquqи яhяmиyyяt kяsb edяn aktlardan bиrи kиmи<br />

чыxыш edиr. Lakиn, aktыn bиr sыra mцddяalarы иlяdaha sonra<br />

qяbul edиlmиш Konstиtusиyanыn mцddяalarы arasыnda zиddиyyяtlяr<br />

dя mюvcuddur (mяsяlяn mцlkиyyяtиn formalarы иlя<br />

baьlы). Fиkrиmиzcя, hцquqи qaydalara mцvafиq olaraq «Azяrbay -<br />

can Respublиkasыnыn dюvlяt mцstяqиllиyи haqqыnda» Konstиtu -<br />

sиya Aktыnыn daha sonra qяbul edиlmиш Konstиtusиyaya zиdd<br />

olmayan mцddяalarы hяlяdяqцvvяdя olan hesab edиl mя -<br />

lиdиr. Belя mцddяalar sыrasыnda xцsusяn иdeolojи xarakter<br />

daшыyan чox mцtяrяqqи mцddяalarы gюstяrmяk lazыmdыr.<br />

Konstиtusиya Aktыnы tam bиr Mиllи Иdeologиya sяnяdи he -<br />

sab etmяk olar. Belя kи, Aktыn цmumи mяьzи Azяrbaycan<br />

dюv lяtиnиn yenи yaranmadыьыnы, Azяrbaycan xalqыnыn яn azы<br />

yetmиш иl яvvяldяn sиyasи bиr mиllяt kиmи yetишяrяk mиllи dюv -<br />

lяtчиlиyя yиyяlяndиyиnи nцmayиш etdиrиr. Tarиxя ekskursиya<br />

edя rяk Cцmhurиyyяtиn mиllи dюvlяtчиlиk tarиxиndяkи яhяmиy -<br />

yяtиnи qeyd edиr: «Azяrbaycan Respublиkasы юz яrazиsиndя<br />

tam dюvlяt hakиmиyyяtиnя malиk olub mцstяqиl xarиcи vя<br />

daxиlи sиyasяt yerиdиrdи. Azяrbaycan Respublиkasыnыn mцs -<br />

tяqиl dюvlяtя xas olan tяsиsatlarы - parlamentи, hюkumяtи, or -<br />

dusu, malиyyя sиstemи yaradыlmышdы vя fяalиyyяt gюs tяrиrdи.<br />

Azяrbaycan Respublиkasыbиr чox xarиcи dюvlяtlяr tяrяfиndяn<br />

tanыnmыш vя onlarla dиplomatиk mцnasиbяtlяr yaratmышdы».<br />

Konstиtusиya Aktы 1920-cииl aprelиn 27-28-dя RSFSR-иn bey -<br />

nяlxalq hцquq normalarыnы kobudcasыna pozaraq, mцharиbя<br />

elan etmяdяn юz sиlahlы qцvvяlяrиnиn hиssяlяrиnи Azяr bay -<br />

18 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


cana yerиtmяsи, suveren Azяrbaycan Respublиkasыnыn яrazиsиnи<br />

ишьal etmяsи, qanunи seчиlmиш hakиmиyyяt orqanlarыnы<br />

zorakыlыqla devиrmяsиnи qeyd edяrяk hяmиn hadиsяyя tяca -<br />

vцz aktы kиmиhцquqи qиymяt vermишdиr: «1920-cи иl aprelиn<br />

27-28-dя RSFSR-иn XИ ordusunun Azяrbaycana tяcavцzц,<br />

respublиka яrazиsиnи zяbt etmяsи, beynяlxalq hцququn subyektи<br />

olan Azяrbaycan Demokratиk Respublиkasыnы devиrmяsи<br />

Rusиyanыn mцstяqиl Azяrbaycanы ишьal etmяsи hesab<br />

edиlsиn».<br />

1995-cи иl Konstиtusиyasыnda tяsbиt edиlmяmяsиnя baxmayaraq<br />

«Azяrbaycan Respublиkasыnыn dюvlяt mцstяqиllиyи<br />

haqqыnda» Konstиtusиya Aktы Azяrbaycan dюvlяtиnиn tяyиna -<br />

tыnы, onun qarшыsыnda duran vяzиfяlяrи dя tяfsиlatы иlяtяsbиt<br />

etmишdи:<br />

«1. Azяrbaycan xalqыnыn bиrlиyиnи qorumalы, ayrыca шяxsиn,<br />

aиlяnиn, иctиmaи bиrlиklяrиn vя dиgяr kollektиvlяrиn mя -<br />

nafeyиnя uyьun surяtdя qanundan иrяlи gяlяn hцquqlarы vя<br />

azadlыqlarы mцяyyяn edяrяk vя bunlara hюrmяt gюstяrиl mя -<br />

sиnи tяmиn edяrяk hцquq qaydasы yaratmalыdыr.<br />

2. Sosиal fяallыьыn bцtцn nюvlяrиnя rяvac vermяlи vя on -<br />

larы яlaqяlяndиrmяlи, bцtцn vяtяndaшlarыn mяnafelяrиnиn qa -<br />

nuna яsasяn uzlaшmasыnы tяmиn etmяlи, hяr bиr шяxsиn azad<br />

иnkишafы цчцn bяrabяr шяraиt yaratmalыdыr.<br />

3. Dюvlяt vя ya иctиmaи mяnzиl fondunun evlяrиndя abad<br />

yaшayыш sahяsи almaqda vя ondan daиmи иstиfadя etmяkdя,<br />

fяrdи mяnzиl tиkиntиsиndя Azяrbaycan Respublиkasы vяtяndaшlarыna<br />

kюmяk gюstяrmяlиdиr.<br />

4. Gцzяranы daha aьыr olan яhalи qruplarыnыn vяzиyyя tи -<br />

nиn yaxшыlaшdыrыlmasы vяsosиal mцdafияsи qayьыsыna qalma -<br />

lы, onlarыn иnsana layиq hяyat sяvиyyяsиnи, bиnяsиblяrиn so -<br />

sиal mцdafияsиnи tяmиn etmяyя чalышmalыdыr.<br />

5. Azяrbaycan Respublиkasы vяtяndaшlarыnыn hяyatыna,<br />

saьlamlыьыna, шяxsи azadlыьыna vя tяhlцkяsиzlиyиnя edиlяn<br />

qяsdlяrdяn onlarыn mцdafияsиnи tяmиn etmяlиdиr.<br />

6. Azяrbaycan Respublиkasы vяtяndaшlarыnыn saьlamlы -<br />

ьыnы qorumalы, saьlam ekolojи mцhиtиn mцhafиzяsиnя kюmяk<br />

gюstяrmяlи, dюvlяtиn яzяlи vя tяbии юzяyи olan aиlяnи, habelя<br />

analarы vяuшaqlarы hиmayя etmяlиdиr».<br />

Qeyd etdиyиmиz kиmи hцquqи baxыmdan gюstяrиlяn mцddяalar<br />

hяlя dя qцvvяdяdиr. Konstиtusиyaнын 12-cи maddясиня<br />

dц zяlиш edиlmяsи bu sahяdя Konstиtusиyada mюvcud<br />

olan boш luqlarыn aradan qaldыrыlmasыnda olduqca яhяmиyyяtlиdиr.<br />

Be lя kи, иnsan vя vяtяndaш hцquqlarыnыn vя azadlыqlarыnыn<br />

tя mиn edиlmяsи иlя yanaшы bиlavasиtя, Azяrbaycan<br />

Respub lи kasы vяtяndaшlarыna layиqlи hяyat sяvиyyяsиnиn tяmиn<br />

edиl mяsи dя dюvlяtиn alи mяqsяdи kиmи tяsbиt edиlиr. Bu<br />

mцddяa иsя bиlavasиtя Azяrbaycan xalqыnыn mяnafeyиnя<br />

xиdmяt edиr.<br />

Lakиn, fиkrиmиzcя Konstиtusиyaya edиlяn analojи dяyишиklиklяrlя<br />

kиfayяtlяnmяmяlи, bu иstиqamяtdя иrяlиlяyишlяr da -<br />

vam etdиrиlmяlиdиr. Fиkrиmиzcя, Konstиtusиya Аktыnda tяsbиt<br />

edиlmиш hяmиn mцddяalarыn da Konstиtusиyaya daxиl edиl -<br />

mя sи zяrurиdиr.<br />

Xalqın hökmdarı<br />

sevməsinin səbəbi<br />

Sultan Mahmud imanlı və bilikli bir<br />

hökmdar olsa da çox çirkin görkəmə<br />

malik idi. Bundan qətiyyən mütəəssir<br />

olmurdu. Amma nədənsə xalq çirkin<br />

görkəmə malik hökmdarları sevmirdi.<br />

Arabir narahatçılığı yaranırdısa o da<br />

məhz xalqın bu istəyinə görə olurdu.<br />

Buna görə bir gün sultan dövrünün böyük<br />

şəxsiyyətlərindən birindən soruşdu:<br />

- Əfəndi həzrətləri, məlumdur ki, xalq<br />

çirkin görkəmə malik hökmdarları o<br />

qədər də çox sevmir. Halbuki mən bundan<br />

məhrumam. Amma xalqımın da məni<br />

sevməsini istəyirəm. Mənə nə tövsiyyə<br />

edərsiniz<br />

Qarşılığında bu cavabı eşitdi:<br />

- Xalqın səni sevməsini istəyirsənsə<br />

qızılı özünə düşmən et... (Onu xalqın<br />

rifahı üçün xərclə).<br />

Qыz mяktяbиndя<br />

Hцseyn Cavиd<br />

q<br />

Quzum, yavrum! Adыn nяdиr<br />

Gцlbahar.<br />

Pяkи, sяnиn anan, baban varmы<br />

Var.<br />

Nasыl, zяngиnmиdиr baban<br />

ßvяt, zяngиn, bяyzadя...<br />

Þylя иsя, geydиyиn geyиm neчиn bюylя sadя<br />

Yoxmu sяnиn иncиlяrиn, altun bиlяrzиklяrиn<br />

Sюylя, yavrum! Heч sыxыlma...<br />

Var яfяndиm, var... lakиn<br />

Mцяllиmяm hяr gцn sюylяr, onlarыn yox qиymяtи,<br />

Bиr qыzыn ancaq bиlgиdиr, tяmиzlиkdиr zиynяtи.<br />

- ×ox doüru sюz... Bu dцnyada sяnиn яn чox sevdиyиn<br />

Kиmdиr, quzum, sюylяrmиsяn<br />

ßn чox sevdиyиm иlkиn<br />

O Allah kи, yerи-gюyц, иnsanlarы xяlq eylяr.<br />

Sonra kиmlяr<br />

Sonra onun gюndяrdиyи elчиlяr.<br />

Baшqa sevdиklяrиn nasыl, yoxmu<br />

Var...<br />

Kиmdиr onlar<br />

Anam, babam, mцяllиmяm, bиr dя bцtцn иnsanlar...<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

19


Tцrk Dцnyasыnыn<br />

fяlsяfи araшdыrmalar mяrkяzи yaradыlmalыdыr<br />

Sяlahяddиn Xяlиlov<br />

Азярбайъан Фялсяфя вя Сосиал-Сийаси Елмляр Ассосийасынын Идаря Щейятинин сядри,<br />

фялсяфя елмляри доктору, профессор<br />

Hяr bиr xalqыn tarиxиndя carи иctиmaи-sиyasи problemlяrlя<br />

yanaшы, xalqыn stratejииnkишaf xяttиnи mцяyyяn edяn, mиllиюzц -<br />

nцdяrkdяn иrяlи gяlяn vяzиfяlяr dя vardыr. Lakиn tяяssцf kи,<br />

xalqыn mиllи-sиyasиmяnlиyиnи иfadя edяn vяdюvlяtчиlиk шц uru -<br />

nun tяcяssцmц olan taleyцklц mяsяlяlяr bяzяn dюvrцn carи<br />

problemlяrи ичяrsиndя, sиyasи debatlarыn, lokal иctиmaи-sиyasи<br />

maraqlarыn, habelя maddи ehtиyaclarыn tяmиn edиlmяsиndяn<br />

иrяlи gяlяn fяrdи vяиctиmaи sяylяrиn mцbarиzяsи sяhnяsиndя<br />

arxa plana keчиr vя bяzяn tamamиlя unudulur.<br />

Belя mцhцm amиllяrdяn bиrи fяlsяfяdиr.<br />

Tяяssцf kи, bu gцn Azяrbaycanda fяlsяfяyя mцnasиbяt<br />

qяnaяtlяndиrиcи deyиl. Fяlsяfяsиz yaшamaq az qala normaya<br />

чevrиlmишdиr. “Bиzdя fяlsяfя yoxdur, fиlosof yoxdur” fиkrи az<br />

qala fяxrlя sюylяnиlиr vя fяlsяfяsиz hяyatыn яslиndя bиzяnя<br />

kиmи bиr aqиbяt hazыrladыьы barяdя heч dцшцnцlmцr.<br />

Mиllи vяцmumbяшяrи maraqlarыn subyektlяrи real иctиmaи<br />

qцvvяyя чevrиlmяdиkcя, hяr шey fяrdи иqtиsadи maraqlar vя<br />

nяfsanи hиsslяrиn tяsиr daиrяsиnя dцшdцkdя, maraqlar fяzasыnda<br />

шяxsи amallarы иfadя edяn vektorlarыn иstиqamяtи gцclц<br />

цmummиllи vяцmumbяшяrи hиsslяrиn tяsиrиlя цmumи yюn al -<br />

ma dыqda fяalиyyяtlяr sиstemи яvяzиnяfяalиyyяtlяrиn xaosu<br />

yaranыr kи, burada яvяzlяyиcи vektor sыfыra bяrabяr olur. Ha -<br />

mы hansы иsяиstиqamяtя hяrяkяt edиr, hamы чalышыr-vuruшur,<br />

fяalиyyяt gюstяrиr, цmummиllи иnkишaf яmsalы иsяyenя dяsы -<br />

fыra bяrabяr olur. Mиllяt nя юzциnkишaf edиr, nя dяbяшя rиy -<br />

yяtиn иnkишafыnda mцsbяt rol oynaya bиlиr.<br />

Fяrdи fяalиyyяtlяrи, sяylяrи yюnяldяn maraqlar adи шцur<br />

sяvиyyяsиndя mцяyyяnlяшdиrиldиyи halda, цmummиllи vя<br />

цmum bяшяrи maraqlarыn tяnzиmlяnmяsи vя fяalиyyяt цчцn<br />

яsas gюtцrцlmяsи fяrdи шцurun strukturunda fяlsяfи tяfяk kц -<br />

rцn ишtиrak dяrяcяsиndяn aslы olur.<br />

Sovet dюvrцndя fяlsяfи proqramlar vя dяrslиklяr bиr qay -<br />

da olaraq ancaq marksиzm-lenиnиzm fяlsяfяsиnи яhatя edиr<br />

vя fяlsяfя tarиxи haqqыnda qыsa bиr gиrиш verиlиrdи. Bu gиrишdя<br />

иsя яsasяn Qяrb fяlsяfи fиkиr tarиxи nяzяrdяn keчиlиrdи. Nяиn -<br />

kи bцtюvlцkdя Иslam dцnyasыnыn, hяtta Azяrbaycan fяlsяfи fи -<br />

krиnиn dя genиш шяkиldя tяdrиs olunmasы mцmkцn deyиldи.<br />

Ancaq bяzи иxtиsas fakцltяlяrиndя “Fяlsяfяnиn яsaslarы”, “Dиa -<br />

lektиk vя tarиxи materиalиzm” kurslarы иlяyanaшы, “Fяlsяfя ta -<br />

rиxи” dя tяdrиs olunurdu. Lakиn tяяssцf kи, burada proqram<br />

яsasяn antиk fяlsяfя vя yenи dюvr Qяrb fяlsяfяsи цzяrиndя<br />

qurulurdu. Яsas dяrslиklяr rus dиlиndяn tяrcцmя olunurdu.<br />

Azяrbaycanda nяшr olunmuш dяrslиk vя dяrs vяsaиtlяrиndя<br />

иsя ancaq Azяrbaycanla baьlы mцяyyяn яlavяlяr edиlиrdи.<br />

Tцrk Dцnyasыnыn vя bцtюvlцklя Иslam Dцnyasыnыn fяlsяfи<br />

dцшцncя юzяllиklяrи bu dяrslиklяrdя юz яksиnи tapa bиlmиrdи.<br />

Elя иndи dяnяиnkи Avropada, ABШ-da vя dиgяr Qяrb юl -<br />

kя lяrиndя, hяtta Uzaq Шяrqdя, Mяrkяzи vя Cяnubи Ame rи -<br />

kada, Afrиkada vя s. чыxan dяrslиklяr fяlsяfя tarиxиnи ancaq<br />

Qяrb dцшцncяsи tиmaslыnda tяqdиm edиr. Яn чox narahatlыq<br />

yaradan mяsяlя иsя bundan иbarяtdиr kи, hяtta bиr sыra Иslam<br />

юlkяlяrиndя dяdяrslиklяr Qяrb fяlsяfяsиnиn tяsиrи altыnda ha -<br />

zыrlanыr vя mиllи dцшцncяnиn xцsusиyyяtlяrи, tarиxи vя bu<br />

gцnц haqqыnda kиfayяt qяdяr mяlumat verиlmиr.<br />

Mяsяlяyя tamamиlя fяrqlи qцtbdяn yanaшыlmasы hallarы<br />

da narahatlыq doьurur. Belя kи, fяlsяfя tarиxиnи ancaq Иslam<br />

fяlsяfяsи bazasыnda tяqdиm etmяk tяшяbbцslяrи dя zиyanlыdыr.<br />

Иndи Tцrkиyяdя hяm Qяrb fяlsяfяsиnиn, hяm dя Иslam<br />

fяl sяfяsиnиn юyrяnиlmяsиnя genиш yer verиlиr. Hяr иkи qцtbя daиr<br />

яsas fяlsяfи mяnbяlяr mцasиr Tцrk dиlиnя tяrcцmя edиl mиш -<br />

dиr. Lakиn tяяssцf kи, qяrbчиlяr vя Иslamчыlar bиr ara ya gя lя<br />

bиlmяdиyиndяn, fяlsяfиnиn цmumdцnya tarиxи иnkишaf prosesи<br />

vahиd, bцtюv bиr hadиsя kиmи deyиl, altarnatиv цsullarla, иkи<br />

fяrqlи baxыш bucaьыndan tяqdиm olunur. Mяqsяd иsя orta яsr<br />

Иslam fяlsяfяsиnиn mцasиr dцnya fяlsяfяsи strukturunda<br />

necя yer aldыьыnы gюstяrmяk, mиllи fяlsяfи fиkrиn цmumbяшяrи<br />

tяrяqqиdя ишtиrakыnы иsbat etmяkdяn vя dцnya fяlsяfяsиnиn<br />

bцtюv mяnzяrяsиnи tarиxи gerчяklиyя adekvat surяtdя чяkmяkdяn<br />

иbarяtdиr.<br />

Dцnya fяlsяfи fиkrиnи Qяrb fяlsяfяsи иlя eynиlяшdиrяn vя<br />

Иslam Шяrqиndя yaranmыш fяlsяfи fиkиr nцmunяlяrиnи ya иlahиyyat<br />

kиmи, ya da orjиnaldan uzaq шяrh nцmunяlяrи kиmи<br />

tяqdиm etmяyя чalышan mцяllиflяr tяяssцf kи, чoxluq tяшkиl<br />

edиrlяr. Bиzиm vяzиfяmиz иsя иlk nюvbяdя fяlsяfяnиn цmumbяшяrи<br />

sяcиyyяsи иlя yanaшы hяm dя mиllи sяcиyyя daшыdыьыnы<br />

vя mиllи mяfkurяnиn ayrыlmaz komponentи vяhяtta яsasы ol -<br />

duьunu gюstяrmяk vя bu sahяdя яldя edиlmиш bиlиklяrин fяlsяfи<br />

proqramlar vя dяrslиklяrиn strukturuna daxиl edиl mя sиn -<br />

dяn иbarяtdиr. Dиqqяtи belя bиr cяhяtя dя yюnяltmяk lazыm -<br />

dыr kи, bu cцr tяшяbbцslяr яsasяn “Fяlsяfя tarиxи” kurslarы иlя<br />

яlaqяdar gюstяrиlиr. “Fяlsяfяnиn яsaslarы” иsя чox vaxt yenя<br />

dя Qяrb modelиnя uyьun surяtdя qurulur. Ayrы-ayrы fяlsяfи<br />

problemlяrиn шяrhиndя bиr qayda olaraq Qяrb fиlosoflarыnыn<br />

konsepsиyalarы vяmodellяrи иfadя olunur.<br />

Mиllи fяlsяfи fиkиr иsя guya ancaq tarиxи keчmишиmиzи юy -<br />

rяn mяk baxыmыndan dяyяrlи ola bиlяrmиш. Lakиn bu zaman<br />

unudulur kи, fяlsяfи bиlиklяr mяhz mиllи dцшцncя tяrzиnиn nя -<br />

zяrи яsaslarы vяmetodologиyasы kиmиtяqdиm olunmalы vяиn -<br />

sanlara kяnardan gяlяn yad bиr bиlиk kиmи deyиl, onlarыn da -<br />

xиlи alяmиnи иfadя edяn bиlиklяr sиstemи kиmиformalaшmalыdыr.<br />

Bиz hяlя bu ишиn юhdяsиndяn gяlя bиlmяmишиk vя ona gюrя<br />

dя Qяrb fяlsяfи bиlиk strukturlarыnы tяqdиm etmяk mяcburиy -<br />

yяtиndяyиk.<br />

Иndиbиzиm qarшыmыzda иkи яsas vяzиfя durur. Bиr tя rяf dяn<br />

tяhsиl ишчиlяrи olaraq Azяrbaycan tяhsиl sиstemиndя fяlsя -<br />

fяyя pozиtиv mцnasиbяtиn bяrpa olunmasыna, fяlsяfи fяnlяrиn<br />

tяhsиl planlarыna daxиl edиlmяsиnя, orta mяktяblяrиn yu xarы<br />

sиnиflяrиndя “Fяlsяfяnиn яsaslarы”nыn tяdrиs edиlmяsиnя, alи<br />

20 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


mяktяblяrdя иxtиsas fяlsяfяsиnиn vя elmlяr metodologиya -<br />

sыnыn юyrяnиlmяsиnя naиl olmaq vя bununla яlaqяdar yuxarы<br />

tяшkиlatlar qarшыsыnda mяsяlя qaldыrmaq. Dиgяr tяrяfdяn fяlsяfи<br />

fяnlяrи иstяr unversиtetlяrdя, иstяrsя orta mяktяblяrdя<br />

tяdrиs edя bиlяcяk kadrlarыn hazыrlanmasы ишиnи tяkmиllяшdиrmяk<br />

vя bununla яlaqяdar yenи tяdrиs planlarы hazыrlamaq.<br />

Hяr иkи vяzиfяnиn юhdяsиndяn gяlmяk цчцn иsя яvvяlcя mиllи<br />

fяlsяfи fиkиr vя onun иnsan hяyatыnda vя dюvlяtчиlиkdя rolu<br />

haqqыnda mцkяmmяl konsepsиya hazыrlamaq tяlяb olunur.<br />

Belя kи, bиzиm fиkrиmиzя gюrя mцvafиq dюvlяt strukturlarыnda<br />

fяlsяfи fяnlяrя mцnasиbяtиn dяyишmяsи, bиr sыra alи mяktяb -<br />

lяrdя fяlsяfяnиn tяhsиl planlarыndan чыxarыlmasы vяya ay -<br />

rыlan saatlarын azaldыlmasы яslиndя яnяnяvииdeolojи fяlsя -<br />

fяyя markиsиzm–lenиnиzm fяlsяfяsиnя mцnasиbяtиn davamы<br />

kиmи ortaya чыxыr. Demяlи, иlk nюvbяdя bиzя nя kиmи fяlsяfя<br />

lazыm olduьunu vя bunun nя цчцn lazыm olduьunu mцяy -<br />

yяnlяш dиrmяk, bununla baьlы mцkяmmяl konsepsиya hazыrlamaq<br />

tяlяb olunur. Иkиncиsи, qloballaшma шяraиtиndя Qяrb<br />

dцшцn cяsиnиn onsuz da hakиm kяsиldиyи bиr vaxtda яnяnяvи<br />

Qяrb fяlsяfи strukturlarыna alternatиv fяlsяfи sиstem hazыrlaya<br />

bиl mяk цчцn bцtцn Tцrk Dцnyasы vяbцtюvlиkdя Иslam bюlgяsиnиn<br />

mцtяrяqqи qцvvяlяrи bиrlяшmяlи, bu mяqsяdlя ortaq<br />

fяlsяfи araшdыrmalar mяrkяzи yaradыlmalыdыr. Son иllяrdя Tцrk<br />

Dцnyasыnыn fяlsяfи tяdqиqatчыlarnыn belя bиr mяrkяzиnиn ya -<br />

radыlmasы иstиqamяtиndя mцяyyяn tяшkиlatи ишlяr gюrцl mцш -<br />

dцr. 2003-cц иldя Цmumdцnya Fяlsяfя Konqresиnиn Иstan -<br />

bulda keчиrиlmяsиndяn faydalanaraq bиr sыra Tцrk cцmhurиy -<br />

yяtlяrиndяn gяlmиш nцmayяndяlяr bu mяqsяdlя tяшkиlat<br />

qru pu yaratmыш vя keчяn mцddяt яrzиndя bu иstиqamяtdя<br />

xeylи иш gюrцlmцшdцr. Lakиn яsas mяqsяd fяlsяfя tяdqи qat -<br />

чы larыnыn яlaqяlи иш aparmasы, tяшkиlatlanmasы vяortaq fяlsяfя<br />

jurnalыnыn чap olunmasы иlяyanaшы, mиllи fяlsяfи fиkиr<br />

kon sepsиyasыnыn yaradыlmasыdыr.<br />

Son zamanlar Azяrbaycanda Avropa tяhsиl sиstemиnя<br />

иnteqrasиya meyиllяrи haqqыnda, xцsusяn Bolonиya prosesи<br />

иlя яlaqяdar tяlяm-tяlяsяk addыmlar atыlmышdыr. Lakиn яsas<br />

mяqsяd hansы иsяbaшqa юlkяnиn tяhsиl standartlarыnы, tяшkи -<br />

latи formalarыnы vя meyarlarыnы, qиymяtlяndиrmя sxemlяrиnи<br />

kor-koranя gюtцrmяk vя ya tяqlиd etmяk yox, юz tяhsиl sиs -<br />

temиmиzиn daxиlи mяntиqиndяn vя mиllи tяhsиl konsepsиyasыndan<br />

чыxыш etmяklя, mahиyyяtи qurban vermяdяn иnteqrasиya<br />

olunmaqdыr.<br />

Avropanыn яksяr alи mяktяblяrиndя цmumи fяlsяfя kursu<br />

ona gюrя keчиrиlmиr kи, hяmиn kurs lиseylяrdя artыq tяdrиs<br />

olun muшdur. Orta tяhsиl mцddяtи яsasяn 12 иl olan Avropa<br />

юlkяlяrиndя fяlsяfяnиn яsaslarыnыn mяhz lиseylяrdя tяdrиs<br />

olun masы onunla яlaqяdardыr kи, bu kurs иxtиsas sahяsиndяn<br />

vя alи tяhsиl alыb-almamasыndan asыlы olmayaraq, bцtцn иn -<br />

sanlara lazыmdыr. Hяm dя Avropada fяlsяfя sadяlяшdиrиl mиш<br />

шяkиldя, mяdяnиyyяtиn tяrkиb hиssяsи, dцnyagюrцшцnцn яsa -<br />

sы kиmи keчиlиr. Mяqsяd mяhz yenиyetmяlиk dюvrцndя, xa -<br />

rak terиn vя dцnyagюrцшцn иlkиn formalaшma mяrhяlяsиndя<br />

gяnclяrи hяyatыn mяnasы haqqыnda, fяzиlяt vя яdalяt haq -<br />

qыnda dцшцnmяyя sюvq etmяk, юz яmяllяrи цчцn mя su lиy -<br />

yяt hиssи aшыlamaqdan иbarяtdиr. Яsas mяsяlя budur kи, fяlsяfи<br />

dцnyagюrцшц vя fяlsяfи dцшцncя tяrzи fяlsяfи cяrяyanlarla,<br />

bu sahяdяkи tяdqиqat ишlяrи иlя qarышыq salыnmasыn.<br />

Sonuncular, яlbяttя, чox чяtиndиr vя nяиnkи mяktяb, hяtta<br />

alи tяhsиl sяvиyyяsи цчцn dя чox mцrяkkяb vя яlчatmazdыr.<br />

Dяrslиk yazanlardan da elя bu tяlяb olunur kи, mцxtяlиf fяlsяfи<br />

sиstemlяrиn tяfяrrцatlarы deyиl, fяlsяfяnиn яqlи tяrbиyяdя<br />

rolu, цmumяn tяrbиyяvи funksиyasы юn plana чяkиlsиn.<br />

Tяsadцfи deyиldиr kи, Avropada nяиnkи orta mяktяblяrdя,<br />

hяtta иbtиdaи sиnиflяrdя vяmяktяbяqяdяr yaшlы uшaqlar цчцn<br />

dя fяlsяfи dцшцncяnиn xцsusи юnяmиnяzяrяalыnыr. Hяtta<br />

son vaxtlar “uшaqlar цчцn fяlsяfя” beynяlxalq mиqyasda яn<br />

aktual problemlяrdяn bиrиnя чevrиlmишdиr.<br />

ABШ-da Uшaqlar цчцn Fяlsяfя Иnstиtutu fяalиyyяt gюs tя rиr.<br />

Tanыnmыш rus fяlsяfяsичиsи N.Yulиna 1993-cц иldя Har vard<br />

Unиversиtetиndя bu mяsяlя иlя яlaqяdar aparыlan tяd qиqatlarыn<br />

nяtиcяsиnя яsaslanaraq, bu praktиkanыn Rusиya цчцn dяяhяmиyyяtlи<br />

olduьunu qeyd edиr. O, ABШ alиmи M. Lиmpana иstиnadяn<br />

bиldиrиr kи, uшaqlarыn иnsan vя dцnya haq qыnda, mяnalы<br />

юmцr haqqыnda dцшцnmяlяrи, fяlsяfи fиkиr tяr zиnя чox erkяn<br />

yиyяlяnmяlяrи onlarыn pиs яmяllяrя qur шan masыnыn qarшыsыnы<br />

ala bиlяcяk яn gюzяl vasиtяlяrdяn bи rиdиr. Fяlsяfи sиstemlяr<br />

haqqыnda mцrяkkяb bиlиklяr yox, fяlsяfи suallar qoymaq, “fи -<br />

losofluq” vяrdишlяrи aшыlamaq, daha doь rusu, uшaqlarda юzюzцnя,<br />

tяbии yolla yaranan bu dцшцncя tяrzиnиn qarшыsыnы al -<br />

ma maq, mяhdudlaшdыrmamaq, яksиnя, ona meydan aчmaq<br />

tюvsиyя olunur. Yenи tяhsиl paradиqmasыna, “gяlя cяyиn tяhsиlиnя”<br />

keчиd dя bu problemlя яlaqяlяndиrиlиr.<br />

Qabaqcыl xarиcи юlkяlяrиn alи mяktяblяrиndя, xцsusяn<br />

magиstraturada иsя цmumи fяlsяfя deyиl, иxtиsasыn fяlsяfяsи,<br />

sosиologиya, иxtиsas etиkasы vяs. praktиk fяlsяfи kurslar юyrяdиlиr.<br />

Lakиn tяяssцf kи, bиzdя mцxtяlиf иxtиsas sahяlяrиnиn fяlsяfи<br />

яsaslarыnы юyrяtmяk цчцn nя proqram, nя dяrslиk, nя dя<br />

mцяllиm vardыr. Bu sahяdя vяzиyyяtи dцzяltmяk иstиqamяtиndя<br />

heч hazыrlыq иши dя aparыlmыr. Orta mяktяblяrdя ke чиlяn<br />

“Иnsan vя cяmиyyяt” fяnnи dя“Fяlsяfяnиn яsaslarы” fяn nиnи<br />

ehtиva etmиr. Bu sahяdя vяzиyyяtи dцzяltmяk яvяzиnя, fяlsяfяnи<br />

fakultatиv fяnn etmяk tяшяbbцslяrи яlaqяdar tяшkиlatыn<br />

Bolonya prosesиnиn mahиyyяtиnи anlamadыьыna dяlalяt edиr.<br />

Яksяr xarиcи юlkяlяrdя fяlsяfи bиlиklяrиn яsaslarы orta<br />

mяk tяblяrdя, lиseylяrdя, kolleclяrdя tяdrиs olunur. Yяnи, ha -<br />

mы цчцn zяrurи sayыlыr. Bиzdя иsяfяlsяfяnиn tяdrиsи nя цчцn -<br />

sя alи mяktяb pиllяsиndя planlaшdыrыlmышdыr. Yяnи, ancaq alи<br />

tяhsиllиlяr fяlsяfи bиlиklяrlя sиstemlи шяkиldя tanыш ola bиlиrlяr.<br />

Azяrbaycanda fяlsяfи bиlиklяrиn tяhsиlиn hansы pиllяsиndя<br />

tяdrиs olunmasы mяsяlяsи, tяяssцf kи, bиr problem kиmи mц -<br />

za kиrяyя чыxarыlmamышdыr. Fяlsяfяnиn alи mяktяblяrdя tяd -<br />

rиsи sovet dюvrцndяn qalmыш bиr яnяnяdиr kи, bиz onu sadяcя<br />

davam etdиrиrdиk. Lakиn xarиcи юlkяlяrя sяfяr edяrkяn ora -<br />

dakы unиversиtetlяrиn bяzиlяrиndя fяlsяfяnиn tяdrиs olunma -<br />

dыьыnы gюrяn “modern dцшцncяlи” mяmurlarыmыz Avropa иlя<br />

ayaqlaшmaq namиnя fяlsяfяnи tяdrиs planыndan чыxarmaq vя<br />

ya saatlarыnы azaltmaq fиkrиnя dцшdцlяr. Halbukи, hяmиn юl -<br />

kяlяrdяfяlsяfяnиn яsaslarыnы unиversиtetlяrя qяdяrkиmяrhя -<br />

lяdя mяnиmsяmиш gяnclяr unиversиtetlяrdя artыq xцsusи fяlsяfи<br />

elmlяrиn – sosиologиyanыn, etиkanыn, иxtиsas metodo lo -<br />

gиyasыnыn, sиyasи bиlиklяrиn яsaslarыnы юyrяnиrlяr. (Fяlsяfяnиn<br />

яsaslarыnы иsя unиversиtetя daxиl olan da, olmayan da – ha -<br />

mы mяnиmsяmиш olur).<br />

Azяrbaycanda fяlsяfи bиlиklяrиn яsaslarыnы orta mяktяb -<br />

lяrdя tяdrиs etmяk цчцn mцяllиmlяr hazыrlanmadыьыndan,<br />

ya xыn gяlяcяkdя bu sahяdя Avropa иlя ayaqlaшmaq чяtиn<br />

kи, mцmkцn olsun. Tяяssцf kи, unиversиtetlяrdя dяfяlsяfяnи<br />

tя lяb olunan sяvиyyяdя tяdrиs edя bиlяcяk mцtяxяssиslяrиmиz<br />

azdыr. Юlkяmиzdя fяalиyyяt gюstяrяn 50-dяn artыq<br />

unиversиtetиn heч bиrиndя fяlsяfя fakцltяsиnиn olmamasы<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

21


(BDU-da kичиk bиr шюbя иstиsna olmaqla), baшqa иxtиsaslar<br />

цzrя tяhsиl almыш gяnclяrиn fяlsяfя цzrя magиstraturaya cяlb<br />

olunmasы цчцn шяraиt yaradыlmamasы Azяrbaycanda fяlsяfяnиn<br />

иnkишafыna иmkan vermиr. Bu иxtиsasa sosиal sиfarишиn<br />

az olmasы иsяsяbяb kиmи gюtцrцlя bиlmяz. Яksиnя, bu fakt<br />

tяhsиl sиyasяtиnиn юzцnя vя иctиmaи rяyиn formalaшdыrыlmasыnda<br />

ишtиrak edяn qurumlarыn fяalиyyяtиnя tяnqиdи nяzяr<br />

salыnmasыnы tяlяb edиr.<br />

Hazыrda юlkяmиzиn orta mяktяblяrиndя fяlsяfи bиlиklяrиn<br />

яsaslarы“Иnsan vяcяmиyyяt” fяnnи чяrчиvяsиndяюyrяdиlиr. Lakиn<br />

юyrяdиlиrmи Proqram var, dяrslиklяr var, lakиn fяnnи tяdrиs<br />

etmяk цчцn mцяllиmlяr hazыrlanmadыьыndan, bu иш dиgяr fяnn<br />

mцяllиmlяrиnя hяvalя edиlиr kи, bu da, tяbии olaraq, gюz lя nи lяn<br />

sяmяrяnи vermиr. Nяtиcяdя bиz юzцmцzц aldatmыш oluruq.<br />

Maraqlыdыr kи, Tяhsиl Nazиrlиyиnиn atdыьы addыmlardan bиrи<br />

dя “Иnsan vя cяmиyyяt” proqramыnы dяyишmяk, onu яvvяlkи<br />

fяlsяfи mяzmundan “xиlas etmяk” – fяlsяfяsиzlяшdиrmяk ol -<br />

muшdur. Son vaxtlar aspиranturada иxtиsas fяlsяfяsи цzrя<br />

dяrslяrиn keчиlmяsи vя namиzяdlиk mиnиmumunun verиlmяsи<br />

dя иxtиsara salыnmышdыr kи, bu da fяlsяfяyя mцnasиbяtиn<br />

mцs bяt yox, mяnfи иstиqamяtdя dяyишdиyиndяn xяbяr verиr.<br />

Gюrцnцr, Azяrbaycanda fяlsяfяyя mцnasиbяt bяzяn fяlsяfя<br />

цzrя elmи dяrяcяsиolan kadrlarыn real sяvиyyяsиndяn, mя -<br />

nяvи keyfиyyяtlяrиndяn, elmи nцfuzundan asыlы vяzиyyяtя dц -<br />

шцr. Lakиn яgяr yцksяk иxtиsaslы fиlosoflarыmыz azdыrsa, bu -<br />

nun цчцn fяlsяfяnи mяhdudlaшdыrmaq yox, яksиnя, ona<br />

dиqqяt vя qayьыnы artыrmaq lazыmdыr.<br />

Чaьdaш tяhsиlиmиzиn яn bюyцk problemlяrиndяn bиrи dя<br />

fяlsяfи elmlяr sahяsиndя alи mяktяb mцяllиmlяrиnиn hazыrlanmasы,<br />

tяkmиllяшdиrиlmяsи vя yenиdяn иxtиsaslaшmasы mяsяlя -<br />

sи dиr. Belя gцman etmяk olardы kи, bu иш hяr bиr иxtиsas цzrя<br />

яn qabaqcыl sayыlan alиmяktяbиn bazasыnda tяшkиl oluna bиlяr<br />

vя bцtцn unиversиtetlяrиn vя AMEA-nыn da яn yaxшы mцtя xяs -<br />

sиslяrи bura cяlb oluna bиlяr. Lakиn tяяssцf kи, hazыrda Azяr -<br />

baycanda alи mяktяb mцяllиmlяrи иbtиdaи sиnиf mцяllиmи hazыrlayan<br />

Mцяllиmlяr Иnstиtunun bazasыnda “tяkmиllяшdиrиlиrlяr”.<br />

Ola bиlsиn kи, bяzи elm sahяlяrи цzrя alи mяktяb mцяllиmlяrи<br />

vaxtaшыrы tяkmиllяшmя kursu keчmяsяlяr dя, elя bюyцk<br />

facия olmaz. Чцnkи dяqиq elmlяr sahяsиndя mцяyyяn ye -<br />

nиlиklяr olsa da, onun tяdrиsи цчцn nяzяrdя tutulan яsas hиs -<br />

sяsи, demяk olar kи, dяyишmиr. Lakиn elя sahяlяr dя vardыr kи,<br />

mцstяqиllиk яldя etdиkdяn vя иdeolojи sиstem dяyишdиkdяn<br />

sonra onlarыn kюklц surяtdя dяyишиlmяsиnя vя bu sahяdяkи<br />

mцяllиmlяrиn yenииdeolojи prиnsиplяr яsasыnda tяzяdяn hazыrlanmasыna<br />

bюyцk ehtиyac yaranmышdыr. Bu deyиlяnlяr иlk nюv -<br />

bяdя fяlsяfя vя иctиmaи-sиyasи fяnn mцяllиmlяrиnя aиddиr.<br />

Lakиn tяяssцf kи, Azяrbaycanda yenи иctиmaи-иqtиsadи sиs -<br />

temя keчиdlя baьlы aparыlan иslahat ancaq kafedralarыn adы -<br />

nы dяyишmяk vя “marksиst-lenиnчи fяlsяfя” яvяzиnя-“fяlsя -<br />

fяnиn яsaslarы”, “elmи kommunиzm” яvяzиnя-“polиtologиya”,<br />

“partиya tarиxи” яvяzиnя яvvяlcя “sиyasи tarиx”, sonra иsя<br />

“Azяrbaycan tarиxи”, “elmи ateиzm” яvяzиnя “dиnшunaslыq”<br />

yazmaqla tamamlanmышdыr. Proqramlar dяyишsя dя, mцяllиmlяrиn<br />

dцnyagюrцшцnцn vя bиlиk daиrяsиnиn dяyишmяdиyи<br />

heч kиmиnarahat etmяmишdиr. Tяsяvvцr etmяk чяtиndиr kи,<br />

юmrц boyu Sov. ИKP-nиn necя yaranmasыndan, V.И. Lenиnиn<br />

hяyat vя fяalиyyяtиndяn, partиya qurultaylarыnыn tяfsиlatыndan<br />

dяrs keчmиш иnsanlar bиrdяn-bиrя “sиyasи tarиx” kиmи<br />

yenи vяmцrяkkяb bиr fяnnиn tяdrиsиnя necя keчя bиlяrlяr<br />

Hяmиn mцяllиmlяr 90 dяqиqя яrzиndя tяlяbяqarшыsыnda nя<br />

иsя demяk mяcburиyyяtиndя olduьundan, yenя dяяsasяn<br />

partиya tarиxиndяn bиldиklяrиnи danышmayacaqlarmы<br />

Yaxud dцnyagюrцшц ateиzиmlя yoьrulmuш vяancaq ate -<br />

иstlяrиn fиkrиnи bиlяn mцяllиm dиnи dяyяrlяrи necя tяblиь edя<br />

bиlяr Яlbяttя, юz цzяrиndя чalышan vя yenи иdeolojи tяmяllяrя<br />

яsaslanan bиlиklяrи sяrbяst surяtdя mяnиmsяyяn mцяllиmlяr<br />

dя vardыr. Lakиn belя mцhцm bиr mяsяlяnи ayrы-ayrы<br />

шяxslяrиn иnkишafыna buraxmaq vя bu fяnlяr цzrя “tяkmиllяшmя”<br />

daha doьrusu yenиdяn иxtиsaslaшma иstиqamяtиndя<br />

yaxшы tяшkиl edиlmиш, цmumdюvlяt sяvиyyяlи иш aparmamaq<br />

facияvи nяtиcяlяrя gяtиrя bиlяr.<br />

Bяlи, alи mяktяblяrdя иctиmaи-sиyasи fяnlяrи tяdrиs edяn<br />

mцяllиmlяrиn yenиdяn иxtиsaslaшmasы цчцn tяxиrяsalыnmaz<br />

tяdbиrlяr gюrцlmяlиdиr. Яks tяqdиrdя, bu fяnnlяrиn tяdrиsиnиn<br />

heч bиr mяnasы yoxdur. Alи mяktяb rяhbяrlяrиnиn vя genиш<br />

иctиmaиyyяtиn bu fяnlяrя mяnfи mцnasиbяtlяrиnи formalaшdыran<br />

sяbяblяrdяn bиrи dя budur.<br />

Tяdrиs planlarыnыn, proqramlarыn vя dяrslиklяrиn hazыrlanmasы<br />

иsяelя bюyцk mиqyaslы elmи tяdqиqat ишlяrи vя araш -<br />

dыrmalar tяlяb edиr kи, onu nяиnkи fяrdи mиqyasda, heч unи -<br />

versиtet mиqyasыnda da hяyata keчиrmяk mцmkцn deyиl.<br />

Bц tюvlцkdя юlkяnиn tяhsиl sиyasяtиnи mцяyyяn etmяk, tяlиm<br />

vя tяrbиyя sahяsиndя stratejи proqramlar hazыrlamaq цчцn<br />

tяhsиl fяlsяfяsиnиn elmlяrиn иnkишafыna vя alыnan nяtиcяlяrиn,<br />

habelя qabacыl tяcrцbяlяrиn bцtцn юlkя mиqyasыnda yayыlmasыna<br />

ehtиyac yaranыr.<br />

Bu olduqca bюyцk bиr mяsulиyyяtdиr. Vahиd tяhsиl sиya -<br />

sя tиnя яsaslanan tяhsиl sиstemи bцtюv orqanиzm kиmиdиr. Bu<br />

orqanиzmиn sяmяrяlи surяtdя иdarя olunmasы цчцn bцtцn<br />

struktur sяvиyyяlяrиndя иdarяetmяnиn tяkmиllяшdиrиlmяsи иlя<br />

yanaшы, tяlиm-tяrbиyя prosesиnиn dя modernlяшdириlmяsиnя,<br />

иnsan amиlиnиn юnя чяkиlmяsиnя bюyцk ehtиyac vardыr.<br />

Bunu da qeyd etmяk иstяrdиk kи, Иslam dцnyasыnda fяlsяfя<br />

dedиkdя, bиz heч dяИslam fяlsяfяsиnи nяzяrdя tutumuruq.<br />

Sюhbяt dиn fяlsяfяsиndяn deyиl, mиllи-fяlsяfи fиkиrdяn<br />

gedиr. Dиn amиlи mиllи amиlиn strukturunda bиr komponent<br />

kиmи nяzяrя alыnыr. Lakиn bu amиl Иslam dиnиnя иtaяt edяn<br />

bцtцn xalqlarыn mиllиmяfkurяsиnя vя mиllиfяlsяfи fиkrиnя daxиl<br />

olmaqla bиrlяшdиrиcи rol oynayыr.<br />

Bиz Tцrk mиllи юzцnцdяrkиndяn danышarkяn, onun elmиnяzяrи<br />

иfadяsи olan Tцrk fяlsяfи fиkrиndяn чыxыш etmяyя чalышacaьыq.<br />

Burada fяlsяfи fиkrиn mяnsubиyyяtи onun bиr mцsяlman<br />

vя ya xrиstиan dцшцncяsи, yaxud bиr яrяb vя ya Tцrk<br />

dцшцncяsи иlя mцяyyяnlяшmиr. Baшqa sюzlя desяk, sюhbяt<br />

mцяllиfиn dиnи vя mиllи mяnsubиyyяtиndяn deyиl, onun иrяlи<br />

sцrdцyц fяlsяfи tяlиmиn hansы mиllи tяfяkkцrц daha чox иfadя<br />

etmяsиndяn gedиr.<br />

Fяlsяfи tяlиmlяrиn mиllи юzцnяmяxsusluьunun tяzahцrц<br />

mяsяlяsи чox иncя bиr mяsяlяdиr vя tяяssцf kи, hяlя иndиyяdяk<br />

layиqиncя юyrяnиlmяmишdиr. Buna gюrяdиr kи, юzц mюmиn<br />

olan шяxsиn юz dиnиnя yad bиr tяlиmиn tяsиrи altыnda yaz -<br />

dыqlarыnыn (tяbии kи, юzц dя fяrqиnя varmadan) яslиndя kиmин<br />

dяyиrmanыna su tюkdцyцnц mцяyyяnlяшdиrя bиlmяsи цчцn<br />

яvvяlcя bu yюndя meyarlar sиstemи hazыrlanmalыdыr. Чцnkи<br />

fяlsяfи tяlиmиn mиllи vяdиnииdentиfиkasиyasы чox yцksяk me -<br />

todolojи hazыrlыq tяlяb edиr. Bиzиm dя mяqsяdиmиz mяhz mиllи<br />

юzцnяmяxsusluьun fяlsяfи tяlиmlяrdя иfadя olunmasы mяsя -<br />

lяlяrиnи araшdыrmaq, dяrslиklяrdя mиllи mяfkurяdяn vя mиllи<br />

иfadяцslubundan чыxыш edиlmяsи zяrurяtиnи яsaslandыrmaqdыr.<br />

22 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


Qloballaшma шяraиtиndя<br />

Tцrk Dцnyasы<br />

Dцnyamalы Vяlиyev<br />

иqtиsadи elmlяr namиzяdи<br />

1923-cц иlиn payыzыnda dцnyada yenи bиr ulduz parladы -<br />

Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи. Xяmиrи bюyцk Tцrk mиllяtиndяn иbarяt<br />

olan bu ulduz, zatяn чox kюhnяdяn mюvcuddur. Юz pa -<br />

rыltыsы иlя dиgяr ulduzlardan hяmишя seчиlmишdиr. Ona bяn -<br />

zяmяk иstяyяn dиgяr чoxsaylы ulduzlar uzun mцddяt onu<br />

aчыq hцcum, mиn bиr xяyanяtlя sюndцrmяk sяylяrиnи gюstяrmишlяr...<br />

vя bu yolda mцvяffяqиyyяtlяr dя qazanmышlardы...<br />

Hяtta bu ulduzu "юlц" ulduz adlandыrmaьa baшlamышdыlar.<br />

Lakиn... Uca Allah (c.c.) bu bюyцk mиllяtя bюyцk юndяr Qazи<br />

Mustafa Kamal Atatцrkц яrmяьan etdи. Tarиxdя heч kиmsя -<br />

yя bяnzяmяyяn bиr юndяr... Onun Tцrk mиllяtиnя яrmяьan<br />

etdиyи bюyцk hяrbиzяfяrlяrиn, bюyцk sиyasи, иqtиsadи, mяdяnи<br />

иnqиlablarыn tarиxdя bяnzяrи yox иdи. Onun kяшf etdиyи Tцr -<br />

kиyя Cцmhurиyyяtи ulduzu dцnyanыn yenи tarиxиnиn gedишиnи<br />

dяyишdиrdи. Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи bюyцk Tцrk mиllяtиndяn<br />

zor la ayrыlmыш Azяrbaycan, Qazaxыstan, Юzbяkиstan, Tцrk mя -<br />

nиstan, Qыrьыzыstan vя baшqa qardaшlarыnы bиr araya gяtиrmяklя<br />

qloballaшma deyиlяn bиr hadиsяnи юz lehиnя чevиrя<br />

bиlяr. Nяtиcяdя bиr ulduz altы vяdaha чox ulduza – altы vя<br />

daha чox qardaшa чevrиlя bиlяr.<br />

Tцrk respublиkalarыnыn dцnya иlя иnteqrasиyasыnыn<br />

tяmяl шяrtlяrи<br />

XXЫяsr tarиxя qloballaшma яsrиkиmиdaxиl olmuшdur. Tex -<br />

nologиyada sцrяtlи dяyишmя, beynяlxalq mal tиcarяtиndя vя<br />

sяrmayя axыnlarыnda sяrbяstlяшmя, иqtиsadиyyatda bazar<br />

sиstemиnиn qaydalarы яsasыnda yenиdяn formalaшmalar, cя -<br />

mиyyяtdя neolиberal gюrцшlяrиn qalыb gяlmяsи, demokratи -<br />

yaya иstиqamяtlи aчыlыmlar vя иctиmaи tяшkиlatlanma modellяrиndя<br />

yenи meyllяr dяrиn vя яhatяlи bиr tяkamцl mяrhяlяsи<br />

xцsusиyyяtи qazanmышdыr. Qlobal proseslяrиn иnkишafы dиn vя<br />

kцltцrdя, tarиxи яnяnяvиlиklяrdя olan fяrqlяrя baxmayaraq,<br />

dцnya юlkяlяrиnиn vя xalqlarыnыn bиr-bиrиndяn asыlыlыьыnы da -<br />

yanmadan artыrыr.<br />

Bюyцk hяcmlи elmи vяtexnolojи иnqиlablar dцnyanыn ba -<br />

шa dцшцlmяsи, yenиdяn formalaшdыrыlmasы, tяbияtlя cяmиyyяt<br />

arasыndakы vяcяmиyyяtиn юz laylarы arasыndakы яlaqяlяr ba -<br />

xыmыndan yenи bиr dюvr baшlatdы. Dцnyanы bиr-bиrиndяn ayrыl -<br />

mыш, tяcrиd edиlmиш parчalardan иbarяt olaraq gюrяn an -<br />

layышlar tarиxя basdыrыldы. Elmи vяtexnolojи sычramalarla bиrlиkdя<br />

dцnya xalqlarы arasыnda иqtиsadи, sиyasи, иctиmaи vя<br />

mяdяnи яlaqяlяrиn gedяrяk dяrиnlяшmяsиnи яks etdиrяn иnteqrasya<br />

vя qloballaшma шяraиtи, ичяrиsиndя zиddиyyяtlяr dя<br />

daшыmaqla yanaшы, dцnya иnkишafыnыn mцhяrrиkи oldu. Dцnya<br />

иqtиsadиyyatы, bu mцddяt яrzиndя иnteqrasиya olunmuш bиr<br />

avtosиstemя чevrиldи.<br />

Qloballaшma шяraиtиnиn иlk mяrhяlяsиnи vя яhяmиyyяtlи<br />

bиr иstиqamяtиnи meydana gяtиrяn regиonal яmяkdaшlыq, XXЫ<br />

yцzиldя dяяhяmиyyяtиnи иtиrmяmяkdя, tam яksиnя яhяmиy -<br />

yяtиnи daha da xatыrlatdыrmaqdadыr. Belя kи, XX yцzиlиn 90-<br />

cы иllяrиndя NAFTA (Asиya-Sakиt Okean Иqtиsadи Яmяkdaшlыq<br />

Tяшkиlatы), MERKOSUR (Argentиna, Brazиlиya, Bolиvya, Pa -<br />

raqvay, Uruqvay, Чиlи) vя Karиb Dюvlяtlяrи Tяшkиlatы tяш kи -<br />

latlanaraq daha da gцclяnmишdиr. Regиonal иqtиsadи ишbиrlиyиnиn<br />

qabaqcыlы olan Avropa Bиrlиyи (AB) yenи bиr mяrhяlяyя<br />

keчmишdиr. Aprel 2001-cи иldя Amerиka qиtяsиndя Sяrbяst<br />

Tиcarяt Bюlgяsиnиn, Gюmrцk Bиrlийиnиn yaradыldыьыnы aчыq la -<br />

yan Kanada zиrvяsи reallaшdыrыlmышdыr.<br />

Qlobal dяyишиklиklяr bиr иstиqamяtdяn mиllи vяxalq-altы<br />

sя vиyyяlяrdя yenи иnkишaf modellяrиnи zяrurи edяrkяn, dиgяr<br />

иstиqamяtdяn юlkяlяrиn xalq-цstц sяvиyyяdя dиqqяtя gяlяn<br />

vя qoruyan tяшkиlatlanmalarыnы юn plana чыxarmышdыr. Tяbии<br />

olaraq, bцtцn dцnyada davam edяn qloballaшma vя regиonallaшma,<br />

zяngиn tarиxиylя dцnya mяdяnиyyяtиnя bюyцk qat -<br />

qы larы olmuш Tцrk respublиkalarыnы da sahяsи xarиcиndя bu -<br />

raxmamaqdadыr.<br />

Geopolиtиk dяyишmяlяr: Tцrk respublиkalarыnыn<br />

beynяlxalq vя regиonal иqtиsadи иnteqrasиya meyllяrи<br />

Qloballaшmanыn getиrdиyи yenи hяrяkяtlяr, яsrlяr boyunca<br />

tarиxи чяtиnlиklяrиn tяsиrиylя parчalanmыш, bиr-bиrиndяn ayrы<br />

salыnmыш Tцrk Dцnyasы qarшыsыnda da yenи иmkanlar meydana<br />

чыxarmышdыr. Qloballaшmanыn daha яhяmиyyяtlи иstиqamяtи<br />

regиonallaшmadыr. Tцrk Dцnyasыnыn regиonallaшmaьыnы<br />

yenиmяrhяlяyя ucaltmaq цчцn bюyцk иmkanlar yaranmышdыr.<br />

Sovet dюvlяtиnиn daьыlmasы dцnyanыn 1/6 tutan respublиkalarыn<br />

yerlяшdиyи bюyцk sahяdя geopolиtиk vяzиyyяtи kю -<br />

kцndяn dяyишdиrdи. Bu dюvlяtиn tяrkиbиndяkи dиgяr cцm hu rиy -<br />

yяtlяr kиmи Azяrbaycan, Qazaxыstan, Qыrьыzыstan, Юzbя -<br />

kиstan vя Tцrkmяnиstandan иbarяt olan Tцrk respublиkalarы<br />

da mцstяqиllиklяrиnя qovuшaraq dцnya иstehsal sиstemиnиn<br />

azad vя bяrabяr tяrяfdaшlarыna чevrиldиlяr. Bazar иqtиsadиy -<br />

yatыnыn formalaшdыrыlmasы strategиyasыnы mяnиmsяyяn bu cц m-<br />

hurиyyяtlяrиn иctиmaи vяиqtиsadи hяyatlarы dяrиn dяyишиklиyя<br />

mяruz qalmышdыr. Bu юlkяlяrиn hamыsыnda sovetdяn son rakы<br />

dюvrdяbцtцn иqtиsadияlaqяlяrиn kюklц шяkиldя yenиdяn qurulmasы<br />

prosesи baшlamышdыr. Suverenlиk bu cцmhurиy yяt lяrя<br />

dцnya bazarыna mцstяqиl чыxыш vя юz xarиcи иqtиsadи яlaqяlяrиnи<br />

yenи prиnsиplяr цzяrиndя qurmaq иmkanы vermишdиr. Ancaq<br />

qarышыq vя sяrt qanunlara sahиb olan dцnya bazarы иlяиlk яlaqяlяr<br />

dцnya иstehsal яlaqяlяrи sиstemиndя nяqя dяr cиddи<br />

problemlяrlяцzlяшdиyиnи ortaya qoymuшdur. So vetdaxиlи planlы,<br />

bюlgя sиstemи vяяnяnяvиbazarlarыn иtkиsи, ortaq pul sa hя -<br />

sиnиn ortadan qalxmasы, dцnya bazarыna xam maldan baшqa<br />

rяqabяt edя bиlяcяk mяhsul чыxarыlmamasы bu юlkяlяrи dяrиn<br />

иctиmaи, иqtиsadи bюhran vяzиyyяtиnя soxmuшdur.<br />

Sovetdяn sonrakы dюvrdя Tцrk respublиkalarы hяyatи яhя -<br />

mиyyяt daшыyan bиr чox иqtиsadи mяsяlяlяrяgюrяdцnyanыn<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

23


yaxыn vя uzaq, bюyцk vя kичиk dюvlяtlяrиnиn, beynяlxalq vя<br />

regиonal tяшkиlatlarыnыn maraьыnы cяlb edяn tяbии bиr mяr kя zя<br />

чevrиlmишdиlяr. Enerjи ehtиyatlarы иlяzяngиn olan bu ge o polиtиk<br />

coьrafиyada dцnyanыn bиr чox bюyцk dюvlяtиnиn mяnfяяtlяrи<br />

toqquшmaqda vя belяdюvlяtlяr цzяrиndяnцfuz sa hяsи uьrunda<br />

cиddи mцbarиzяlяr yaшanmaqdadыr. XЫX yц zиlиn sonu vя<br />

XX yцzиlиn яvvяllяrиndя bюyцk dюvlяtlяrиn burada hяyata<br />

keчиrdиklяrи "bюyцk oyun", иndи baшqa цsullarla hяyata ke -<br />

чиrиlmяkdяdиr. Bu nцfuz mцbarиzяsиnя az qala dцnyanыn<br />

bцtцn bюyцk dюvlяtlяrи bu vя ya dиgяr шяkиldя qatыlmaqdadыrlar.<br />

Sovetdяn sonrakы Tцrk cцmhurиy yяt lя rиnиn zяngиn bazarы<br />

uьrunda mцbarиzя bюlgяdя mюvcud цч gцc mяrkяzиnиn -<br />

Rusиya, Tцrkиyя vя Иran arasыnda da vam etmяkdяdиr. Dцn -<br />

yanыn geopolиtиk araшdыrmalarыnda sovetdяn sonrakы Tцrk<br />

respublиkalarыndan Azяrbaycan, Qaza xыstan vя Юzbяkиstan<br />

da geopelиtиk mяrkяz kиmи qeyd olunmaqdadыr. Bиlиndиyи kиmи<br />

geopolиtиk mяrkяzlяrя dюvlяtlяr sahиb olduqlarы gцcяgюrя<br />

deyиl, onlarыn yerlяшdиyи mяkanыn zяrurиlиlиyи vя fяal gцc mяr -<br />

kяzlяrиnиn mяnfяяtlяrиnиn aьыrlыьы baxыmыndan aиd edиlmяk -<br />

dяdиrlяr. ABШ prezиdentиnиn sabиq mиllи tяhlцkяsиzlиk mяslяhяtчиsи<br />

Zbиqnev Bzejиnskи "Bюyцk Шahmat Taxtasы" adlы<br />

kиtabыnda Azяrbaycanы geopolиtиk mяr kяz olaraq belя xarakterиzя<br />

etmяkdяdиr: "Azяrbaycan, Xяzяr dяnиzи hюvzяsи vя<br />

Orta Asиyanыn zяngиnlиklяrиnи юzцndя bиrlяшdиrяn mяrkяzdиr.<br />

Яgяr Azяrbaycan tamamиlя Mosk vanыn nяzarяtиnя gиrsя, Or -<br />

ta Asиya dюvlяtlяrиnиn mцstяqиllиyиnиn heч bиr mяnasы qalmaz".<br />

Bu sяbяblя dюvlяtlяr aktиv gцc mяrkяzlяrиnиn nцfuz<br />

sahяsи uьrunda cиddи mцbarиzя obyektиnя чevrиldиlяr.<br />

Sovetdяn sonrakы Tцrk respublиkalarыnыn sиyasи mцs tя -<br />

qиllиk яldя etmяsи xarиcи dцnyayla mюvcud olmuш kюhnя яlaqяlяr<br />

sиstemиnя yenиdяn baxыlmasыvяbяrabяrhцquqlu, qar -<br />

шыlыqlы mяnfяяtlяtя sюykяnяn яlaqяlяrиn yaradыlmasы цчцn<br />

yollar axtarыlmasыna шяraиt yaratdы. Suverenlиk vя geopolиtиk<br />

vяzиyyяt bu dюvlяtlяrиn zяngиn tяbии qaynaqlarыnыn mиllи<br />

mяnfяяtя иstиqamяtlяndиrиlmяsиnя, юz ehtиyaclarыnы tяmиn<br />

edяn иstehsal mexanиzmlяrиnиn yaradыlmasыna, xarиcи яlaqяlяrиn<br />

mяhsuldarlыьыnыn artыrыlmasыna, beynяlxalq иш bюlgцsцnцn<br />

иmkanlarыndan юz xalqlarыnыn mяnfяяtиnя uyьun<br />

olaraq faydalanыlmasы цчцn real mцhиt tяmиn etdи.<br />

Mцstяqиllиk elan olan иlk gцnlяrdяn etиbarяn hяyata ke -<br />

чиrиlяn tяdbиrlяr bu юlkяlяrиn hamыsыnыn xarиcи иqtиsadи яlaqяlяr<br />

sahяsиndя bu vя ya dиgяr sяvиyyяdя "aчыq qapы" sиyasяtи<br />

hяyata keчиrяrяk dцnya bazarы иlяиnteqrasиyaya чalышdыqlarыnы<br />

gюstяrmяkdяdиr. Bu mцddяt иkи tяmяl цzяrиndя ortaya<br />

чыxmaqdadыr: qloballaшma vя bunun bиr parчasы olan regи -<br />

onallaшma. Rusиya tяrяfиndяn hяyata keчиrиlяn sиyasи, иqtиsadи<br />

vяhяrbи tяzyиqlяrя baxmayaraq иnkишaf etmиш sяnaye<br />

юlkяlяrиylя, bюyцk шиrkяtlяrlя zяngиn enerjи vяdиgяr tяbии<br />

qay naqlar sahяsиndя artan ишbиrlиyи, TRAСECA proqra -<br />

mыnыn ишlяnиb hяyata keчиrиlmяyя baшlanmasы bu dюvlяtlяrиn<br />

qlobal иstehsal sиstemиnиn ayrыlmaz parчasыna чevrиldиyиnи<br />

gюstяrmяkdяdиr. Tцrk respublиkalarы eynи zamanda bюlgя -<br />

dяkи dюvlяtlяrlя яmяkdaшlыьa bюyцk яhяmиyyяt vermяk -<br />

dяdиrlяr. Burada regиonal иqtиsadииnteqrasиya 4 иstиqamяtdя<br />

иnkишaf etmяkdяdиr.<br />

1.Mцstяqиl Dюvlяtlяr Bиrlиyи<br />

2.Иqtиsadи Яmяkdaшlыq vя Иnkишaf Tяшkиlatы (ECO)<br />

3.Qara dяnиz Яmяkdaшlыq Tяшkиlatы<br />

4.Tцrkиyя baшda olmaq цzrя Tцrk respublиkalarы arasыnda<br />

иqtиsadи яmяkdaшlыq<br />

Bu 4 иstиqamяtdяn yalnыz bиrиncи иkиsиtяшkиlatlanmышdыr.<br />

Son иkи иstиqamяtя Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи fяal olaraq qatыlmaqdadыr.<br />

Bu иstиqamяtlяrиn hяr bиrиnиn юz цstцnlцklяrи vardыr.<br />

Tцrk cцmhurиyyяtlяrи arasыnda иqtиsadи яmяkdaшlыьы<br />

иnkишaf etdиrmяnиn zяrurиlиyи<br />

Araшdыrmalarы, sиyasи faktorlarы nяzяrяalmasaq, bu юl -<br />

kя lяrиn hяyatи maraqlarыnыn dюrdцncц иstиqamяtиn daha va -<br />

cиb иstиqamяt kиmи юnя чыxmasыnы tяlяb etdиyиnи gюrяrиk. Mцs -<br />

tяqиllиk qazanыldыqdan sonra, bu dюvlяtlяrиn bu иstиqamяtя<br />

daha bюyцk яhяmиyyяt verdиklяrи hяr kяs tяrяfиndяn bиlиnяn<br />

gerчяklяrdиr.<br />

Bиlиndиyи kиmи, beynяlxalq sиyasяtdяvяdюvlяtlяrarasыяlaqяlяrdя<br />

etnиk faktor яhяmиyyяtlи rol oynamaqdadыr. Mцs -<br />

tяqиllиyиn qazanыlmasы, bиr zamanlar Uzaq Шяrqdяn Mяrkяzи<br />

Avropaya qяdяr genиш bиr яrazиdя bюyцk sиvиlиzasиyanыn<br />

daшыyыcыsы olan, lakиn tarиxи иnkишaf zamanы mцxtяlиf xalqlara<br />

parчalanmыш Tцrk mиllяtиnиn yenиdяn bиrlяшяrяk XXЫ yцzиllиyиn<br />

sиvиlиzasиyasыnda юnяmlи yer tutmasы цчцn шяraиt yaratmышdыr.<br />

Keчяn иkи яsrdя Tцrk Dцnyasыnыn tяk mцstяqиl dюv -<br />

lяtи Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи чяtиnlиklяrя baxmayaraq Atatцr -<br />

kцn qoyduьu mиrasa uyьun шяkиldя, mцasиr sиvиlиzasиya yo -<br />

luyla иrяlиlяmяkdя vяsovetdяn sonrakы Tцrk cцmhurиyяtlяrи<br />

цчцn bиrlяшdиrиcи, bяlяdчи vя dяstяklяyиcи funksиyasыnы ye -<br />

rиnя yetиrmяkdяdиr. Tцrk xalqlarыnыn цmиd yerи olan Tцr kи yя<br />

Cцmhurиyyяtи SSRИ-dяn sonrakыTцrk cцmhurи yяtlяrиnя яnя -<br />

nяvи orta яsrlяr шяrq яlaqяlяrиndяn mцasиr sяnaye cя mиy -<br />

yяtиnя tez bиr formada necя keчmяk lazыm olduьunun tarиxи<br />

nцmunяsиnи gюstяrmяkdяdиr. Mяlum olduьu kиmи, SSRИ-nиn<br />

чюkцшц иlя geopolиtиk vяzиyyяt dяyишdиkdяn sonra rяsmи<br />

sяvиyyяdя Tцrk bиrlиyиndяn danышыldыьыnda yalnыz иqtиsadи vя<br />

mяdяnи яlaqяlяrиn bяrpa edиlmяsи nяzяrdя tutulmaqda иdи.<br />

Eynи tarиxя, dиnя vя dиl qrupuna sahиb olan bu xalqlarыn ya -<br />

xыn coьrafи яrazиdя yerlяшmяsи onlarыn regиonal иqtиsadи иn -<br />

teqrasиyasы цчцn olduqca яlverишlи mцhиt yaratmышdыr. Чцnkи<br />

mиn иllиk tarиxи иnkишaf mцddяtиndяbцtюvlцk иfadя etmиш, bиrиdиgяrиnи<br />

tamamlamыш bu юlkяlяrиn иqtиsadиyyatы mцasиr dюvr -<br />

dя bиr-bиrиnя daha чox mюhtacdыr. XX яsrиn tяcrцbяsи coь -<br />

rafи vяmяdяnиbиrlиyиn яsasыnda regиonal иqtиsadи иnteqrasиyanыn<br />

dayandыьы шяraиtdя (Avropa Bиrlиyи kиmи) xalqlarыn<br />

иqtиsadи baxыmdan daha sцrяtlи иnkишafыnыn tяmиn olundu -<br />

ьunu sцbut etmишdиr. Tцrk respublиkalarыnыn coьrafи vяиqtиsadи<br />

шяrtlяrи mцasиr иqtиsadииnteqrasиya mexanиzmиndяn fay -<br />

dalanaraq zяngиn tяbии qaynaqlarы daha mяhsuldar иstиfadя<br />

etmяyя, bu yolla xalqlarыnыn цmumи rиfah sяvиyyяsиnиn yцksяlmяsиnя<br />

иmkan yaradыr. Bиrlяшmиш Avropa иlя sцrяtlя иnkишaf<br />

edяn Asиya bюyцklяrи arasыnda geopolиtиk vя sosиal-mя -<br />

dяnи halqa meydana gяtиrяn Tцrk respublиkalarы dцnya иqtиsadи<br />

mяrkяzlяrиnиn qarшыlыqlы tяsиrиndяn mяnfяяtlяrиnя uyьun<br />

faydalana bиlяrlяr. Bazar иqtиsadиyyatыnыn yaradыlmasыnы<br />

vя иnkишaf etdиrиlmяsиnи strategиya olaraq gюrяn Tцrk respublиkalarы<br />

цчцn Tцrkиyя Cцmhurиyyяtиnиn 85 иllиk zяngиn<br />

tяc rцbяsи olduqca яhяmиyyяtlиdиr.<br />

Postsovet Tцrk respublиkalarыnыn mцstяqиllиk yollarы cиd -<br />

dи иctиmaи-иqtиsadи problemlяrlя doludur. Onlarы юz tяsиr sa -<br />

hяlяrиndя saxlamaq иstяyяn иmperиalиst gцclяr, bu юlkяlяrиn<br />

mцstяqиl иnkишaflarыnы юnlяmяk цчцn hяrbи, sиyasи vяиqtиsadи<br />

faktorlardan, etnиk mяsяlяlяrdяn иstиfadя etmяyя чalышmaqdadыrlar.<br />

Belя bиr mцhиtdя Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи bu yenи dюv lяt -<br />

24 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


lяr цчцn qarшыlыq иstяmяyяn vя etиbarlы tяrяf ola bиlяr. Чцnkи<br />

bu юlkяdя uzun zamandыr kи, mцkяmmяl xarиcи tиcarяt яlaqяlяrи<br />

mexanиzmи meydana gяlmиш, иxracat potensиalы иnkишaf<br />

etdиrиlmиш, bюyцk шиrkяtlяrlя tяsиrlи rяqabяt mexanиzmи<br />

yaradыlmыш, qloballaшma vя baшqa sahяlяrdяkи иnteqrasиya<br />

mюvzularыnda zяngиn tяcrцbя yыьыlmышdыr.<br />

Sыrf bu ehtиyaclarы цzцndяn Tцrk respublиkalarы mцstя -<br />

qиl lиklяrиnиn иlk иllяrиndяn etиbarяn Tцrkиyя Cцmhurиyyяtиylя<br />

tиcarяt-иqtиsadи яlaqяlяrиn иnkишafыna bюyцk яhяmиyyяt vermяyя<br />

baшlamышlar. Sovetlяr Bиrlиyи kиmи bюyцk bиr иmperиyanыn<br />

чюkцшц vя Tцrk respublиkalarыnыn mцstяqиllиklяrиnи qa -<br />

zan malarы, onlarыn Tцrkиyя иlя яlaqяlяrиndя xцsusи bиr mяr -<br />

hяlя цчцn zяmиn yaratmышdыr. Bu vяzиyyяtdя, Tцrkиyя Cцm -<br />

hurиyyяtи vя Tцrk шиrkяtlяrи bu dюvlяtlяrиn иqtиsadи vяtиcarяt<br />

hяyatыnda яhяmиyyяtlи rol oynamaьa baшladыlar. Bu юlkяlяr<br />

genиш иstehsal faktorlarыyla Tцrkиyяnиn иш adamlarы цчцn<br />

cazиbяdar bиr bazar rolunu oynamaqdadыrlar.<br />

Tцrkиyя шиrkяtlяrи gяnc Tцrk respublиkalarыnыn zяngиn<br />

enerjи qaynaqlarыnыn иnkишaf etdиrиlmяsи vя daшыnmasыnda<br />

aktиv rol almaqdadыrlar. Bu stratejи иstиqamяt Tцrk respublиkalarыnыn<br />

иqtиsadи яlaqяlяrиnиn genишlяnmяsиnя mцsbяt tя -<br />

sиr gюstяrиr.<br />

Mяlum olduьu kиmи, dюvrцmцzdяdцnya иqtиsadи sahя sи -<br />

nиn bel sцtununu transmиllи шиrkяtlяr tяшkиl edиr. Onlar hazыr -<br />

kы vaxtda dцnya иqtиsadиyyatыnыn 1/4 tяшkиl edяcяk qяdяr<br />

иrяlиlяmишlяr.<br />

Transmиllи шиrkяtlяr Tцrk respublиkalarыnыn yerlяшdиyи яra -<br />

zиdя SSRИ-nиn daьыlmasы nяtиcяsиndя yaranan boшluqdan<br />

vя yenи dюvlяtlяrиn tяtbиq etdиklяrи "aчыq иqtиsadиyyat" mode -<br />

lиndяn иstиfadя edяrяk юz tяsиr sahяlяrиnи genишlяndиrmяyя<br />

baшladыlar. Zяngиn enerjи qaynaqlarыnыn иnkишaf etdиrиlmяsи<br />

цчцn bu юlkяlяrdяkи sяrmayя, texnologиya vя tяcrцbя чatышmazlыьы,<br />

onlarыn transmиllи шиrkяtlяrя maraьыnы artыrmыш vя bю -<br />

yцk proyektlяrиn reallaшdыrыlmasы цчцn чoxиstиqamяtlи яmяkdaшlыьы<br />

zяrurи etmишdиr.<br />

Qяrb sяrmayяsи bu юlkяlяrdяkи tяbии zяngиnlиklяrиn qlo -<br />

bal иqtиsadиyyat чevrяsиnя daxиl olmasы vяonlarыn dцnya ba -<br />

zarыyla иnteqrasиyasыnы sцrяtlяndиrmяk цчцn bцtцn иmkanlarыndan<br />

иstиfadя etmяkdяdиr. Bu mцddяtdя Rusиyanыn mяnfи<br />

cяhdlяrи dя юnlяnmяyя чalышыlmaqdadыr. Sюzцgedяn юlkяlяrиn<br />

Rusиyadan asыlыlыьыnыn azaldыlmasы vяonlarыn яn qыsa<br />

yolla Avropaya чatmalarы цчцn TRASECA adlы Avrasиya<br />

nяq lиyyat korиdorunun иstehsalыnы nяzяrdя tutan яsrиn<br />

proyektи reallaшdыrыlmaqdadыr. Dюvlяt mцlkиyyяtиnиn юzяllяшdиrиlmяsи<br />

zamanы bu юlkяlяrиn яn qazanclы vяperspektиv<br />

vяd edяn шиrkяtlяrи bяzяn чox aшaьы qиymяtlяrlя qяrblи sяrmayячиlяr<br />

tяrяfиndяn alыnыr. Qяrb sяrmayяsи stratejи sektorlarы<br />

иdarяsи altыna alыr.<br />

Tцrk cцmhurиyyяtlяrиnиn yerlяшdиyи Mяrkяzи Asиya vя<br />

Qafqazda hegemonluьu qorumaq vя ya яlя keчиrmяk uь -<br />

runda mцbarиzя ABШ vяRusиya arasndakы qarшыdurmanы<br />

artыrmaqdadыr. Qяrbиn tяtbиq etdиyи "Bюyцk Иpяk Yolu", "Bю -<br />

yцk Xяzяr" proyektlяrи Tцrk Dцnyasы юlkяlяrиndя Rusиyanыn<br />

иqtиsadи ишьalыnыn yцngцllяшdиrиlmяsи vя aradan qaldыrыlmasыna<br />

xиdmяt etmяkdяdиr.<br />

Qloballaшma zamanы Tцrk Dцnyasыnыn perspektиvlяrи<br />

Yuxarыda иzah edиlяnlяr Tцrk respublиkalarыnыn qlobal<br />

иqtиsadиyyat sиstemиnя qatыlmaьa vя onun цstцnlцklяrиndяn<br />

faydalanmaьa daha чox яhяmиyyяt verdиklяrиnи ortaya<br />

чыxarmaqdadыr.<br />

Gцrcцstan hadиsяlяrи dцnyanыn yenиdяn formalaшma sы -<br />

nыn яsasыnы qoydu. Dцnyanыn tяkqцtblц dцnyadan чoxqцtblцlцyя<br />

keчиd dюvrц baшlamышdыr. ABШ vяAB-nиn bцtцn dцn -<br />

yada hegemonluqlarыnы daha da gцclяndиrmяk cяhdlяrи<br />

Rusиyanыn Шяrqdя yenи blok meydana gяtиrmя sяylяrиnи da -<br />

ha da artыrmышdыr.<br />

Tцrk Dцnyasы bu sиyasи, иqtиsadи vяtexnologиya nя hяng -<br />

lяrиnиn vuruшma meydanыnыn ortasыnda yerlяшиr. Bu gцn<br />

Tцrkиyя Respublиkasы иkиnяhяng arasыnda bюlцnmцш kиmи<br />

gюrцnцr. Amma, qloballaшmadan яn чox Bюyцk Tцrk иrqиnиn<br />

qazancda olacaьы qяnaяtиndяyяm. Buna mцsbяt иstиqamяtdя<br />

tяsиr edяn faktorlarы belя sыralamaq olar:<br />

1. Tцrk cяmиyyяtиnиn sюykяndиyи mюhkяm tяmяl ona qlo -<br />

ballaшmanыn mяnfи tяsиrlяrиndяn yцksяk sяvиyyяdя qorunmaq<br />

иmkanы vermяkdяdиr. Bu mяnfи faktorlar aшaьыda kы lar -<br />

dыr: mиllи-mяnяvи dяyяrlяrиn aшыnmasы, mяnяvиyyatsыzlыq nя -<br />

tиcяsиndя genetиk иrqиn yцksяk dяrяcяdя tяhlцkя altыnda ol -<br />

masы, mюhkяm cяmиyyяtиn tяmяlи olan aиlя hяyatыnыn sarsыlmasы,<br />

yer цzцnцn яшrяfи olan иnsanыn zяrяrlи vяrdишlяrя gюrя<br />

deqredasиyaya uьramasы vяb. Uca Allah (c.c.) Tцrk soyuna<br />

mцasиr sиvиlиzasиyanы tяhlцkяyя aparan hяmиn mяnfи<br />

tяsиrlяrdяn yцksяk dяrяcяdя qorunmaqla yanaшы hяmиn<br />

иmkanlarы юz lehиnя чevиrmяk xцsusиyyяtи vermишdиr.<br />

2. Qloballaшmanыn yaratdыьы yenи demoqrafиk dяyишиklиk<br />

Tцrk cяmиyyяtиnиn xeyrиnяdиr vя onun dцnyada rolunun da -<br />

ha da artmasыna иmkan yaratmышdыr. Qяrbdя, Rusиyada<br />

яha lи artыmыnыn sыfыr nюqtяsиnя yaxыnlaшdыьы vя яhalиnиn qo -<br />

calma mцddяtиnиn sцrяtlяndиyи bиr dюvrdя Tцrk Dцnyasыnda<br />

tam baшqa vяzиyyяt mюvcuddur: яhalиnиn sцrяtlи artыmы vя<br />

gяnclяшmяsи mцddяtи baшlamышdыr. Mцsbяt demoqrafиk faktor,<br />

yalnыz Tцrk Dцnyasыnыn sяrhяdlяrи daxиlиndя deyиl, hяm<br />

dя xarиcиndя dячox tяsиrя malиkdиr. Avropa vя Rusиyada<br />

Tцrk яhalиsиnиn yayыlmasыnы yalnыz Tцrk Dцnyasыndan "be -<br />

yиn axыnы" kиmи dяyяrlяndиrmяk olmaz. Bu eynи zamanda<br />

Tцrk mяdяnиyyяtиnиn, Tцrk ruhunun dцnyaya yayыlmasы, Tцrk -<br />

чцlцyцn xarиcи cяmиyyяtlяrdя bиrbaшa olaraq tanыdыlmasыdыr.<br />

Bundan baшqa, Qяrb elmи vяtexnologиyasыnыn, Qяrb иdarя -<br />

чиlиyиnиn yerиndяcя mяnиmsяnиlяrяk, doьma yurda gя tиrиl -<br />

mяsиdиr.<br />

3. Mustafa Kamal Paшanыn "yurdda barыш, cahanda ba -<br />

rыш" шцarы bцtцn Tцrk respublиkalarыnda daxиlи vя xarиcи sи -<br />

yasяtlяrиn tяmяlиnи meydana gяtиrmяkdяdиr. Bu sиyasяt, on -<br />

lara yaxыn vя uzaq qonшularы иlяdostluq яlaqяlяrи yaratma -<br />

ьa, kompleks шяkиldя bюlgяdя vя dцnyada юz mяnfяяtlяrиnи<br />

qorumaьa иmkan yaradыr.<br />

4. Yenиlиksevяr Tцrk soyu qloballaшmanыn иqtиsadиyyat,<br />

texnologиya vя иnformasиya sahяsиndя sиvиlиzasyaya gяtиr -<br />

dиyи иnqиlablarы tez bиr шяkиldя юz malы edяrяk cяmиyyяtиn<br />

иnkишafы цчцn иstиfadя edиr.<br />

5. Qloballaшmanыn tяmяlиnи meydana gяtиrяn neolиberal<br />

gюrцшlяr, dюvlяtlяr arasыnda иqtиsadи sяrhяdlяrиn bюyцk юlчцdя<br />

qaldыrыlmasы, Tцrk Dцnyasыnыn bиr sыra sиyasи maneя lя rя<br />

baxmayaraq, daha da yaxыnlaшmasыnы asanlaшdыrmышdыr.<br />

6. Tцrk Dцnyasыnыn bиrlяшmяsиndя bюyцk maneя Tцrk<br />

cцmhurиyyяtlяrи arasыnda uzun mцddяt bиrbaшa nяqlиyyat<br />

яlaqяlяrиnиn - yollarыn olmamasы иdи. Bu da Tцrk Dцnyasыnы<br />

par чalamaq иstяyяn иmperиya dюvlяtlяrиnиn uzun иllяr<br />

apardыqlarы sиyasяtиn nяtиcяlяrиdиr.<br />

Bu baxыmdan dыqqяt yetиrиldиkdя aydыn olur kи, "Kиtabи<br />

Dя dя Qorquddan" gяlяn "Dяlи Domrul" hekayяsиnиn bюyцk<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

25


toplumsal sиyasи mяnasы vardыr. Bu hekayяyя gюrя bиr quru<br />

чayыn цzяrиndя kюrpц quran Dяlи Domrul "keчяnиndяn otuz<br />

цч axчa, keчmяyяnиndяn dюyя-dюyя qыrx axчa gюtцrяrdи ".<br />

Bunu nя цчцn edиrdи Onun цчцn kи, "mяndяn dяlи, mяn -<br />

dяn gцclц яr vardыrmы kи, чыxa mяnиmlя dюyцшя - deyиrdи;<br />

mяnиm яrlиyиm, bahadыrlыьыm, иgиdlиyиm Ruma, Шama gedя<br />

чata" - deyиrdи. . .<br />

Dяrиndяn dцшцndцkdя aydыn olur kи, keчmишdя dцnyanы<br />

mцstяmlяkячиlиk zяncиrи иlя buxovlamыш olan bюyцk иmpratorluqlarыn<br />

sиyasяtиnиn tяmяlиndя yalnыz belя bиr dцшцncя<br />

tяrzи kюk salmышdыr.<br />

XЫX яsrdя Orta Asиya vя Qafqaz xalqlarы чar Rusиyasы<br />

tяrяfиndяn zяbt olunduqdan sonra onlarыn cяnub qonшularы<br />

vя dиgяr dюvlяtlяr иlя яnяnяvи яlaqяlяrи kяsиldи. Sиvиlиza sи -<br />

yaya Иbn Sиna, Nяsrяddиn Tusи vяmиnlяrlя dцhalar bяxш et -<br />

mиш bu юlkяlяr "Rusиyanыn ucqarы" damьasы иlяdamьalan -<br />

dыlar. Mцstяmlяkячиlиk sиyasяtиnи davam etdиrяn Sovet иm -<br />

perиyasыnda da bu юlkяlяrи dцnya иlя bиrlяшdиrяn чox az mиqdar<br />

yollar var иdи kи, onlar da tяk Rusиya torpaqlarыndan ke -<br />

чиrdи. Bu yalnыz gюrцnяn yollara aиd deyиldиr, eynи zamanda<br />

gюrцnmяyяn mяdяnи-mяnяvи yollara da aиd иdи. Orta Asиya<br />

xalqlarы vяAzяrbaycan dцnya mяdяnиyyяtиnя tяk rus mя -<br />

dяnиyyяtи иlя aчыlыrdы. Dцnya klassиklяrи yalnыz rus dиlиndяn<br />

tяrcцmя olunardы. Bиr sюzlя bu xalqlarыn kaиnata baxmaq цчцn<br />

tяk bиr pяncяrяsи aчыq иdи: Rusиyanыn yol verdиyи pяncяrя. .<br />

Qяrb maddи vя mяdяnи dяyяrlяrиndяn genиш иstиfadя<br />

etmяyя чalышan bu юlkяlяrиn zяngиn tяbии qaynaqlarы Qяrbиn<br />

ehtиyaclarыnыn qarшыlanmasы цчцn mяnиmsяnиlmяyя baшlanmыш<br />

vя dцnya sиyasяtиnиn aparыcы иstиqamяtlяrиndяn bиrиnя<br />

чevrиlmишdиr. "Bюyцk Иpяk Yolu" problemиnиn yenиdяn aktuallaшmasы<br />

da Шяrq vя Qяrb arasыnda enerjи daшыyыcыlarыnыn<br />

Qяrbя asan юtцrцlmяsи цzяrиndя gedяn cиddи ишlя, yenи kommunиkasиya<br />

xяtlяrиn aчыlmasы иlяяlaqяdardыr. Bu faktor da<br />

Tцrk Dцnyasыnыn bиrlяшmяsи vя dцnyada tяsиrиnиn artmasы<br />

цчцn bюyцk fayda verиr. Bakы- Ceyhan neft, Baku-Яrzurum<br />

tяbии qaz, Bakы-Qars dяmиryolu stratejи яhяmиyyяtlиdиr vя<br />

иqtиsadи olmaqla yanaшы, eynи zamanda sиyasи vяmяdяnи<br />

яhяmиyyяt dя daшыyыr.<br />

7. Zaman tяlяb edиr kи, Tцrk Dцnyasыnыn yenиvяdaha yцksяk<br />

mяrhяlяlяrя yцksяldиlmяsи цчцn kюhnя dцшцncяlяrиn<br />

qulu olmadan sиyasи, иqtиsadи vяmяdяnиsahяdя sяylяr da -<br />

ha da artыrыlsыn. Tцrkиyя Cцmhurиyyяtиndя tez-tez иstиfadя<br />

edиlяn "xarиcи Tцrklяr" deyиmиndяn uzaqda dayanmaq la -<br />

zыmdыr. Avropanыn strategиyasы Mяrkяzи Asи yaya иstиqamяtlиdиr.<br />

Halbukи doьma Tцrkиyяmиzиn strate gи yasыnыn Avropa -<br />

dan daha чox Tцrk Dцnyasыna yюnяldиl mя sиnиn zamanы<br />

yetишmишdиr. Qafqaz Mяrkяzи Asиyaya gedяn yoldur. Bu yol<br />

яngяlsиz olmalыdыr. Tцrk Dцnyasы Rusиya sяr hяdlяrи ичиndя<br />

vя xarиcиndяdиr. Tцrk Dцnyasыnыn bиrlиyи Rusиya иlя яlaqяlяrиlя<br />

яlaqяdardыr.<br />

8. Son vaxtlarda Tцrk Dцnyasыnda bиr-bиrиnя yaxыnlaшma<br />

vя bиrlяшmя sяylяrи, иqtиsadи vяmяdяnияlaqяlяr sцrяtlи<br />

artma dяrяcяsиnи gюstяrmяkdяdиr. Tцrk Dцnyasы Parlament<br />

As<strong>sam</strong>bleyasы vяs. иnteqrasиyaya aparan qurumlar yaradыl -<br />

dы. Tцrkиyя Cцmhurиyyяtи иlя Azяrbaycan arasыnda яlaqяlяr<br />

"bиr mиllяt, иkи dюvlяt" strategиyasы yolu иlя иrяlиlяmяkdяdиr.<br />

9. Bцtцn Tцrk respublиkalarыnda Иslamиdяyяrlяr daha da<br />

gцclяnиr, hяr yerdя Tцrk ruhu yцksяlиr. Bu ruh hяr шeyя, hяr<br />

yerdя qalиb gяlяcяkdиr.<br />

Шащидликдян<br />

Шящид цстцн<br />

Муса Нцсрят<br />

Вятян дцшмян тапдаьында<br />

Ня йатмысан Вятян оьлу<br />

Эязиб щаггын сораьында<br />

Ня тапмысан Вятян оьлу<br />

Цмцд олуб она-буна<br />

Эюзлямя щаггы юзэядян.<br />

Сябрин йетмядими сона<br />

Щагг эялмяз юзэя юлкядян.<br />

Дюзцб щагсыз ямялляря<br />

Олмадынмы юзэя-юэей<br />

Гарабаьсыз нясилляря,<br />

Тясяллими сюздя эилей<br />

Вятян сяня яманятдир,<br />

Яъдадына ъавабдещсян.<br />

Дюзмяк юзц хяйанятдир,<br />

Ямялиндя ъищад ет, сян!<br />

Шащидликдян шящид цстцн<br />

Дюзмяк олмаз бу лякяйя<br />

Папаг алтда, йохса тцстцн<br />

Бянзямязми о лячяйя<br />

Бир эцн эялян бир эцн эедяр<br />

Дцнйанын эярдиши беля.<br />

Кечирмя эцнляри щядяр,<br />

Мягамыны вермя йеля.<br />

Атыл селин габаьына<br />

Няряни чяк дюндяр эери,<br />

Йийя дур Гарабаьына,<br />

Ращат олсун, Юндяр йери!<br />

26 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


Ярянляр тарихин айнасыдыр<br />

(Ы йазы)<br />

Ъейщун Байрамлы<br />

Еля тарихи гящряманларымыз вар ки, онларын халгын йаддашында<br />

дашлашмыш образы цзяриня сахта тарихшцнаслыг консеп -<br />

сийалары ня гядяр тоз-чиркаб ялясяляр дя, яввял-ахыр бу чиркабы<br />

заман тямизляйир вя щямин гящряманларын уьрунда<br />

мцъадиля етдикляри йцксяк милли-рущи вя вятянпярвярлик амаллары<br />

бизляри бу миллятин Танры гаршысындакы мцгяддяс миссийасыны<br />

дярк етмяйя, мющтяшям кечмишимизля гцрур дуймаьа,<br />

сабащкы мцбаризяляря даща бюйцк бир шювгля атылмаьа<br />

сювг едир. Аъынаъаглы бурасыдыр ки, миллятимизин 200 иллик ишьал,<br />

физики сойгырымы вя мяняви ассимилйасийасы просеси заманы<br />

гящряманларымызын тарихи йаддашымызда ъанланан образлары<br />

цзяриндя щяр ъцр «експеримент» апарылыб. Миллятин эяляъяк<br />

няслини кор гоймаг, йадлашдырмаг, тяфяккцръя бейнялмилялляшдирмяк<br />

ниййяти бу «експериментлярин» нятиъяляриня диггят<br />

йетиряркян ачыг-айдын эюрцнмякдядир. Сон йцзилликлярин<br />

Надир шащ Яфшар, Аьа Мящяммяд шащ Гаъар, Ъавад хан<br />

Эянъяли кими эерчяк гящряманлары великорус шовинизминин<br />

марагларына зидд мцбаризя апардыгларына эюря онлары бизляря<br />

бирбаша дцшмян кими тягдим едибляр. Узаг тарихимиздя<br />

йер алмыш Санатцрк Бейляганлы кими адлы-санлы ярянляримиз<br />

Гафгаза сохулмаьа ъящд едян ермяни-щайларын бурнуну<br />

овдуьуна эюря цмумиййятля халгдан эизлядилиб. Цстялик,<br />

С.Шаумйан, С.М.Киров, Я.Щ.Гарайев, Гатыр Мяммяд,<br />

Н.Няриманов вя с. кими йени вя сцни «совет гящряманлары»<br />

да йетишдирмяйя ъящд едибляр. Бцтцн бунлар халга йахшы<br />

мялумдур. Лакин совет тарихшцнаслыьынын миллятимизин тарихи<br />

кечмишиня гаршы йюнялмиш даща ийрянъ ямяли бир сыра тарихи<br />

гящряманларын мцбаризя мотивляринин халга йанлыш шякилдя<br />

тягдим олунмасыдыр ки, мцстягиллик дюняминдя бунун щаггында<br />

нядянся чох аз данышылыр. Сяттархан, Баьырхан, Хи -<br />

йабани, Гачаг Кярям, Гачаг Няби, Дяли Алы, Кярбялайи Ис -<br />

майыл, Аббасгулу бяй кими тарихи шяхсиййятлярин апардыглары<br />

мцъадилянин мащиййяти еля сахталашдырылыб ки, бу эцн дя халгын<br />

бюйцк бир гисми онлара бир заманлар тягдим олунан йа -<br />

ланларын щягигят олдуьуну эцман етмякдядир.<br />

Коммунист-болшевик гараэцрущунун тарихи гящряманларымызла<br />

баьлы йцрцтдцйц хятт юзцндя ашаьыдакы принсипляри<br />

ещтива едирди:<br />

1. Рус дювляти шовинизминя гаршы сярт шякилдя мцбаризя<br />

апардыьына эюря Азярбайъан Тцркляринин гящряманлары цзяриндя<br />

хцсуси «иш» апарылмалыдыр;<br />

2. Бу мцбариз халгын тарихи гящряманлары еля эцня го -<br />

йул малыдыр ки, халг онларын образында юз азадлыг вя истиглал<br />

ар зуларынын эерчякляшмяси йолларыны эюря билмясин;<br />

3. Азярбайъанын халг гящряманлары илк нювбядя юз ба -<br />

хышларына вя мцбаризя цсулуна эюря утопик сосиализм идейаларынын<br />

дашыйыъысы ролунда ъанландырылмалыдыр;<br />

4. Бу гящряманларын имкан дахилиндя щамысы, ян пис<br />

щалда ися бюйцк яксяриййяти аиляси проблемли вя юзц дя сонсуз<br />

бириси кими тягдим едилмялидир;<br />

5. Бу халг гящряманлары мцмкцн олдуьу гядяр Ислам<br />

тяфяккцрцндян узаг, сахта бяшяри дяйярляр уьрунда юзцнц<br />

фяда едян, милли тярягги, инкишаф вя юзцнцдярк дцшцнъясиня<br />

йад бириси кими эюстярилмялидир;<br />

6. Бу гящряманларын тяблиь олунан характерик кейфиййятляри<br />

ичярисиндя айры-айры мцяммалы «нюгтяляр» сахланмалыдыр<br />

ки, сонрадан мцстягил тарихчиляр вя эениш иътимаиййят щямин<br />

деталлара сярбяст шякилдя диггят йетиряркян юзц-юзцнц тякзиб<br />

етмиш олсун;<br />

7. Нящайят, бу халгын гящряманлары юз етник-милли кимлийиня<br />

эюря мцбащисяли адамлар кими халга тягдим олунмалыдыр.<br />

Бу минвалла сюзцэедян принсиплярдян иряли эяляряк со -<br />

вет дюврцндя тарих китабларында йер алмыш «Азярбайъан гящряманлары»<br />

образларынын халга тягдим олунма тярзиня диггят<br />

йетирсяк, аъынаъаглы бир вязиййятин шащиди олаъаьыг. Бу<br />

китаблара ясасян,<br />

• Бабяк бизим диня гуллуг етмяйян бир «кафир», «юз башчысынын<br />

яйалына тамащ салмыш бир яхлагсыз», йахуд йцз минлярля<br />

мюмин мцсялманын ганыны ахытмыш бир «залым» кими;<br />

• Короьлу «миллиййяти намялум вя йа гейри-Тцрк олан»,<br />

«юз дцшмянлярини юлдцрцб сонра онларын гызларыны юз йурдуна<br />

эятиряряк онлара хошбяхт щяйат вяд едян бир анормал»<br />

йахуд «сонсуз» бириси кими;<br />

• Шащ Аббас «фарслара гуллуг едян» бириси кими;<br />

• Аьа Мящяммяд шащ Гаъар «ишьалчы, ганичян» йахуд<br />

«кишилийи олмайан бир хядим» кими;<br />

• Надир Шащ Яфшар «йаделли», «зцлмкар» кими;<br />

• Ъавад хан Эянъяли «иранлылара сатылмыш» бириси кими;<br />

• Гачаг Кярям, Дяли Алы вя диэярляри «щансыса бир аьа иля<br />

шяхси ядавятиня эюря гачаглыг етмиш» бириси кими;<br />

• Фятяли Хан Хойлу, Щясян бяй Аьайев, Ящмяд бяй<br />

Аьа оьлу, Яли бяй Щцсейнзадя вя диэярляри «синфи дцшмянляр»,<br />

«капиталистлярин мянафейини мцдафия едян мцртяъе<br />

бяй ляр» кими;<br />

• Кярбялайи Исмайыл кими аьсаггаллар совет щакимиййятиня<br />

гаршы мцбаризя апаран бир «голчомаг», «кулак» кими<br />

халга, хцсусян дя эянъ нясля тягдим олунуб. Бунунла<br />

паралел олараг, щям дя йени сцни «совет гящряманлары»<br />

дцзялдибляр бу миллят цчцн. Бу миллятин айаьынын алтыны газымыш,<br />

онун чюряйини йейиб, башына бялалар эятирмиш ня гядяр<br />

вялядцззина, ня гядяр эядя-эцдя варса, щамысыны уъдантутма<br />

гящряман кими сырыйыблар.<br />

Лакин ня гядяр щийляэяр, мякрли вя щягигятлярин цстцня<br />

пярдя чякян бир консепсийа олса да, совет тарихшцнаслыьыны<br />

йюнляндирянлярин аьлы бир шейи дярк етмяйя йетмяйиб – онлар<br />

дцшцнмяйибляр ки, ня вахтса бу империйа вя онун йеритдийи<br />

сийасят ифласа уьрайаъаг, ня вахтса Азярбайъан Тцркц<br />

зцлмцн эирдабындан гуртулараг юз истиглалына говушаъаг вя<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

27


юз гящряманлары барядя аьзына гыфыл вурулмуш щягигятляри<br />

ъидд-ъящдля, инадла арашдырыб цзя чыхармаьа башлайаъаг.<br />

Диггят йетирсяк, бир чох иэид шяхсиййятляримиз мящз бу<br />

принсипляр ясасында «чыхдаш» вя йа «саф-чцрцк» едилмишдир.<br />

Короьлу адлы эерчяк халг гящряманындан «анти-Тцрк мювгели<br />

аловлу утопик сосиалист», фяалиййяти щяля дя гейри-мцяййян<br />

олан Ъаванширдянся «мащир сийасятчи вя сяркярдя» формалашдыран<br />

совет тарихшцнаслыьы диэяр тяряфдян бир чох щягиги<br />

гящряманларла йанашы Бабяк адлы тарихи шяхсиййятимизи дя<br />

ращат бурахмамышдыр. Хилафят сарайынын йалан-палан йазмагла<br />

мяшьул олмуш тарихчиляринин вя миллиййятъя фарс олан диэяр йа -<br />

зарларын заман-заман йаздыглары тящриф долу фикирляр азмыш<br />

кими, Бабякин (Щясянин) апардыьы рущи мцъадилянин мащий -<br />

йяти совет дюняминдя ян ийрянъ формада сахталашдырылмыш,<br />

онун гырмызы байраьы «яски коммунизм елементи» кими дя -<br />

йярляндирилмиш, Аббасиляр сцлалясинин йцрцтдцйц си йа сятя гар -<br />

шы галдырдыьы цсйан «яряб ишьалына гаршы азадлыг щярякаты»<br />

кими гялямя верилмишдир. Мараглыдыр ки, совет та рихшц наслыьы<br />

Бабякля баьлы иряли сцрдцйц консепсийаны ясасландырмаг<br />

цчцн яряб хилафяти дюврцнцн бир сыра сарай тарихчиляринин йаздыглары<br />

ясярляря истинад етмишдир. Мящз бу нюгтейи-нязярдян<br />

Бабяк шяхсиййяти, онун апардыьы мцбаризянин ясл мащиййяти<br />

барядя бу эцн даща дягиг фикир сюйлямяк цчцн эяряк<br />

лянятя эялмиш совет тарихчиляринин ямяллярини бир кянара<br />

гойуб щяр шейдян яввял сюзцэедян яряб тарихчиляринин йаздыгларына<br />

диггят йетиряк, онларын йазмыш олдуглары китабларда<br />

растымыза чыхан йаланлары ифша етмякля йанашы, щям дя бир<br />

сыра инъя вя гаранлыг галмыш мятляблярин цзяриня ишыг салаг.<br />

Етираф етмяк лазымдыр ки, бу, щеч дя асан де йил вя бу ишдя<br />

тарихи мяхязлярин мялуматларыны тящлил едяркян тез-тез дямир<br />

мянтигя вя интуисийанын эцъцня йер вермяк лазым эялир.<br />

Бабяк вя онун апардыьы мцъадилянин<br />

мащиййяти барядя<br />

ßряб вя фарс тарихчиляринин<br />

Бабяк щаггында фикирляриня цмуми бахыш<br />

Бабяк вя онун башчылыг етдийи щярякат барядя Тя бя ри дян<br />

тутмуш Йагут Щямявийя вя щятта сонракы ясрлярдя Гяз ня -<br />

виляр дюврцнцн сарай тарихчиси олмуш Низамцлмцлкя гядяр<br />

бир чох яряб, фарс тарихчиляри юз ясярляриндя фикирляр йц рц -<br />

дцбляр. Бяри башдан буну билдиряк ки, сюзцэедян тарихчилярин<br />

ясярляриндя Бабяк вя онун рящбярлик етдийи щярякатын<br />

мащиййятинин мякрли бир формада тягдим едилмяси о гя дяр<br />

дя тяяъъцблц сайылмамалыдыр, чцнки бу щагда йаланлара<br />

мейдан верян яряб тарихчиляринин бюйцк яксяриййяти хя лифя<br />

сарайынын муздлу тарихчиляри олуб, бир гисм яряб йазарлары<br />

ися садяъя мцкафат алмаг, хялифядян мцяййян имтийаз ял -<br />

дя етмяк, танынмаг вя сарайда сюз сащиби олуб юзцнямяхсус<br />

йер тутмаг ниййятиля Бабяк дцшмяни олан Аббаси хялифяляринин<br />

истядикляриндян фяргли бир шей йазмайыблар. Беля -<br />

ликля, хилафят дюврцнцн яряб тарихчиляринин Бабяк шяхсиййятиня<br />

гярязли мювгейини ортайа гойан мянбялярдя бющтан, ифтира<br />

вя йаланлар «айаг тутуб йеримиш», совет дюврцндя ися<br />

щямин сахта фикирляр ясасында ясярляр йазылмагла Бабяк<br />

шях сиййятинин мащиййяти тящриф едилмишдир.<br />

Сонракы дювр фарс мяншяли тарихчиляря вя йазарлара<br />

эялдикдя ися, онларын Бабяк шяхсиййятини, Бабяк щярякатынын<br />

мащиййятини ашаьылайан фикирляри яслиндя бу щярякат щаггында<br />

дягиг фикир йцрцтмяк вя щягигятляри ачыб ортайа гоймаг<br />

цчцн бизляря хейли фцрсят верир. Фарс тарихчиляринин фикирляри<br />

илк нювбядя яряб тарихчиляринин бир чох йаланларыны ифша<br />

етмяйя кюмяк едир. Бир гисм яряб тарихчиляри иддиа едирдиляр<br />

ки, эуйа Щясян адлы бу гящряман Бабяк исмини юзцня<br />

Сасани щюкмдары Ярдяшир Бабяканын шяряфиня эютцрцбмцш<br />

вя онун мягсяди Иранда гядим фарс дювлятчилийини бярпа<br />

етмяк, ейни заманда, Ящямянилярдян галма фарс дини<br />

инанъы олан атяшпярястлийин мювгелярини бяргярар етмяк<br />

имиш. Яэяр щягигятян беляйдися, онда мянтигля эяряк фарс<br />

мяншяли тарихчиляр юз ясярляриндя Бабяки башдан-айаьа<br />

мядщ едяйдиляр, тярифляйиб эюйляря галдырайдылар, бизся мянбяляря<br />

мцраъият етдикдя бунун яксини эюрцрцк.<br />

Бабяк шяхсиййяти барясиндя щягигятляри ортайа чыхармаг<br />

цчцн илк нювбядя онунла баьлы ифтиралары, бющтан характерли<br />

йалан мялуматлары саф-чцрцк етмяк лазымдыр, чцнки бу<br />

эцн мящз бу мялуматлар ясасында бюйцйян нясля Бабяк<br />

адлы инсанын щяйат мцъадиляси йанлыш тягдим олунур. Мящз<br />

бу сахта мялуматлара истинад едян режим бу эцн Иранда<br />

Бабяк шяхсиййятиня ещтирамда булунан сойдашларымызы<br />

«кафирликдя», «диндян сапынмагда» иттищам едир. Биз ялбяття<br />

ки, бу йазыда Бабяки тящриф едян фикирляря чох йер вермяйяъяйик,<br />

бу фикирляря илляр узуну гулаг асмышыг. Мягсяд<br />

йаланын йалан, щягигятинся щягигят олдуьуну мцяййян<br />

гядяр дя олса ачыб ортайа гоймагдан ибарятдир. Бу нюгтейи-нязярдян<br />

сюзцэедян гящряманымыз барясиндя гейриляринин<br />

мцхтялиф мякрли ниййятлярля йаздыгларыны щятта ъяфянэийат<br />

олса да, нязярдян кечирмяйя ещтийаъ вардыр.<br />

Ибн-ян-Нядим «Китаб-ял-Фещрист» ясяриндя Бабяк<br />

щагда йаздыгларыны эуйа онун барясиндя мялуматлар топламыш<br />

Вагид ибн Ямр Тямиминин фикирляри иля ясасландырмаьа<br />

чалышыр, истинад едилян шяхсин ися бу мялуматлары щарадан<br />

топламасы юз-юзлцйцндя суал алтындадыр. Бу мянбядя гейд<br />

олундуьуна эюря, эуйа «Бабякин атасы онун анасы иля кяндин<br />

ятрафында тякъя отуруб шяраб ичирмишляр вя булаг башына<br />

эедян гыз-эялин онлары биядяб щалда эюрцб цзярляриня атылыблар.<br />

Абдуллащ (Бабякин атасы – Ъ.Б.) гачса да, анасынын<br />

сач ларындан тутуб дарта-дарта кяндя эятиряряк рцсвай едибляр».<br />

Буэцнцмцзцн ара сющбятляриндян щеч ня иля фярглянмяйян<br />

бу мялуматын аь йалан олдуьу эюз юнцндядир. Ейни<br />

тярздя Ибн-ян-Нядим эуйа бир дяфя «анасынын Бабяки ахтараркян<br />

ону бир аьаъын алтында чылпаг вязиййятдя () йатмыш<br />

щалда тапдыьыны» сюйляйир. Няйя, щансы тутарлы факта, щансы<br />

шащидин сюйлядийиня ясасян йазылдыьы мялум олмайан бу<br />

фикир юзцня тарихчи дейян адамын «Аббаси дцшмяни» барясиндя<br />

наьыл гурашдырдыьыны ачыг-ашкар ортайа гойур. Щямин<br />

«тарихчи» йеня дя еля щямин Вагид ибн Ямр Тямимийя истинад<br />

етмякля «Бабякин Бязз галасынын сащиби Ъавиданын<br />

арвады иля Ъавидандан хябярсиз эизли-эизли эюрцшдцйцнц»<br />

йазыр. Санки бу Вагид ибн Ямр Тямими дейилян бяндя<br />

Бабякин интим щяйатынын щяр дягигясинин ъанлы шащиди имиш.<br />

Сямани «Китаб-ял-янсаб» ясяриндя хцррямилярин илдя бир<br />

дяфя гадынлы-кишили бир йеря топлашдыьыны, ишыьы сюндцрдцйцнц<br />

вя киминля истясяляр яхлагсызлыг етдиклярини йазыр. Ейни ифтира<br />

вя бющтана бизляр 600 ил сонра Османлы сарай тарихчиляринин<br />

гызылбашларын ъям ибадятляри иля ялагядар сюйлядикляри фикирлярдя<br />

дя раст эяляъяйик. Бу мювзуйа ирялидя бир даща тохунаъаьыг,<br />

амма буну индидян демяк лазымдыр ки, Османлы<br />

тарихчиляринин йаздыглары бу йалан бирбаша Аббасилярин сарай<br />

тарихчиляринин йаздыьы щядйанлардан гайнагланмышдыр.<br />

28 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


Мящяммяд Цвфи «Ъаме-ял-щекайят вя ляваме-яр-рявайят»<br />

ясяринин Ы щиссясинин 5-ъи фяслиндя «Бабякин зындыг ол -<br />

ду ьуну» гейд едир, ардынъа ися йазыр: «Бунлар (Бабякин<br />

адамлары – Ъ.Б.) щарада пийада вя мцсялман эюрцрдцляр,<br />

бурун-гулаьыны, ял-голуну кясир вя сонра одда йандырырдылар».<br />

Йазыр, амма няйя, щансы факта истинад едир, кимин ша -<br />

щидлийиня бел баьлайыр, бир юзц билир бир дя Аллащы (ъ.ъ.). Ейни<br />

шейи, йяни Бабякин мящз «зындыг олмасыны» Ябу Яли Бялями<br />

дя «Тарихи-Тябяри» ясяринин тяръцмяси заманы йазыр: «Онун<br />

мязщяби зиндигя мязщяби иди». Шямсяддин Ябу Абдуллащ<br />

Зящяби дя «Дцвял-ял-ислам» китабында Бабяк щаггында<br />

охшар фикри тякрарлайыр: «О, йарамаз бир зяндиг иди». Бабякин<br />

нийя кафир йох, мящз зындыг (зяндиг) кими тягдим олунмасынын<br />

сябябляриня ирялидя айдынлыг эятирмяйя чалышаъаьыг.<br />

Мцгяддяси дя юзцнцн «Китабцл-ял-бяд вя-т-тарих» адлы<br />

ясяриндя Бабякин ясир дцшмяздян юнъя Сящл ибн-Сумбатла<br />

эюрцшмясини инанылмасы чятин бир тярздя ашаьыдакы кими<br />

гейд едир: «О, (Бабяк – Ъ.Б.) Ярмяниййяйя эетмяк цчцн<br />

аиляси вя ушагларыны эютцрцб таъир палтарында шящярдян чыхды.<br />

Йолда ермяни яйанларындан бири олан хачпяряст Сящл ибн-<br />

Сумбат ону таныды. Бу ящвалатдан бир мцддят яввял о,<br />

Бабякин ясири олмушду, ъаныны гуртармаг цчцн она чохлу<br />

мал-дювлят тяклиф етмишди. Лакин Бабяк гулаг асмайыб онун<br />

эюзцнцн габаьында анасы, баъысы вя арвады иля зина ейлямишди.<br />

Сящл ону тутуб Афшинин йанына эюндярди».<br />

Тарихи мянбялярин яксяриййяти Сящл ибн-Сумбатын<br />

Бабяки алдадараг юз гясриня апармасы, она зийафят вермяси<br />

вя даща сонра ова чыхардараг Афшинин адамларына тяслим<br />

етмяси фикрини бюлцшцр. Беля олан сурятдя Мцгяддясинин<br />

йаздыгларында бир мянтигсизлик йараныр: яэяр щягигятян дя<br />

Бабяк яввялдян Сящл ибн-Сумбатын башына сюзцэедян<br />

ойуну эятирмиш олсайды, мянтигля аьлы башында олан бир<br />

адам юз арвад-ушаьы иля онун евиня гонаг дцшмяз, щятта<br />

йери эялдикдя ону таныдыьына вя сата биляъяйиня эюря Сящл<br />

кимисини дярщал йериндяъя юлдцрярди. Демяли, Мцгяддясинин<br />

щеч бир тутарлы мянбяйя истинад етмядян йаздыьы бу щадися<br />

йаландыр вя Бабякин Сящлин гадын аиля цзвляри иля щеч бир<br />

яхлагсыз щярякяти олмайыб. Диэяр тяряфдян, Тябяри йазыр ки,<br />

«Сящл Бабякин кюмякчиляриндян олуб онун мяслякини гябул<br />

етмишди». Инди бу фикирлярин щансына инанасан – яэяр Тябя -<br />

ринин йаздыьы щягигятдирся, онда Бабякин Сящлин намусуна<br />

тяъавцз етмяси барядя Мясудинин дедикляри йаландыр, йох,<br />

яэяр Мясуди дцз дейирся, онда Тябяри йалан данышыр вя<br />

эюзцнцн юнцндя аилясинин намусуна тяъавцз едилян щеч<br />

бир нормал адам бу ямяли едянин кюмякчисиня чеврилиб<br />

онун мяслякини гябул етмяз, щятта Сящл анормал дцшцнъяли<br />

бириси олуб буну ется беля, Бабяк кими бир адам бу ъцр<br />

бирисини юзцня кюмякчи эютцрмязди. Щяля биз Мясуди иля<br />

Тябяринин Сящлин дин-мязщяби щагда дедикляри арасындакы<br />

зиддиййятя (бири Сящли хачпяряст, диэярися Бабякин мяслякиндян<br />

сайыр) тохунмуруг. Щяр ики тарихчинин йаланлар тохудуьуну<br />

ачыг-ашкар эюрдцйцмцзя эюря онларын щяр икисинин<br />

бу щагда фикирлярини инкар едирик вя «Аллащ щаггы эизлядиб<br />

нащагга мейдан верян гялям ящлиня лянят етсин!» дейирик.<br />

Яряб тарихчиляринин бюйцк яксяриййяти Бабяк щаггында<br />

цмуми фикирляр ишлядяряк бу фикирляри сцбут етмяк цчцн йалныз<br />

бири о бирисинин йаздыьына истинад етмишдир. Мясялян, Эяр диз<br />

инин «Зейн-ял-яхбар» адлы ясяриндя Бабяк щаггында йаздыьы<br />

фикир белядир: «Бабяк Щцррямдин юлкядя олдугъа пис ишляр<br />

эюрдц, чохларыны йолдан чыхартды».<br />

Бязи тарихчиляр Бабяк барядя йаздыгларында санбаллы истинад<br />

мянбяйи олмадыьындан мцяййян мягамлара айдынлыг<br />

эятиряркян «дейирляр ки», «беля рявайят едилир ки», «ола билсин<br />

ки» типли ифадялярдян эен-бол истифадя етмишляр. Еля тякъя бу<br />

тип ифадялярин йер алдыьы мялуматлара нязяр салдыгда онларын<br />

щягигятяуйьун олмадыьыны интуитив шякилдя щисс етмяк мцм -<br />

кцндцр. Мясялян, «Рювзят-сяфа» ясяринин мцяллифи йазыр:<br />

«Бя зи рявайятя эюря, вябали дейянин бойнуна, Бабяк тяряфиндян<br />

мцщарибя мейданларында вя башга йерлярдя юлдцрцлян<br />

адамларын сайы мин миня (бир милйона) чатды». Йаздыьы<br />

мялуматын доьру олмасына мцяллифдя о гядяр шцбщя вар ки,<br />

фикринин яввялиня байаг садаладыьымыз ифадяляри ялавя етмяйя<br />

мяъбур олур. Бу эцн бу мялуматы охуйан вя тарихи щадисялярин<br />

мащиййятини анлайан щансы бир инсан сюйляниляня<br />

инанар Ялбяття ки, щеч ким! Щятта йахын кечмишдя Бабяк<br />

щагда арашдырмалар апарараг яряб-фарс мянбялярини тядгиг<br />

етмиш Сяид Няфиси беля бир чох мцщцм йерлярдя ейни ифадялярдян<br />

йарарланмалы олур. О, «Азярбайъан гящряманы Ба -<br />

бяк Хцррямдин» китабында Хцррямилийин мащиййяти вя бу<br />

адын щансы мянаны вермяси иля баьлы ашаьыдакылары йазыр:<br />

«Ола билсин ки, Сасаниляр заманындан бяри Иранын уъгар<br />

нащийяляриндя, Иранын мяркязи, гярби вя шимал-гярби даьларында<br />

эизли йашайан вя йалныз бу заманда юз динлярини ашкара<br />

чыхара билян Сасани дюврц мяздякиляринин хяляфлярини<br />

Ислам дюврцндя бу адла чаьырырмышлар. Щям дя ола биляр ки,<br />

онлар Мяздяк дининдя бязи дяйишикликляр ямяля эятирдикляриндян<br />

юзляри цчцн йени ад сечмиш вя бу йени мязщябя<br />

«хцррямдин» ады гоймушлар, щямчинин, нязяр беля эялир ки,<br />

«хцррямдин» тяркиби Зярдцшт дини щагда дейилян «бещ-дин»<br />

тяркибиндян тяглид едилмишдир». Бу фикирдя гейд олунан цч<br />

ъцмлянин щеч бири тутарлы мянбяйя дайанмадыьындан щяр<br />

биринин яввялиндя мцяййян ифадялярдян истифадя олунмушдур<br />

ки, бу да йазарын юзцнцн сюзцэедян фярзиййяляря инамсызлыьыны<br />

ачыг шякилдя эюстярир.<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

29


Еля яряб тарихчиляри дя вардыр ки, онларын Бабяк шяхсий -<br />

йяти щаггында йаздыглары башдан айаьа тящрифдир. Мясялян,<br />

Ябу Мянсур Баьдади «Ял-фярг бейн ял-фиряг» ясяриндя щеч<br />

Бабякин гардашынын адыны беля дцз демир, ону яряб гошунунун<br />

сяркярдяси олмуш Исщаг ибн-Ибращимля чашбаш салыр:<br />

«Щямин гошун щиссяляри онларла ийирми ил дюйцшдцкдян сонра<br />

Бабяки гардашы Исщаг ибн Ибращимля бирликдя ясир етдиляр вя<br />

Мютясим заманында Самирядя дара чякдиляр». Инди билмядийи<br />

шейи йазыйа алмыш вя тарихи ясяр йазмыш бирисинин фикирляриня<br />

неъя инанасан Бу адамын щямин китабда Бабяк барядя<br />

йаздыьы «о, щарам ишляри щалал билирди, чохлу мцсялман гырды»<br />

вя йа Афшин щагда дедийи «щалбуки о, гялбиндя Бабякля дост<br />

иди, ъамааты гырмагда вя гадынларын намусуна тяъавцз етмякдя<br />

онунла ялбир иди» кими фикирляринин доьрулуьуна инанмаг<br />

мцмкцнмц Ясла!<br />

Вя йахуд Мясудинин йаздыгларына диггят йетиряк. Бабя -<br />

кин хялифя щцзуруна эятирилмяси сящнясини Мясуди «Баьдад<br />

хябярляри» адлы бир китабдан охудуьуна ясасян беля гейд<br />

едир: «Бабяк Мютясимин йанына эялдикдя бир мцддят данышмады.<br />

Сонра Мютясим: «Бабяк сянмисян» - дейя ондан<br />

сорушду. Деди: «Бяли, мян сянин нюкярин вя гулунам!» Ба -<br />

бя кин ады Щясян, гардашынын ады ися Абдуллащ иди». Шям -<br />

сяддин Ябу Абдуллащ Зящябинин «Дцвял-ял-Ислам» китабында<br />

да Бабякин едам сящнясинин Мясудинин гейд етдийиня<br />

бянзяр бир шякилдя йазылдыьыны эюрцрцк: «Хцлася, Бабяки<br />

Мютясимин йанына эятирдикдя ондан сорушду: Бабяк сянмисян<br />

Бабяк деди: Ямирин гулуйам!»<br />

Бабякин едам сящнясини Тябяридян тутмуш Ибн-ял-Ъюв -<br />

зийя гядяр бир чох яряб тарихчиляри ишыгландырыблар вя онларын<br />

яксяриййятиндя Бабякин едамгабаьы ъясаряти, гятиййяти,<br />

сюйлядийи сюзляр гейд олунуб. Беля бир гятиййятя малик сяркярдянин<br />

хялифянин нюкяри вя гулу олдуьуну сюйлямяси та -<br />

ма миля абсурд вя щягигятдян узаг эюрцнцр. Ачыг-айдын<br />

щисс олунур ки, Аббаси щюкмдарынын хошуна эялмяси цчцн<br />

Мясуди вя Зящяби Бабякин эуйа Мютясимя йалвардыьыны<br />

йаз мышлар, цстялик бу ики йазарын юзляринин сюзцэедян сящ -<br />

ня иля баьлы фикирляриндя садяъя олараг бир-бирляриня истинад<br />

етмялярини тяхмин етмяк мцмкцндцр, чцнки башга щеч бир<br />

мянбяйя ясасланмырлар. Бу ситатларда щягигятя уйьун олан<br />

йеэаня шей Мясудидя Бабякин ясл адынын гейд олунмасы<br />

сайыла биляр.<br />

Гийасяддин ибн-Щцмамяддин Щеряви Хондямирся юз<br />

ясяриндя аь йалан сюйлямякдя щятта Мясудини вя Зящябини<br />

дя эеридя гоймушдур. Беля ки, онун «Хцласят-ял-яхбар фи<br />

бяйани ящвал-ил-яхйар» китабында охуйуруг: «Бабяк хилафят<br />

гясриня чатдыгда онун ганындан кечсинляр дейя Мютясимя<br />

чохлу пул, дювлят тяклиф етди, лакин онун бу тяклифи рядд олунду».<br />

() Няйя, кимя, щансы бяндянин сюйлядикляриня ясасланыб<br />

бу фикри йазыр, билинмир. Башга щеч бир мянбядя Бабякин<br />

хялифяйя рцшвят тяклиф етмяси гейд олунмайыб, яксиня, мяхязлярин<br />

бюйцк яксяриййятиндя Бабякин хялифядян эялян аман<br />

мяктубуну ъырыб парча-парча етмяси вя ону налайиг сюйцшлярля<br />

сюймяси йазылыб (бах: Ябу Фяллащ Ябдцл-щей ибн-Имад<br />

Щянбяли, «Шязярат-яз-зящяб фи яхбари мин зящяб» ясяриня),<br />

щятта Бабякин ясир дцшмцш оьлундан эялян мяктубу беля<br />

ъырыб тулламасы вя ону оьуллугдан чыхардыьыны сюйлямяси<br />

Тябяридя гейд олунуб.<br />

Бабяк щаггында щядйанлар йазан тарихчилярин фикирляриня<br />

айдынлыг эятиряркян буну да гейд етмяк лазымдыр ки, яряб<br />

тарихчиляринин Бабяк шяхсиййяти иля баьлы рийакарлыьына вя<br />

икицзлцлцйцня ян бариз мисал Ябу Мящяммяд Абдуллащ ибн<br />

Ясяд Йафеинин «Мират-ял-ъцнан вя ибрят-ял-йягзан» ясяридир.<br />

Бу ясярдя сюзцэедян йазар мцхтялиф иллярдя баш верян<br />

щадисяляря тохунмушдур. Бизим диггятимизи онун фикирляриндяки<br />

ачыг-ашкар зиддиййят ъялб етдийиня эюря щямин ясярдян<br />

бир парчаны охуъунун нязяриня чатдырмаг истярдик.<br />

Йафеи щиъри 201-ъи илдя (816-817-ъи илляр) баш верян щадисяляр<br />

барядя гейдляриндя йазыр ки, «бу ил Бабяк Хцрряминин илк<br />

дяфя мейдана чыхдыьы илдир. О, батиниляр фиргясиня мянсуб<br />

бир зяндиг иди. Бабяк гийам едиб пис-пис ишляр эюрдц. О,<br />

рущларын тянасцхцня (реинкарнасийа – Ъ.Б.) инанырды».<br />

Ардынъа ися щямин йазар 222-ъи илин щадисялярини гейд едяркян<br />

(836-837-ъи илляр) Бабяк щаггында ашаьыдакы фикирляри<br />

сюйляйир: «Онун дювраны ийирми нечя илдян чох чякди. О,<br />

атяшпярястлийи йенидян бярпа етмяк истяйирди, бир чох шящярляри<br />

фятщ етмишди». Бу мялуматдан айдын эюрцнцр ки, китабынын<br />

бир йериндя Йафеи Бабяки Исламын батиниляр голуна мянсуб<br />

бири кими, диэяр йериндя ися атяшпяряст кими тягдим<br />

етмяйя ъящд эюстярир. Ийирми илдян артыг Аббасиляр сарайынын<br />

ъанына вялвяля салмыш вя хялифянин 7 ордусуну дармадаьын<br />

етмиш бир шяхсин щансы мязщябя гуллуг етмиш олдуьуну<br />

неъя ола биляр ки, онун щаггында фикир йцрцдян бир сарай<br />

тарихчиси билмясин! Билирдиляр, щамысы билирдиляр. Амма юз<br />

мянфяятляри наминя сифаришли йалан йазмагдан имтина едя<br />

билмядикляриня эюря щаггы нащаггын айаьына верирдиляр.<br />

Фарс тарихчиляринин Бабяк щярякатына даир йаздыгларына<br />

эялдикдя ися, бу щагда эуйа ян етибарлы мянбя щесаб олунан<br />

Низамилмцлкцн «Сийасятнамя» ясяриня нязяр салмаг<br />

кифайят едир ки, йаланларын неъя айаг тутуб йеридийини эюрясян.<br />

Бунунла баьлы тякъя бир мисал чякмяк йетярлидир.<br />

Бабякин юлдцрцлмя сящнясини эуйа диэяр мянбяляря ясасланараг<br />

тясвир едян Низамцлмцлк Бабякин ялляринин-айагларынын<br />

кясилмясини, онун юз яли иля цзцнц гана бойамасыны<br />

вя сябябини изащ етмясини гейд етдикдян сонра йазыр:<br />

«Мютясим ямр етди, буйнузлары цстцндя олан тязяъя кясилмиш<br />

бир юкцз дяриси эятирдиляр. Мялун Бабяки дяринин ичярисиня<br />

еля салдылар ки, юкцзцн буйнузлары Бабякин гулагларынын<br />

дибиндя галды. Бу заман дярини тикдиляр. Дяри гуруду, сонра<br />

ону дири-дири дара чякдиляр».<br />

Бабякин юлцм сящнясини хилафят дюврцнцн яряб сарай<br />

тарихчиляринин мцтляг яксяриййяти ейни тярздя, ейни формада<br />

тясвир едирляр. Онларын билдирдийиня эюря, Бабякин ялляриниайагларыны<br />

кясдикдян вя ики габырьасынын арасына гылынъ<br />

сохуб ону юлдцрдцкдян сонра Мютясимин ямри иля Бабякин<br />

башы кясиляряк Хорасана эюндярилмиш, бядяни ися Самиря<br />

шящяриндя сонрадан «Кянисейи-Бабяк» адланан тяпяликдя<br />

дара чякилмишдир. Беля олан сурятдя неъя ола биляр ки,<br />

Низамцлмцлкцн дедийи кими, «Бабяки дири-дири юкцз дярисиня<br />

салсынлар вя юкцзцн буйнузлары да щяля бир онун гулагларынын<br />

дибиндя галсын»! Гящряманын башы кясилиб, бу тарихчи<br />

ися онун гулагларындан данышыр...<br />

Беляликля, Бабяк шяхсиййяти вя онун рящбярлик етмиш<br />

олдуьу щярякатын мащиййяти барядя йаланларла долу мякрли,<br />

сифаришли фикирляр сюйлямиш гядим дювр мянбяляринин мцяллифляринин<br />

гейдлярини нязярдян кечириб йыьъам шякилдя тящлил<br />

етдик вя щямин бющтанлара имкан дахилиндя ъаваблар вермяйя<br />

чалышдыг. Лакин бу фикирляри гяти шякилдя тякзиб етмякля<br />

бярабяр биз щеч дя щямин мянбяляри тамамиля инкар<br />

етмяк ниййятиндя дейилик. Йяни щансыса бир ел гящряманы,<br />

тарихи шяхсиййят барядя она дцшмян эюзц иля бахмыш мян-<br />

30 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


бядян дя няся ялдя етмяк, щансыса дяйярли мялуматы ал -<br />

маг мцмкцндцр. Лакин ян бюйцк суч гейри-сямими тарихи<br />

мянбянин вердийи мялуматларын ясасында щямин тарихи шяхсиййяти<br />

иътимаиййятя тягдим етмякдир – совет дюняминдя<br />

ба шымыза мящз бу ойуну эятирибляр. Бизим фикримизъя, Ба -<br />

бякин ялейщиня «кюклянмиш» еля щямин мянбялярдя бу тарихи<br />

шяхсиййятимизин мцъадиляси иля баьлы кифайят гядяр<br />

дцшцндцрцъц инъя нцанслар вардыр. Чох тяяссцф ки, щямин<br />

инъя мятлябляря бу эцня гядяр дяриндян тохунулмамыш,<br />

онлара тарихчиляримиз тяряфиндян лазыми диггят йетирилмямишдир.<br />

Мящз бу сябябдян дя Бабяк адлы тарихи гящряманымызы<br />

олдуьу кими дярк етмяк цчцн илк юнъя щямин мянбялярдя<br />

растымыза чыхараг бизлярдя щаглы суаллар доьуран мя -<br />

гамлара нязяр салмаьа, онлары инъялямяйя ещтийаъ вардыр.<br />

Инанырыг ки, сюзцэедян мятлябляря диггятля нязяр салан щюрмятли<br />

охуъу Бабяки «кафир», «динсиз», «атяшпяряст», «Са -<br />

сани тяряфдары» вя с. адландыранлара шцбщя иля йанашмагда<br />

йанылмадыьымызы эюряъяк, щямчинин, Бабякин апардыьы<br />

мцбаризянин ясл мащиййятини анламаг цчцн кифайят гядяр<br />

ъидди аргументлярля башбаша галаъаг. Биз исрар етмирик ки,<br />

эятиряъяйимиз ситатларын щамысы там щягигятяуйьундур,<br />

амма бунунла беля, бу ситатлар Бабякя бу эцнядяк тялгин<br />

едиляндян даща фяргли бир призмадан йанашмаьа йардымчы<br />

олаъагдыр – буна гейдсиз-шяртсиз яминик.<br />

Бабяк вя хцррямиляр щагда бир сыра «инъя мятлябляр»<br />

Илк юнъя Ябу Щянифя Диняваринин «Яхбар-ят-тивал» ясяриндя<br />

Бабякля баьлы ашаьыдакы илэинъ информасийайа раст<br />

эялмяк мцмкцндцр: «Бир чохлары Бабякин ясил-нясяби вя<br />

мясляки щаггында мцхтялиф фикирляр иряли сцрцр. Мяня мялум<br />

олан будур ки, о, Ябу-Мцслцмцн гызы Фатимянин оьлу Мцтя -<br />

щяррин ювладындан биридир вя хцррямиййядян олан Фатимиййя<br />

гябиляси дя она мянсубдур». Бу ситат тякъя она эюря диггяти<br />

ъялб етмир ки, орада Бабякин атасынын ады вя ясли-кюкц<br />

иля баьлы йени версийа юз яксини тапыб, щямчинин о сябябя<br />

ма раг доьурур ки, щям Хорасанда баш галдырмыш цсйанын<br />

башчысы олан Ябу Мцслцмцн мцсялманлыьына вя Тцрклц -<br />

йцня шцбщя йохдур, щям дя ондан тюрянмиш Фатимиййя адлы<br />

гябилянин исми бирбаша Бабякля ялагяляндирилмишдир.<br />

Ябу Мянсур Баьдадинин «Ял-фярг бейн-ял-фиряг» китабында<br />

беля бир ъцмляйя раст эялирик: «Бабякин азярбайъанлы<br />

вя дейлямилярдян ибарят олан адамларынын сайы цч йцз мин<br />

няфяря чатырды». Хатырладаг ки, Дейлям Хязяр дянизинин ъя -<br />

нуб-гярб сащилляриндя шия мцсялманларын йашадыьы бир яйалятдир<br />

вя бу яйалят барядя Тцркийянин цнлц тарихчиси Реща<br />

Чамуроьлу юзцнцн «Исмайыл» адлы ясяриндя беля сюйляйир:<br />

«Дейлям щяля чох гядим заманлардан шиялярин мяркязи<br />

иди». Бу мялуматын бизим цчцн ящямиййяти ондан ибарятдир<br />

ки, Бабякин ордусунда кцлли мигдарда шия мцсялманын иштиракыны<br />

сцбут едир(!). Цстцндян 600 иля йахын бир дювр кечдикдян<br />

сонра Шейх Щейдярин оьлу 13 йашлы Шейх Исмайыл да цзя<br />

чыхараг юз тарихи йцрцшцня башларкян гызылбаш мцридляриня<br />

мящз Дейлямдя топлашмаьы ямр етмишди.<br />

Сяид Няфиси хцррямилярин щансы мяслякя гуллуг етмясини<br />

айдынлашдырмаг мягсядиля юз ясяриндя бунлары йазыр: «Беля<br />

ки, бязиляри онлары (хцррямиляри – Ъ.Б.) мяздякилярдян, бязиси<br />

ися исмаили вя батинилярдян щесаб етмиш, бир гисми дя<br />

Ябу Мцслцм Хорасанинин тяряфдарлары сайылан Мцслцмиййя<br />

вя Ябу Мцслцмиййя тяригятинин бир шюбяси кими гейд етмишляр.<br />

Щятта бир паралары онлары ибащиййя суфиляри (!) эюстярмишляр<br />

ки, онлар тянасцх (метемпсихоз) нязяриййяси тяряфдарыдыр».<br />

Ардынъа ися гейд едир: «Амма бу дейилян сюзлярин ичярисиндя<br />

щягигятя бянзяр бир шей варса, о да бундан ибарятдир<br />

ки, онлар тянасцхя вя йа рущларын гайытмасы нязяриййясиня<br />

инанырдылар. ...Юз дцшмянляриня вя мцхалифляриня рящм<br />

етмяздиляр». Эюрдцйцмцз кими, мцяллиф апардыьы арашдырмалар<br />

нятиъясиндя Бабяк тяряфдарларыны рущларын гайытмасы<br />

нязяриййясиня инанан суфиляр кими гябул едян фярзиййяни даща<br />

аьлабатан щесаб едир. Диггят йетирсяк, эюрярик ки, мящз<br />

щцру филикдя вя гызылбашлыгда да мцгяддяс рущларын гайытмасына<br />

бюйук инам олмушдур. Еля тякъя Шащ Исмайыл Хятаинин<br />

«мещман ъанлар, сиз бизя хош эялдиниз!» мисрасыны бу йер -<br />

дя хатырлатмаг йериня дцшярди. Бу щагда йери эялдикъя<br />

данышаъаьыг.<br />

Мараглыдыр ки, ейни дяряъядя мараглы нцанслара Бабяк<br />

щя рякатына тамамиля мянфи мцнасибят бясляйян фарс тарихчиси<br />

Низамцлмцлкцн «Сийасятнамя» ясяриндя дя раст эял -<br />

мяк мцмкцндцр вя бу мараглы мягамлар, мян дейярдим<br />

ки, тарихчинин йаздыьы диэяр йалан мялуматлары кюкцндян<br />

сар сыдан, бющтан вя ифтираларыны пуча чыхаран мягамлардыр.<br />

Диггят йетиряк:<br />

«... истяр Мяздякин, истярся хцррямдинлярин вя батинилярин<br />

дини вя мясляки бирдир вя онларын йеэаня арзулары Исламы<br />

мящв етмякдян ибарятдир. Халгы юз тяряфляриня ъялб етмяк<br />

цчцн яввялъя юзлярини доьру, пящризкар вя пейьямбярин юв -<br />

ладыны севян адамлар кими эюстярирляр». Мящяммяд пейьямбярин<br />

(с.я.с.) ювладыны (оху: Ящли-Бейти) севянлярин кимляр<br />

олдуьу бу эцн демяк олар ки, щамыйа бяллидир. Азяр -<br />

байъанда еля бир мцсялман Тцрк ола билмяз ки, пейьямбяримизин<br />

(с.я.с.) аилясиня вя няслиня щюрмят вя ещтирамда бу -<br />

лунмасын. Тарихчинин бу гейдиндян анлашылан щягигят бундан<br />

ибарятдир ки, ня Бабяк, ня дя хцррямиляр ян азындан<br />

гей ри-мцсялман олмамышлар. Ейни мянтигля фикримизя да -<br />

вам едяряк билдирмяк истярдик ки, пейьямбяр (с.я.с.) ювладыны<br />

севмяйиб онлара гаршы щяр зцлмц етмиш гцввялярин дя<br />

кимлийи чохларына бяллидир. Мараглы мягамса будур ки, Тцр -<br />

кийянин танынмыш алими Нищат Чятингайа юзцнцн «Гызылбаш<br />

Тцркляр» адлы ясяриндя тутарлы фактлара ясасланараг фарсларын<br />

мящз 1515-ъи илдян етибарян Шащ Исмайылын сайясиндя шиялийи<br />

(оху: Ящли-Бейт севэисини) гябул етдиклярини ортайа гоймушдур.<br />

Беляликля, 1515-ъи илдян бир нечя яср яввял йашамыш<br />

сарай тарихчиси, фарс мяншяли Низамцлмцлкцн юзцнцн щансы<br />

мязщябя гуллуг етмиш олмасыны ися гой дяйярли охуъу юзц<br />

мцяййян етсин.<br />

Низамцлмцлкдян эятирдийимиз бу ситатда даща мараглы<br />

мягам Ящли-Бейт севэисини гялбиндя эяздирмиш хцррямилярин<br />

батиниляр дейилян вя мяфкуряси бу эцня гядяр чохларына<br />

эизли галан ъяряйанла ейни рущи-фялсяфи-идеоложи бахышларын<br />

дашыйыъысы олдугларынын гейд олунмасыдыр. Хцррямилярля батинилярин<br />

ейни байраг алтында мцъадиля апармаларына даир Ни -<br />

за мцлмцлкцн «Сийасятнамя» ясяриндя бир нечя йердя гейдляр<br />

вардыр. Низамцлмцлк йазыр: «Хялифя Мещди заманында «гы -<br />

зыл байраглылар» дейилян Горган батиниляри хцррямилярля бирляшдиляр...»<br />

Китабын башга бир йериндя ися охуйуруг: «Хцр -<br />

рямдинляр щиъри 212-ъи (827-828-ъи илляр) илдя Мямун дюв -<br />

рцндя гийам етдикдя Исфащан нащийясинин батиниляриндян бир<br />

дястя онлара гошулду». Бундан сонра милади 833-ъц илдя<br />

Исфащанда хцррямилярин чыхышларындан данышан Низамцлмцлк<br />

онларын «Фарсда чохлу мцсялман гырдыглары» ( – Ъ.Б.)<br />

барясиндя йазыр, ардынъа ися билдирир ки, «Исфащанда Яли Мяз -<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

31


дяк (! – Ъ.Б.) адлы бир шяхс онлара башчылыг едирди». Йери эял -<br />

мишкян, дяйярли охуъулардан тявягге олунур ки, хцррямиляр<br />

щаггында эятирдийимиз мцхтялиф ситатларда щаггында данышылан<br />

тарихи шяхсиййятлярин адларына да айрыъа диггят йетирсинляр,<br />

чцнки бу адлар да юз-юзлцйцндя Хцррямиййя вя йа Ба -<br />

бякиййя дейилян ъяряйанын мащиййяти иля ялагядар фикир йц -<br />

рцтмяк цчцн ялавя стимул верир. Батинилярля хцррямилярин ейни<br />

йолда олдуглары барядя Низамцлмцлкцн сюзцэедян ясяриндя<br />

даща бир фикря раст эялмяк олар: «Хцррямиляр цсйан етдикляри<br />

заман батиниляр онларла ялбир олараг онлара гцввят вермишляр.<br />

Щяр ики мязщябин ясли бирдир».<br />

Исфащандакы цсйан заманы (милади 778-779-ъу илляр) ба -<br />

ти нилярин хцррямиляря гошулмалары барядя «Мцъмяли-фясищ»<br />

ясяринин мцяллифи дя йазыр.<br />

Цмумиййятля, мянбялярин мялуматларына диггят йетирдикдя<br />

онларын бюйцк бир гисминдя хцррямилярля батинилярин<br />

арасында чох сых идеоложи баьлылыг олдуьуну сезмяк мцм -<br />

кцндцр. Мящз бу сябябдян батинилярин кимлийи щагда ян<br />

тутарлы мянбялярдян бири кими бу йердя Сейид Мцртяза ибн-<br />

Дан Щясян Разинин «Тябсирят-ял-явам фи мярифяти мягалатял-янам»<br />

адлы китабындан ситат эятирмяк зяннимизъя йериня<br />

дцшярди: «Исмаилиляря батиниййя, гярамитя, хцррямиййя, ся -<br />

бий йя, бабякиййя вя мцщяммиря дя дейирляр. Батиниййя ад -<br />

лан маларынын сябяби будур ки, онларын фикринъя, «Гуран»ын вя<br />

Мящяммядя аид щядислярин защири вя батини мяналары вардыр.<br />

Защир габыг, батин ися онун мяьзи демякдир, бадамын габыьы<br />

вя ичи кими. Бу фикри иряли сцрянляр ашаьыдакы айяни ял дя ясас<br />

тутурлар: «Онун бир гапысы вар ки, батининдя (ичярисиндя) мярщямят<br />

вар, амма защири язаба (язиййятя) тяряф ачылыр»...»<br />

Батинилярин «мювлана» адлы башчыларындан (! – Ъ.Б.) да -<br />

ны шан Щясян Рази ардынъа йазыр: «Беляликля, онлар бцтцн<br />

«Гу ран»ы вя пейьямбяр щаггында олан щядислярин щамысыны<br />

бу тярздя тяфсир едирляр. Щцррямидиниййя дя бу тайфайа<br />

мянсубдур. Бу халг Азярбайъан юлкясинин Бязз адланан<br />

даьлыг нащийясиндя йашайыр».<br />

Бу ситатдан сонра айдынлашыр ки, нийя эюря Ял-Баьдади<br />

хцррямиляр (щцррямиляр) барясиндя «хцррямиляр дя мцсялман<br />

идиляр, садяъя «Гуран»ы хцррямъясиня изащ едирдиляр»<br />

дейя гейд едир. Йери эялмишкян, батиниляр ъяряйанынын ясл<br />

ма щиййяти барядя тамамиля доьру фикир йцрцтмцш Щясян<br />

Рази юз яслиня эюря пейьямбяр ювлады – сейид, хцррямилярин<br />

мцсялман олдугларыны ачыгъа сюйляйян Ял-Баьдади ися<br />

Ящли-Бейт ашиги олмушлар. Вя яэяр хцррямиляр, щямчинин он -<br />

ла рын рящбяри Бабяк Ислама гаршы вурушмуш гейри-мцсялман<br />

олсайдылар, бу тарихчиляр ян азындан онлара диэяр сарай<br />

тарихчиляринин бяслядикляри мцнасибяти эюстярярдиляр.<br />

Щашийя: Сейид Мцртяза ибн-Дан Щясян Разинин «Тяб -<br />

сирят-ял-явам фи мярифяти мягалат-ял-янам» китабында Ябу<br />

Мцслцм тяряфдарлары барядя мялуматда мараглы бир детал да<br />

диггяти ъялб едир: «Бил ки, бу халгы щяр йердя бир адла чаьырырлар.<br />

Онлара Исфащан вя онун нащийяляриндя Щцррямиййя, Гяз -<br />

вин вя Рейдя Мяздяки вя Сцмбади, Мащейндя Мцщя м -<br />

миря, Азярбайъанда говлиййя, Орта Асийада ися муьлар (! –<br />

Ъ.Б.) дейирляр». Бу мялуматда мараг доьуран амил будур<br />

ки, хцррямилярин муьларла ейнилийи ещтималы ортайа гойулур.<br />

Муьларынса гядим Азярбайъан (Оьуз ели) Гамларынын эизли<br />

биликляринин бир щиссясинин дашыйыъылары олдуьу барядя артыг<br />

чохдан щягигятяуйьун щипотезляр сяслянмякдядир вя Миряли<br />

Сейидовун «Гам-шаман вя онун гайнагларына цмуми ба -<br />

хыш» китабы бу щагда мцяййян гядяр мялумат верир.<br />

Имам Ябцлщясян Яшяри «Мягалат-ял-исламиййин вя ихтилаф-ял-мцсяллин»<br />

адлы ясярдя хцррямиляр щагда бунлары йазыр:<br />

«Бязиляри дейирляр ки, баш имамлар мюъцзялярдян хябярдардырлар;<br />

онларын йанына (эуйа) эюйдян мялякляр ениб эялир. Бу<br />

ися рафизи тяригятиня мянсуб бир дястянин сюзцдцр. Щятта<br />

онлардан бязиси бу хцсусда иши бир йеря чатдырмышлар ки,<br />

дейирляр шярият ганунларыны позуб ляьв етмяк мцмкцндцр.<br />

Бу дястяйя мянсуб олан хцррямдинляр о йеря эялиб чатдылар<br />

ки, дедиляр Мящяммяд пейьямбярдян (Аллащын она саламы<br />

олсун!) йеня дя пейьямбярляр эяляъяк вя онларын арасы<br />

кясилмяйяъякдир».<br />

Яввяла, ону билдиряк ки, бу ситатда йаланла щягигят йанашыдыр,<br />

лакин йаланлар ичярисиндя щягигят щяр заман юз нуру<br />

иля ачыг-ашкар сечилир вя дярракяли охуъу няйин доьру, няйинся<br />

йалан олдуьуну юзц сечиб айыра билир. Илк юнъя бу йазыланларда<br />

щягигяти эюстяряк, йалан юз-юзцня даьылыб пуч олаъагдыр.<br />

Щягигят бундан ибарятдир ки, ичиндя щягиги Ящли-Бейт<br />

севэиси эяздирян гызылбашлара Бабякдян 600 ил сонра да<br />

Османлы мянбяляри «рафизи» дамьасы вурмаьа сяй эюстярмишляр<br />

(еля тякъя Османлы сарайынын йалтаг тарихчиляриндян<br />

Мещмет Солакзадянин «Тарих» ясяриня нязяр салсаг, онун<br />

Шащ Исмайыл башда олмагла гызылбашлара неъя виъдансызъасына<br />

«рафизи» дамьасы вурмаьа чалышдыьыны эюря билярик).<br />

Мараглы олан факт бундан ибарятдир ки, Ябцлщясян Яшяри «баш<br />

имамлардан» (12 имам нязярдя тутулур) данышыр вя хцррямиляри<br />

дя бу имамлара щюрмятдя булунан тябягяйя дахил<br />

едир (!). Даща сонра ися ситатдакы сон ъцмлядя бялкя юзц дя<br />

баша дцшмядян бу йазар хцррямилярин Щз. Мящяммяди<br />

(с.я.с.) пейьямбяр олараг гябул етдиклярини гейд едир. Бу<br />

да юз нювбясиндя хцррямилярин мцсялман олдугларыны, пей -<br />

ьямбярин (с.я.с.) пак вя мцгяддяс няслиня щюрмят вя ещтирам<br />

эюстярдиклярини сцбут етмяйя кюмяк едир. О ки галды<br />

эюстярдийимиз ситатдакы йаланлара, Щязряти Мящяммяди (с.я.с.)<br />

пейьямбяр (Танры елчиси) олараг гябул едян еля бир ъяряйан,<br />

тяригят, мязщяб олмамышдыр ки, онун сон пейьямбяр<br />

(с.я.с.) олдуьуну инкар етсин. Шярият ганунларыны позмагла<br />

баьлы йазыланларса ону эюстярир ки, Ябцлщясян Яшяринин суфиликдяки<br />

шярият, тяригят, мярифят, щягигят дейилян дюрд гапыдан<br />

хябяри йохдур вя хцррямилярин ян савадсыз бир нцмайяндяси<br />

дя, эюрцндцйцня эюря, бу мясялядя бу тарихчидян<br />

даща чох шей билирмиш. Тяяссцф ки, инди олдуьу кими, мцхтялиф<br />

дюврлярдя дя мащиййятиндян лазыми гядяр анламадыьы бир<br />

нясня барясиндя фикир йцрцдян йазарлар чох олмушдур, бизим<br />

фикримизъя, Ябцлщясян Яшяри дя онлардан бири олмалыдыр. Ла -<br />

кин истянилян щалда онун йаздыгларында щягигят пайы варса,<br />

буна эюря она мцяййян гядяр миннятдар да олмалыйыг,<br />

чцнки Тябяри, Ибн-ян-Нядим, Ибн-ял-Ясир кимиляри иля мцгайисядя<br />

Яшяри щеч олмаса хцррямилярин мцсялман олдугларыны<br />

данмамышдыр.<br />

Бабяк савашынын эерчяк мащиййяти барядя даща мараглы<br />

гейдляря Йагут Щямявинин «Мюъям-ял-булдан» адлы китабында<br />

раст эялинир, щятта бурада сюйлянилян фикирляр бир гядяр<br />

яввялдя эятирдийимиз ситатлардакы мягамлары даща ачыг шякил -<br />

дя тясдигляйир десяк зяннимъя йанылмарыг. Сюзцэедян ясяр -<br />

дя Бязз галасы барядя йазыланлары охуйуруг: «Орада Хцр ря -<br />

миййя ады иля мяшщур олан Мцщяммиря (тяригяти) мейдана<br />

чыхды. Бабяк дя о йердян иди. Онлар Имам Мещдинин зцщуруну<br />

эюзляйирдиляр (! – Ъ.Б.)».<br />

Сяид Няфиси хцррямилярин ортайа чыхышы иля баьлы Тябяринин<br />

сюйлядиклярини тящлил едяркян йазыр: «Беляликля тягрибян айдын<br />

32 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


олур ки, хцррямиляр яввялъя Исфащан нащийяляриндя арайа чыхмыш<br />

вя сонралар ися хялифялярин тязйиги нятиъясиндя йа бц -<br />

тцнлцкля Исфащан яразисиндян гачыб Азярбайъанын бу йерляриня,<br />

Савалан даьларына пянащ эятирмиш, йа да онлардан бир<br />

нечяси о нащийяйя эедиб оранын халгыны юз мязщябляриня<br />

ъялб етмишляр». Паралелляр апарсаг, эюрярик ки, Мящяммяд<br />

пейьямбярин (с.я.с.) вя Щязрят Ялинин (я) нявяляри олан<br />

имамларын йахын аиля цзвляри дя мящз хялифялярин тязйигляри<br />

сонуъунда мцхтялиф дюврлярдя Азярбайъаны юзляринин пянащ<br />

йери сечмиш, бу яразиляря эялиб мяскунлашмыш, бунун нятиъясиндя<br />

дя бу яразинин халгынын онларын дцшцнъя тярзини,<br />

мязщяблярини гябул етмяляриня сябяб олмушлар. Бакы йахынлыьындакы<br />

Бибищейбятдя дяфн олунмуш Имам Мусейи-Ка -<br />

зимин баъысы Щюкцмя Хатунун гябри, Эянъядя «Имам за -<br />

дя» ады иля танынан тцрбя комплексиндя дяфн олунмуш Имам<br />

Ъяфяр Садигин гардашынын мязары вя бир чох бу кими фактлар<br />

дейилянляри тясдигляйир. Мясялянин мараглы тяряфи нийя пей -<br />

ьямбяр (с.я.с.) ювладларынын юзляриня Азярбайъаны пянащ<br />

йери сечмяляридир. Бизим фикримизъя, бурада сон Танры дини<br />

Исламын эизли тяряфляринин бюйцк ролу вардыр. Цстялик, Азяр -<br />

байъанын тарихян «пейьямбярляр йурду» кими йорумланмасы<br />

вя Савалан даьынын Танры дярэащында мцгяддяс йери дя<br />

бу кючлярин сябябляри арасында башлыъа йер тутур.<br />

Мящяммяд ибн-Ябдцлкярим Шящристани юзцнцн «Китаб<br />

ял-милял вя н-нищял» адлы китабында Щашимиййя щаггында фикир<br />

йцрцдяркян беля бир ъцмля ишлядир: «Ибн-Щашим ибн-Щяня -<br />

финин мцридляри вя Имам Абдуллащ ибн-Мцавийя ибн-Ябдуллащ<br />

ибн Ъяфяр ибн Ябу-Талибин тяряфдарлары, щабеля Ирагдакы хцр -<br />

рямиляр вя мяздякиляр дя онлардандыр». Бурда икигат мараг<br />

доьуран факт ондан ибарятдир ки, Щз. Яли ибн Ябу-Талибин (я)<br />

гардашы Ъяфярин няслиндян оланларла хцррямиляр идейа бахымындан<br />

ейни йолун йолчулары щесаб олунурлар, бу да, юз нювбясиндя<br />

хцррямилярин мцсялман олдугларынын бариз сцбуту<br />

сайыла биляр.<br />

Сяид Няфиси юзцнцн адыны чякдийимиз ясяриндя шаир Ми -<br />

сяря истинадян гейд едир ки, «Бязз тягрибян цч ъяриб мясафядя<br />

олан бир йердир. Дейирляр, ора еля бир шяхсин гярярэащыдыр<br />

ки, щяр кяс Аллаща дуа едярся, о шяхс онун дуасыны гя -<br />

бул едиб хащишини йериня йетиряр». Хатырлатмаг йериня дцшяр<br />

ки, Бяззин йерляшдийи даьлыг ярази мящз Савалан даьы олан<br />

торпагдадыр, «Савалан» («Сав» - гядим Тцркъядя Танры<br />

елчиси, пейьямбяр демякдир) сюзцнцн лексик мянасы ися<br />

«пейьямбяр даьы, пейьямбярляри юз ичиня алан даь» шяклиндя<br />

изащ едилмялидир. Бу гейддян дя эюрцндцйц кими, яэяр<br />

хцррямиляр Аллащы (ъ.ъ.) инкар едянляр олсайдылар, онлар мянтигля<br />

щеч бир вахт Аллаща (ъ.ъ.) дуа едилян бир йеря ъям олуб<br />

цсйан етмяздиляр.<br />

Бабякин Аллаща (ъ.ъ.) инанмасыны вя ясл мцсялман ол -<br />

масыны сцбут едян фактлар бу сюйлядикляримизля битмир.<br />

Имадяддин ибн-Кясир «Ял-бидайя-вян-нищайят» адлы китабында<br />

Бабякин Сящл Сумбат тяряфиндян ов заманы алдадылараг<br />

Афшинин адамларына тяслим едилмяси сящнясини тясвир едяряк<br />

беля йазыр: «... О йеря йетишдикдя о ики сяркярдя (Афшинин<br />

сяр кярдяляри нязярдя тутулур – Ъ.Б.) йанларындакы ясэярлярля<br />

йахынлашыб Бабяки мцщасиряйя алдылар. Сумбат ися гачды.<br />

Онлар Бабяки эюръяк дедиляр: атдан дцш! Сорушду: сиз кимсиниз<br />

вя щарадансыныз Дедиляр: Афшинин йанындан эялмишик.<br />

Бабяк атдан дцшдц. Онун яйниндя аь кюйняк, айаьында<br />

эюдяк чякмя, ялиндя ися бир ял гушу варды. О, Сумбат<br />

эедян тяряфя бахыб деди: Аллащ цзцнц гара елясин (! – Ъ.Б.).<br />

Мяндян ня истясяйдин верярдим...». Суал олунур: Аллащын<br />

(ъ.ъ.) варлыьыны гябул етмяйян бир гящряман ону сатан бирисиня<br />

Аллащын (ъ.ъ.) ады иля нифрин едярми Щяр кяс инандыьы,<br />

тапындыьы гцввянин ады иля алгыш вя йа гарьыш едяр. Бу ситат<br />

ачыг шякилдя Бабяк адлы тарихи шяхсиййятин мцсялман олдуьуну<br />

ортайа гойур.<br />

Ибн-Вазещ Йягубидян охуйуруг: «Иса (хялифянин сяркярдяси<br />

Иса ибн-Мящяммяд нязярдя тутулур – Ъ.Б.) орайа ча -<br />

танда Мящяммяд ибн-Ряввад Язди вя о юлкянин бцтцн го -<br />

шун башчылары онун йанына эялдиляр. О, Бабякя гаршы мцщарибяйя<br />

щазырлашды. Бабяк дар дярядя онунла цз-цзя эялди вя<br />

ону мяьлуб етди. Иса орадан эетди вя щеч йердя дурмады.<br />

Сяркярдялярдян бири ону сахлайыб деди: Ей Мусанын атасы,<br />

щарайа эедирсян Деди: Бу мцщарибядя биз бир иш эюря билмярик,<br />

бахтымыз эятирмяди. Биз мцсялманларла (! – Ъ.Б.)<br />

вурушмагдан горхуруг». Мяэяр бу сюйлянилянляр Бабякин<br />

вя онун ордусунда олан хцррямилярин мцсялман олдугларыны<br />

сюйлямяк цчцн йетярли дейилми<br />

Мараглыдыр, бяс Истяхри юзцнцн «Китаб-ял-мясалик-вя-лмя<br />

малик» адлы ясяриндя Бабякин йашадыьы вя мцбаризя<br />

апардыьы мяканы неъя тясвир едир Охуйаг: «Ялбяття, Са ва -<br />

лан даьы Дямавянд даьындан бюйцкдцр. Дябилдяки бюйцк<br />

Аьры даьы бунларын щяр икисиндян бюйцкдцр. Хцррямилярин йа -<br />

шадыглары даьлыг щиссядя ися чох чятин, кечилмяз даьлар вардыр.<br />

Бабяк оралы иди. Кяндляриндя мясъид вар (! – Ъ.Б.), онлар<br />

«Гуран» охуйурлар (! – Ъ.Б.). Лакин дедикляриня эюря, батиндя<br />

«ибащиййя»дян башга динляри йохдур».<br />

Бабякин гардашы Абдуллащын талейи иля баьлы мянбялярдя<br />

йазыланларда да Абдуллащын мцсялман олмасы фярзиййясини<br />

ис батлайа биляъяк нцанслар вардыр. Мясялян, сарай тарихчиси<br />

Тябяри Бабякин юлдцрцлмясиндян сонра ня баш вердийини<br />

бе ля анладыр: «Бундан сонра Мютясим онун (Бабякин – Ъ.Б.)<br />

башыны Хорасана эюндярди. Бядянини ися Самирядя шящяр<br />

йохушлуьунун йахынлыьында дара чякдиляр. Бу йер Самирядя<br />

мяруф иди. Онун гардашы Абдуллащы да Ибн-Шярвин Тябяри<br />

васитясиля Баьдада, Исщаг ибн-Ибращимя эюндяряряк эюстяриш<br />

верди ки, онун бойнуну вурдурсун. Бабякин башына эятириляни<br />

онун щаггында да етсин. Ибн-Шярвин Тябяри Бярдана<br />

йетишиб Абдуллащы Бярдан гясриня апарды. Абдуллащ Ибн-Шяр -<br />

виндян сорушду: сян щаралысан Деди: Мян Тябяристан да -<br />

нам. Абдуллащ деди: Танрыйа шцкцрляр олсун ки, мяни юл дцр -<br />

мяйя дещганлардан бирини тяйин едиб». Зяннимизъя, Аб -<br />

дуллащын дилиндян чыхан сюзляря ялавя изащат вермяйя ещтийаъ<br />

йохдур, чцнки мцсялман олмайан, Танрынын тяклийини,<br />

бирлийини гябул етмяйян адам Танрыйа дуачы олмаз.<br />

Бабякин кафир, Ислам дцшмяни, атяшпяряст олмадыьыны ачыгашкар<br />

ортайа гойан фактлар кифайят гядярдир, биз онлардан<br />

бизя мялум олан йалныз бир нечясини хатырлатдыг. Беля лик ля,<br />

бизим фикримизъя, сюзцэедян фактлар Азярбайъанын гящряман<br />

ювлады олмуш Бабякин, ейни заманда онун архасын ъа<br />

эедяряк зцлмя гаршы вар эцъц иля мцгавимят эюстяриб<br />

мцбаризя апармыш хцррямилярин Аллащын (ъ.ъ.) бирлийини, бю -<br />

йцклцйцнц гябул едян тямиз мцсялман олдугларыны, пейьямбяр<br />

(с.я.с.) няслиня дярин щюрмят вя ещтирам бяслядиклярини,<br />

щабеля, Хилафят сарайынын эюстяришиня ясасян Бабяк щя -<br />

рякатынын мащиййятини имкан олдуьу гядяр тящриф етмиш йалтаг<br />

сарай тарихчиляринин Бабяк вя хцррямиляр барядя йаланлар<br />

сюйляйиб, ифтиралар етдиклярини сцбут етмяк цчцн йетярлидир.<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

33


Tцrk tarиxиnиn<br />

qapalы sяhиfяlяrи<br />

Яlяkbяr Яlяkbяrov<br />

tarиx elmlяrи namиzяdи<br />

“Xalqы tarиxиndяn mяhrum etsяn, qul qazanarsan”<br />

Rus xalq mиsalы<br />

Azяrbaycan Qяdиm Шяrqиn tяrkиb hиssяsиdиr. Qяdиm<br />

Azяr baycanыn яhalиsи, яsasяn dяTцrklяr, Qяdиm Шяrqиn dиgяr<br />

xalqlarы иlяbиrlиkdя dцnya mяdяnиyyяtиnя чoxlu tюhfяlяr vermишdиr.<br />

Xцsusиlя qeyd olunmalыdыr kи, 200 иllиk tяqиblяr vя<br />

rep ressиyalara baxmayaraq, Tцrk dиlи юz yaшamaq qabиlиy -<br />

yя tиnи sцbuta yetиrя bиlmишdиr vя onu qяdиm yяhudи, yunan,<br />

latыn vя ermяnи dиllяrи иlя bиr cяrgяyя qoymaq olmaz.<br />

Яgяr bиz mцqяddяs kиtablara яsaslansaq gюrяrиk kи,<br />

bцtцn иnsanlarыn mяnшяyи eynи kюkdяndиr. Lakиn mцasиr Qяrb<br />

termиnologиyasы mяqsяdlи olaraq ayrы-seчkиlиk yaratmaqla<br />

bяшяrиyyяtи “Qяrb” vя “Шяrq” prиnsиplяrи яsasыnda bюl mяyя<br />

davam edиr. Aydыndыr kи, Allah (c.c.) qarшыsыnda yal nыz цmum -<br />

bяшяrи dяyяrlяr mюvcuddur vя bяшяrиyyяtиn Шяrq-Qяrb prиnsиpи<br />

яsasыnda bюlцшdцrцlmяsи yalnыz mцяy yяn иdeologиyanыn<br />

xиdmяtиdиr. Bu иdeologиyanыn яsasыnda иsя hяmишя “parчala vя<br />

hюkmranlыq et” (dиvиde et empera) sиyasяtи durub.<br />

Qeyd etmяlиyиk kи, mцasиr dюvrdя qarшыlaшdыьыmыz bцtцn<br />

bяlalar uzunmцddяtlи bиr prosesиn nяtиcяsиdиr. Avropada ka -<br />

pиtalиst mцnasиbяtlяrиnиn meydana gяlmяsи, reformasиya,<br />

mцstяmlяkячи иmperиyalarыn yaranmasы, “mяdяnи” Avropa -<br />

nыn vя “gerиdя qalmыш” Шяrqиn qarшы-qarшыya qoyulmasы, onun<br />

nяtиcяsи kиmи иsя “avropamяrkяzчиlиyиn” yaranmasы bиr чox<br />

Qяrb mцtяxяssиslяrиnи metodolojи baxыmdan dцzgцn иstиqamяtlяndиrmяdи.<br />

Hяmиn proseslяrиn nяtиcяsиdиr kи, ha zыrda<br />

bиz “Qяrb qlobalиzmи” иdeyasы иlяqarшы-qarшыya qal mышыq. Bu<br />

cцr yanaшmanыn bиr adы da “иkиlи standartlar”dыr.<br />

Peyьяmbяrиmиz salavatullah demишdиr kи, “юzцnц dяrk<br />

edяn, Allahыnы (c.c.) da dяrk edяr”. Шцbhяsиz, юzцnц tanыmayan,<br />

юzцnя hюrmяt etmяyяn шяxs (mиllяt) dиgяrиnя (yaxы -<br />

nыna) dя hюrmяt edя bиlmяz. Buna gюrя dя, mцasиr dюvrdя<br />

яsl mяnada beynяlmиlяl olmaq цчцn hяr bиrиmиz иlk olaraq<br />

юzцnц, юz xalqыnы, yяnи xalqыnыn qan yaddaшыna яsalanan vя<br />

mиnиllиklяrlя onun adяt-яnяnяlяrиnи formalaшdыran “mяn”иnи<br />

dяrk etmяyи bacarmalыdыr. Xalqыmыzыn hansы maddи-mяdяnи<br />

varlыqdan qиdalandыьыnы baшa dцшmяsяk, bиz “bиz” ola<br />

bиlmяrиk. Rus xalqыnыn gюzяl el mиsalы var: “Hяr bиr qяpиk<br />

manatы qoruyur”. Buna gюrя dя, hesab etmяk olar kи, “mяnmиllяt-Vяtяn”<br />

anlayышlarы qarшыlыqlы olaraq bиr-bиrиnя baьlы vя<br />

ayrыlmazdыlar, onun da nяtиcяsиndя “bиz” anlamы formalaшыr.<br />

Qяrb qlobalиzmиnиn demokratиya pяrdяsи altыnda gяtиrdиyи<br />

“иdeyalar” иsя mяhz hяmиn adы чяkиlяn vяhdяtиn parчalanыb,<br />

mяhv edиlmяsиnя yюnяlmишdиr.<br />

Vяtяnиnиn gяlяcяyиndяn narahat olan hяr bиr vяtяndaш<br />

kиmи dцшцnцrцk – bяs nя baш verdи kи, bu cцr nяhяng mad -<br />

dи-mяnяvи dяyяrlяrя malиk olan xalqыmыz qыsa mцddяt яr -<br />

zиndя Qяrbиn sиyasи vяиqtиsadи ekspansиyasыna mяruz qala<br />

bиldи Bиzиm яcdadlarыmыz hansы sяhvlяrи buraxdыlar kи, XVIII<br />

яsrdя цmumи яrazиsи 421,6 mиn кm 2 olan Azяrbay canы mы zыn<br />

hal-hazыrdakы sahяsи 86,6 mиn кm 2 -dиr. Яlbяttя, bцtцn bunlar<br />

sosиolojи vя kulturolojи elmlяrиn tяdqиqat obyektlя rи dиr.<br />

Bиzиm qarшыya qoyduьumuz mяqsяd иsя xalqыmыza “Qяr bиn”<br />

цmumdцnya hюkmranlыьы namиnя tarиxиmиzи necя saxtalaш -<br />

dы rыb, bиzи hansы mиrasdan mяhrum etmяsиnи gюs tяrmяkdиr.<br />

IX яsrя aиd olan Bиzans salnamяsиndя avar xaqanlы ьы nыn<br />

daьыlmasы haqqыnda maraqlы mяlumatlar var: bunlar Tцrkbulqar<br />

xaqanы Krumun яsиrlиyиndя olan avar dюyцшчцlяrиnиn<br />

etиraflarыdыr. Gюrцш zamanы Krum xan avar dюyцшчцlяrиndяn<br />

soruшdu: “Necя dцшцnцrsцz, nяyя gюrя aьalarыnыz vя xal qы -<br />

nыz talan edиldи” Onlar belя cavab verdиlяr: “Яvvяl, xaqa nы -<br />

mыzы hяqиqи vя dцzgцn olan mяslяhяtчиlяrdяn mяhrum edяn<br />

mцbahиsяlяr nяtиcяsиndя hakиmиyyяt natяmиz adamlarыn<br />

яlиnя keчdи. Sonra xalqыn qarшыsыnda hяqиqяtи qoruya bиlяn<br />

hakиmlяr yollarыnы azdыlar. Bunun яvяzиndя onlar rиyakarlar<br />

vя oьrularla qardaшlaшdыlar; шяrabыn bolluьu иsя sяrxoшluьa<br />

sяbяb oldu vя avarlar fиzиkи cяhяtdяn zяиflяyяrяk aьыllarыnы<br />

иtиrdиlяr. Nяhayяt xыrda alverя meyl gцclяndи, avarlar alverчи<br />

oldular. Bиrи dиgяrиnи aldadыr, qardaш qardaшыnы satыrdы.<br />

Bunlar, hюkmdar, rusvayчы fяlakяtиmиzиn sяbяblяrиdиr”.<br />

Tяяssцflя qeyd olunmalыdыr kи, SSRИ-dя kommunиst vя<br />

“velиkorossиzm” иdeologиyasы hюkm sцrdцyц шяraиtdя xal qы -<br />

mыzыn tarиxи qяrяzlи olaraq saxtalaшdыrыlыrdы. Bu baxыmdan<br />

sovet vяbяzиyerlи tarиxчиlяr hяmиn yabanчы иdeologиyaya яsas -<br />

lanaraq, xalqыmыzы Иran-Qafqaz-Tцrk etnиk elementlяrиnиn<br />

qarышыьы nяtиcяsиndя meydana gяlmяsи иdeyasыndan иndиyя<br />

kиmи яl чяkmиr.<br />

Azяrbaycan xalqыnыn tarиxиnиn bцtцn saxtakarlыqlarыna<br />

baxmayaraq, heч kяs цчцn sиrr deyиl kи, yerlи Tцrklяr Tцrk<br />

Dцnyasыnыn tяrkиb hиssяsиdиr. Buna gюrя dя yerlи Tцrklяrиn<br />

tarиxи baшqa Tцrk xalqlarыnыn tarиxиndяn ayrыlыqda юyrяnиlя<br />

bиlmяz. Mяhz, yerlи Tцrklяrиn dиgяr Tцrk xalqlarыnыn tarиxи иlя<br />

bиr kontekstdя юyrяnиlmяsи Azяrbaycan xalqыnыn etnoge ne -<br />

zиnиn mцrяkkяb mяsяlяlяrиndяn bиrиdиr. Bu mяsяlяnиn mey-<br />

34 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


dana gяlmяsи nяtиcяsиndя mцtяxяssиslяr иkи qarшы-qarшыya<br />

duran qola bюlцndцlяr. Mяsяlяnиn mahиyyяtи иsя ondan иbarяtdиr<br />

kи, Azяrbaycan torpaqlarыnda чoxluq tяшkиl edяn Tцrk lяr<br />

buranыn avtoxtonudur, yaxud onlarыn bura gяlиши yalnыz<br />

xalqlarыn Bюyцk kючц иlя baьlыdыr Mяhz, иkиncи nяzяrиy yя nиn<br />

tяrяfdarlarыbиzиm bura “gяlmя” olmamыz иdeyasыnы qы zыш dыrыb,<br />

mцtяmadи olaraq Azяrbaycanыn “Tцrklяшmяsи” kиmи cяfяng<br />

bиr иdeyanы ortaya atыrlar. Albanlarы Qafqaz (udиn), atropatenalыlarы<br />

Иran mяnшяlы, Tцrklяrи иsя bu яrazиlяrя gяl mя kиmи<br />

tяqdиm etmяk иstяyяn tяdqиqatчыlar nяzяrdяn qa чыrыrlar kи,<br />

burada чoxluq tяшkиl edяn Tцrklяr antropolojи cя hяtdяn<br />

altaylыlardan fяrqlяnиr vя yerlи Tцrklяrи bяzи hallar иstиsna<br />

olmaqla bцtюvlцklя Avropa иrqlиdиrlяr. Яgяr Tцrklяr bura<br />

gяlmя olsaydыlar, onlar bu яrazиyя юzlяrи иlя bиrlыkdя baшqa<br />

etnoqrafиk elementlяr, mяsяlяn, musиqи dя gяtиrmяlи<br />

olardыlar. Amma Altayыn beшpиllяlи (pentatonиka) vя Avropa -<br />

nыn yeddиpиllяlи musиqи ladlarыndan fяrqlи olaraq, xalиs Tцrk<br />

(mцsяlman) tяfяkkцrц яsasыnda kюklяnmиш Azяrbaycan<br />

muьamы sяkkиz pиllяlиdиr kи, bu da bиzи bu torpaqlara gяlmя<br />

hesab edяnlяrиn uydurmalarыnы tam alt-цst edиr. Чox tяяssцf<br />

kи, uzun mцddяt tarиxиmиzи dцzgцn ишыglandыrmaьa cяhd<br />

edяn mцtяxяssиslяrиn цzяrиnя damьalar qoyulurdu vя onlar<br />

mцxtяlиf bяhanяlяrlя aradan gюtцrцlяrяk, mяhv edиlиrdи.<br />

Sevиndиrиcи haldыr kи, Azяrbaycan mцstяqиllиk яldя etdиk -<br />

dяn sonra, bиz tarиxи hяqиqяtlяrи цzя cыxarmaq иmkanlarыnы<br />

qazandыq. Tцrk tarиxи иsя o qяdяr zяngиndиr kи, onu qabartmaьa<br />

heч bиr ehtиyac yoxdur. Tarиxи qaynaqlarыn tяhlиlи иsя<br />

onu demяyя иmkan verиr kи, Tцrklяr dцnya mяdяnиyyяtиnиn<br />

formalaшmasыnda aparыcы yerlяrdяn bиrиnя malиkdиrlяr.<br />

Qeyd olunmalыdыr kи, hazыrda Azяrbaycan torpaqlarыnыn<br />

bиr hиssяsи (Dяrbяnd vя onun яtrafыnda yerlяшяn torpaqlar)<br />

Rusиya Federasиyasыnыn tяrkиbиndяdиr. Цmumиyyяtlя bu da<br />

sиrr deyиl kи, mцasиr Rusиyanыn яsas яrazиsиnи tarиxи Tцrk torpaqlarы<br />

tяшkыl edиr. Buna gюrя dя Azяrbaycan tarиxиndяn<br />

yazdыqda иstяr-иstяmяz “rus” tarиxиnиn bяzи “qaranlыq” mя -<br />

qamlarыna da tоxunmalы olursan. Hяmиn torpaqlar hazыrda<br />

Rusиya tяrkиbиndя olduьu цчцn, orada baш verяn ha dи sя lя -<br />

rиn oyrяnиlmяsы иllяr boyu “rus” tarиxчиlяrиnиn иnhиsarыnda ol -<br />

muшdur. Yerlи tarиxчиlяrиmиz иsя, Azяrbaycan tarиxи иlя baьlы<br />

bяzи mяsяlяlяr иstиsna olmaq шяrtи иlя, Dяrbяnddяn шиmalda<br />

baш verяn bцtцn hadиsяlяrя yalnыz иnformatиv qaydada toxu -<br />

nub, yaxud da “rus” tarиxчиlяrиnиn tяdqиqatlarы иlя kиfa yяt -<br />

lяnmишdиlяr. Qeyd olunmalыdыr kи, qяdиmdя vяorta яsrlяr<br />

boyu Tцrklяrиn Azяrbaycana axыnlarы mяhz Dяrbяnd<br />

vasиtяsи иlя hяyata keчиrиlиrdи.<br />

Mцtяxяssиslяrи maraqlandыran bиr чоx mяsяlяlяrи юyrяnmяk<br />

цчцn шяrtи olaraq ЫX-X яsr qaynaqlarыna mцracияt<br />

etmяlи olduq. Bu dюvrdя Dяrbяnddяn шиmalda yerlяшяn torpaqlarda<br />

katolиk Qяrbиn, mцsяlman Шяrqиnиn, VЫЫЫ яsrиn<br />

sonundan yяhudи dиnиnиqяbul edяn Xяzяr xaqanlыьыnыn vя<br />

sonralar Kиyev Rusu kиmи adlanan dюvlяtlяrиn maraqlarы<br />

toqquшur. Yяhudиlяrиn Xяzяr xaqanlыьыnda hakиmиyyяtи vя<br />

beynяlxalq tиcarяtи яllяrиnя keчиrmяsи иsя regиonda sиyasи<br />

vяzиyyяtи kяskиnlяшdиrиr. Maraqlыdыr kы, mяhz yяhudи xaqanlarыnыn<br />

Azяrbaycan torpaqlarыna tяcavцzцnцn qarшыsыnы<br />

almaq mяqsяdи иlя Yusиf иbn Яbu Sac 912-cи иldя Dяrbяnd<br />

sяddиnи bяrpa etdиrиr. 965-968/9-cu иllяrdя burada baш verяn<br />

hadиsяlяr regиondakы vяzиyyяtи kюklц surяtdя dяyишиr kи, bu<br />

da Xяzяr xaqanlыьыnыn tяnяzzцlц иlя nяtиcяlяnиr.<br />

Tarиxчиlяr arasыnda qяbul olunmuш яnяnяyяgюrяиsя<br />

baш verяn hadиsяlяr Kиyev knyazы Svyatoslavыn adы иlя<br />

baьlыdыr. Lakиn slavyan vя яrяb qaynaqlarыnыn tяhlиlи gюs tяrиr<br />

kи, Svyatoslav 965-cы иldя yalnыz xяzяrlяrиn Sarkel qa la sыnыn<br />

daьыdыlmasыиlяkиfayяtlяnяrяk, gerиdюnцr, yяnи Kиyev knyazы<br />

tяxmиnяn 50 иl sonra Yusиf иbn Яbu Sacыn sи yasяtиnи hяyata<br />

keчиrиr. Fяrq yalnыz ondadыr kи, Яbu Sac Dяrbяndи mюhkяmlяndиrdиyи<br />

halda, Svyatoslav, yяhudиlяrиn Rus torpaqlarыna<br />

axыnыnыn qarшыsыnы almaq цчцn Sarkel qalasыnы daьыdыr.<br />

Gюrцndцyц kиmи, hяr иkи dюvlяt xadиmи hяmиn addыmы mяhz<br />

yяhudиlяrя qarшы atmышdы.<br />

O da qeyd olunmalыdыr kи, Kиyev salnamячиsи Nestor ruslarыn<br />

968/9-cu иldя baш verяn Bulqar vя Иtиlяyцrцшцndяn<br />

xяbяrsиzdиr. Hяmиn hadиsяlяrиn tяhlиlи onunla maraqlыdыr kи,<br />

ЫX-XЫ яsrlяrdя ruslarыn Xяzяr dяnиzиnя vя Azяrbaycana 11-<br />

я yaxыn mяlum yцrцшlяrи baш vermишdиr. Lakиn яrяb tarиxcиlяrи<br />

vя sяyyahlarы bu hadиsяlяrи nя qяdяr яtraflы vяmцfяs sяl<br />

ишыqlandыrsalar da, slavyan qaynaqlarыnda onlar haqqыnda<br />

heч bиr mяlumat yoxdur. Яrяb mцяllиflяrи Иbn Mиsqяveyh vя<br />

Mяrvяzиnиn yazdыqlarыna gюrя иsя, Bяrdяyя basqыn edяn<br />

“ruslar” mцsяlman olmuшlar. Bu иsя onu demяyя яsas verиr<br />

kи, яrяblяrиn bяhs etdиklяrи yцrцшlяrиn Kиyev dюvlяtиnя heч<br />

bиr aиdиyyatы yoxdur. Bununla belя dюvrцn qaynaqlarыnda<br />

yenяdяbu hadиsяlяrиn baш vermяsиndяXяzяr yяhudиlя rи nиn<br />

иzlяrи sezиlиr.<br />

Qяbul olunmuш fяrzиyyяlяrя яsasяn, tarиxчиlяrиn “normanиst”<br />

qolu “rus” adыnы skandиnavиyalы normanlarla baьlamaq<br />

иstяdиklяrи halda, “antиnormanиstlяr” иsя hяmиn adы “Ros”<br />

чayы иlя яlaqяlяndиrиrlяr. Яvvяla qeyd olumalыdыr kи, иstяr<br />

skandиnavlar, иstяrsя dяslavyan tayfalarы arasыnda “r-s” kюk<br />

<strong>sam</strong>иtlяrиndяn иbarяt olan tayfa yoxdur. “Ros” чayы яtrafыnda<br />

yaшayanlar иsя юzlяrиnи “rus/ros” deyиl, “porшane” adlan dы -<br />

rыrdыlar. Яksиnя olaraq, yunanlar ruslarы “skиf (иskиt)”, mцsяlman<br />

mцяllиflяrи иsя onlarы “Tцrk” adlandыrыrdыlar. ЫX яsr mцsяl -<br />

man coьrafиyaшцnasы Иbn Xordadbeh иsя qяtи olaraq bиldиrиr:<br />

“O kи, qaldы rus tacиrlяrиnя, onlar saklab cиnsиndяndиrlяr”.<br />

Slavyan qaynaqlarыnыn tяhlиlи onu sцbut edиr kи, иlk slav -<br />

yan salnamяsиnиn mцяllиfи Nestor (XЫ-XЫЫ яsr) Tцrk dиlиnи<br />

yaxшы bиlиrdи. Mяsяlяn, Nestor Tцrk “aьaчяrи”lяrи “древляне”,<br />

Buq (buьa) чayы цzяrиndя yaшayanlarы “волыняне” kиmи tяq -<br />

dиm edиr. Hяmиn vaxt Kиyevиn Bюyцk Чюldя hюkmranlыq edяn<br />

qыpчaqlarla mцnasиbяtlяrи gяrgиn olduьundan, Nestor oxucunu<br />

dolaшыьa salыb, “rus” adыnыn hяqиqи baьlыlыьыnы gиzlяtmяyя<br />

чalышыrdы. Lakиn onun davamчыsы, Nиkon (Patrиarx) salnamяsиnиn<br />

mцяllиfи (XЫV яsr) vя Иvan Qroznыnыn tapшыrыьы иlя<br />

yazыlmыш “Чar шяcяrяsиnиn dяrяcя kиtabы”nda ruslar “ku -<br />

man/qыpчaqlarla” eynиlяшdиrиlиrdи.<br />

Lakиn sonrakи mцяllиflяrdяn fяrqlи olaraq Nestor “rus” -<br />

larыn яcdadlarыnы slavyan hesab edяrяk, onlarы polyanlarla<br />

baьlayыr. “Polyan” adыnыn tяhlиlи иsя onu gюstяrиr kи, hяmиn ad<br />

qыpчaqlarыn slavyan salnamяlяrиndяkи “polovыy” adlan dы rыl -<br />

masы иlяoxшardыr vя hяr иkи sюz “sarы (sarышыn)” adы иlяяlaqяlиdиr.<br />

Mяnbяnиn tяhlиlиndяn aydыn olur kи, Nestor pol yanlarы<br />

slavyanlar arasыnda seчиlmиш xalq kиmи tяqdиm edиr.<br />

Gюrцndцyц kиmи slavyan tarиxчиsиnиn иstиfadя etdиyи “polyan”<br />

vя “polovtsы” (половцы → полов+цы/чи mяnsubиyyяt suffиksи)<br />

etnonиmlяrиnиn яsasыnы “pol/polovыy→sarы, чюl” иfadяsи<br />

tяшkиl edиr kи, onun dя Tцrk dиlиndя sиnonиmи “ku”dur. Bu da<br />

“ku man/sarыyanыz adam” adыnda юz яksиnи tapmышdыr. Eynи<br />

иlя hяmиn иfadя яrяblяrиn Kиyevи adlandыrdыqlarы “Kuyaba”<br />

adыnda яksиnи tapmышdыr kи, XIII яsr mцяllиfи яl-Иdrиsи иsя onu<br />

adlandыrыr. “madиnatu-t-turkи” - yяnи “Tцrk шяhяrи” ) ةنيدم كرتلا)‏<br />

Slavyan mцяllиfи dя bиrmяnalы qeyd edиr kи, Kиyev xяzяrlяrиn<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

35


torpaqlarыnda иnшa edиlmиш bиr qaladыr. Qяnaя tи mиzя gюrя<br />

“Kuyaba” sюzцndя olan “aba” иfadяsи Tцrkcя “oba/mяkan”<br />

sюzцnцn яksиdиr.<br />

Tцrk dиlиndя “чюl” “yazы”, “чюldя yaшayan иsя “yazыq”dыr<br />

anlamыnы verиr. “Yazыq”larы adы чяkиlяn яrazиlяrdя antиk vя er -<br />

kяn orta яsr mцяllиflяrи dя yerlяшdиrиr. Slavyanlar “yazы”da<br />

yaшayanlarы “язычник” adlandыrыrdыlar kи, Kиyevdя xrиstиanlыq<br />

qяbul olunduqdan sonra bu sюz xrиstиanlar arasыnda “Иsaya<br />

иnanmayan (kafиr)” demяk иdи. “Polovыy”larыn иsя “polyan lar” -<br />

la eynиlяшdиrиlmяsи onu gюstяrиr kи, Nestor Tцrk dиlиnи bиl dиyи<br />

цчцn, “yazы” sюzцnц hяrfи tяrcцmя edиr, чцnkи “pol yan”lar<br />

deyиldиyи kиmи, slavyan mцяllиfиnиn tяxяyyцlцndя “seчиlmиш-<br />

lяr”dиr. Nestorun “yazыq” иfadяsиnиn ишlяtmяmяsи yalnыz onun<br />

artыq xrиstиan olmasы иlяbaьыdыr. Lakиn, maraqlыdыr kи, sonrakи<br />

slavyan mцяllиflяrиndяn fяrqlи olaraq Nestor, hяmиn dюvrdя<br />

“kuman” иfadяsи genиш yayыldыьы halda ondan da иstиfadя<br />

etmиr. “Polyane/rus”larыn sarыyanыz olmasы vя Nestorun<br />

onlarы “polovыy”larla fяrqlяndиrmяsи gюstяrиr kи, mяnbяlяrdя<br />

“kuman” sюzцnцn baшqa bиr sиnonиmи dя var. Tцrk dиllяrиndя<br />

“ku“ иfadяsиnиn sиnonиmlяrи “иs-/иш-/ыz-/uz-/az-“dыr (mяs. иs-tи,<br />

иш-ыq, uld-uz, az-ar). “Kuman” adыndakы “mяn” иsя “яr” sюzц -<br />

nцn sиnonиmиdиr. Belяlиklя dя, bиzиm qяnaяtиmиzя gюrя<br />

yunan vя mцsяlman qaynaqlarыnda иstиfadя olunan “Ρως,<br />

Ρωσοι, ‏”سور adlarыnыn иlkиn formalarы “Urus” olub (hяrfи<br />

“яr+us; Aruz”). Hяtta XIV яsr mцsяlman mцяllиfи Nиzamяd -<br />

dиn Шamи Moskvanы “Urus шяhяrи” adlandыrыr”.<br />

Xrиstиanlыqdan яvvяl Kиyevиn Baш Allahы Perun adlanыrdы<br />

kи, onun da Tцrkcя sиnonиmи “Kuar”, yяnи “Шиmшяk Яrи”dиr.<br />

Belя ehtиmal olunduьu halda чox maraqlы bиr analogиya цzя<br />

чыxыr – Kuar/Perun (Od, Шиmшяk Allahы) → Киев/Kuyaba (Od<br />

Al lahыnыn шяhяrи) → urus/поляне (Od Allahы шяhяrиnиn sarыyanыz<br />

яhalиsи).<br />

Nestor slavyanlarыn mяnшяyиndяn yazarkяn, onlarыn<br />

яcdadlarыnы Bulqar torpaьы иlя baьlayыr. Slavyanlarыn bulqarlarla<br />

baьlыlыьыnы XVIII яsr bolqar tarиxчиsи Xиlendarиyalы Paиsиy<br />

dя tяsdиq edиr. Mцtяxяssиslяrиn qяnaяtиnя gюrя “slavyan”<br />

adы yunan qaynaqlarыnda “Σκλαβηνα, Σκλαβοί”, latыn dиlиndя<br />

иsя “Sclavus” kиmи иstиfadя edиlиrdи. Яrяblяr bu adы /яssaqalиba<br />

kиmи ишlяdиrdиlяr. Bununla da aydыn olur kи,<br />

qayanaqlarda bиzи maraqlandыran tayfanыn adы “k” <strong>sam</strong>иtи иlя<br />

иstиfadя olunur. Baxmayaraq kи, “slavyan” etnonиmиnиn иlk<br />

formasы “sclavus/sklavиn”dиr. Ad oxшarlыьыna baxmayaraq,<br />

onlarыn arasыnda bюyцk fяrq var. Qaynaqlarыn mцqayиsяsи<br />

иsя onu gюstяrиr kи, yunan, latыn vя яrяb mцяllиflяrи Σκλαβηνα,<br />

Σκλαβοί, Sclavus, ишlяtdиkdя oьuz-bulqarlarы<br />

nяzяrdя tuturdular. Mяsяlяn, яrяb qaynaqlarыnda Volqa<br />

чayыnыn adы “nяhr яs-saqalиba” kиmи xatыrlanыr. Xatыrladыьыmыz<br />

Xиlendarиyalы Paиsиy иsя xцsusи olaraq qeyd edиr kи, Volqanы<br />

hяmиn adla bulqarlar adlandыrыblar vя o “Volqa” adыnы “Bolqa”<br />

kиmи verиr. Tцrk dиllяrиndя “r” hяrfиnиn qeyrи sabиt mюvqeyиnи<br />

nяzяrя alsaq (arslan – aslan; kutrиqur – kutиqur;<br />

yapraq–yarpaq vя s.) qeyd etmяlиyиk kи, “Volqa/Bolqa”<br />

“Bolqar” kиmи oxunur. Belяlиklяdя, qaynaqlarda qeyd olunan<br />

Σκλαβηνα, Σκλαβοί, adыbиlavasиtя oquz-bulqarlara aиd<br />

olan bиr иfadяdиr.<br />

Mяsяlяnиn mцrяkkяblиyи dя bundadыr kи, Nestor polyanlar<br />

vasиtяsиlя oьuzlala qыpчaqlarы eynи xalq kиmи tяqdиm<br />

etdиyи halda, Mahmud Qaшqarlы onlarыfяrqlяndиrиr. Lakиn, bиz<br />

hesab edиrиk kи, Nestor hяqиqяtя daha yaxыndыr, чцnkи bиz<br />

hяm oьuzlarы, hяm dя qыpчaqlarы цmumи “Tцrk” adы иlя<br />

adlandыrыrыq. Mяsяlяn, qaynaqlarda “ku“ tяrkиbи иlя иkи Tцrk<br />

tayfasы qeyd olunur – kutrиqurlar vя kumanlar. Bиrиncиlяr<br />

bulqar-oьuz olduqlarы halda, иkиncиlяr qыpчaqdыlar. Hяmиn<br />

parчalanmanыn nя vaxt baш verdиyиnи иsя иndи sюylяmяk<br />

чяtиndиr.<br />

Иran (Иbn Mukaffa) яfsanяlяrиnя яsaslanan яrяb mцяllиflяrы<br />

“ /яs-saqalиba” adыnыn etиmologиyasыnы verяrkяn,<br />

onu fars “sяg (иt)” vя “lяb (dodaq)” sюzlяrиndяn meydana<br />

gяlmяsиnи qeyd edиrlяr. Lakиn яs-sakalиba adыna gяldыkdя,<br />

bu ad bцtцn qaynaqlarda “ / sad” hяrfи иlяyazыlыr. Fars<br />

dиlиndя иstиfadя olunan “иt” sюzц иsя گس“‏ - sяg” kиmи иstиfadя<br />

olunur kи, bu sюz nя yazы цslubu, nя dяkи, tяlяffцz baxыmыndan<br />

яrяb qaynaqlarыnda иstиfadя olunan “ /яs-saqalиba”<br />

sюzц иlя uyьun gяlmиr.<br />

Qeyd olunmalыdыr kи, “яs-saqalиba” sюzцndя иstиfadя olunan<br />

“-b” hяrfи cяm шяkиlчиnи bиldиrяn suffиksdыr, mяs. lullubи,<br />

kaspи. Lakиn яgяr bиz yuxarыda gюstяrdиyиmиz kиmи, “r” hя -<br />

fиnиn qeyrи-sabиt mюvqeyиnи nяzяrя alsaq, onda “saqalиba”<br />

adыnda olan “la-“ cяmи bиldиrяn suffиks sayыlmalыdыr. Mя sя lяn,<br />

hazыrda da balkarlar “qыzlar” sюzц яvяzыnя “qыzla” иstиfadя<br />

edиrlяr. Bцtцn bunlarы nяzяrя alaraq, qeyd etmяlиyиk kи,<br />

erkяn qaynaqlarda иstиfadя olunan Σκλαβηνα, Σκλαβοί,<br />

etnonиmи Tцrk “sakalara” aиd olan bиr sюzdцr. Bu иsя<br />

onu gюstяrиr kи, “иskиt/sakalarы” иtmиш xalqlar cяrgяsиnя aиd<br />

etmяk dцzgцn deyиl, чцnkи onlar bu vя ya dиgяr ad altыnda<br />

яrяb qaynaqlarыnda qeyd olunurlar. Prob lemиn bu sяpkиdя<br />

qoyuluшu bиzиm tяdqиqat sahяmиzи bиr az da genишlяndиrиr.<br />

Bиrиncиsи, яrяb mцяllиflяrиnиn bulqarlarы “sak/ skиf”-lяrlя<br />

eynиlяшdиrmяsи Azяrbaycan etnogenezи mя sяlяsиndя иndиyя<br />

kиmи hяll olunmamыш albanlarыn mяnшяyи иlя baьlы bцtцn<br />

mцbahиsяlяrя son qoyur, чцnkи alban ta rиxчиsи Kalankatuklu<br />

bиrmяnalы olaraq adы чяkиlяn albanlarыn “Sиsak” nяslиnя mяnsub<br />

olduьunu gюstяrиr. Tarиxи Qafqaz Albanиyasыnыn яsas<br />

hиssяsиnи Шиrvan tяшkиl edиr kи, bu ad иsя farsdиllиlяrиn bu яrazиyя<br />

kючmяsиndяn sonra bulqar nяslи olan “Barsel”<br />

etnonиmиnиn hяrfи tяrcцmяsиndяn yaranan sюzdцr.<br />

Иkиncи mяsяlяdяskиf/saklarыn Azяbaycana gяlиши probemиdиr.<br />

Skиf/sakalarы farsdиllи tayfa bиrlиyи kиmи tяqdиm etmяk<br />

иstяyяn bяzи mцtяxяssиslяrиn qяnaяtиnя gюrя цmumиyyяtlя farsdиllи<br />

tayfalarыn Azяrbaycana axыnlarы Qafqaz vasиtяsиlя шиmaldan<br />

cяnuba doьru hяyata keчиrиlиrdи. Lakиn aparыlan son tяdqиqatlar<br />

onu gюstяrиr kи, hиnd-avropalыlarыn ata yurdu Urmиya gюlц яtrafы<br />

torpaqlardыr. Mяhz bu яrazиdяn onlarыn Avropa, Шиmalи Qafqaz<br />

vя Asиya яrazиsиnя yayыlma prosesи baш verиr.<br />

Mяsяlяnиn bu cцr qoyuluшu иsя artыq fяlsяfи kateqorиya<br />

sayыlan “zaman vя mяkan” prиnsиplяrиnи ortaya qoyur. Иndиyя<br />

qяdяr fomalaшmыш tarиx vя dиlчиlиk elmи qяnaяtlяrиnя gяrя<br />

mиladdan яvvяl IV-III mиnиllиklяrdя Avroasиyada yaшa yan<br />

Tцrk, <strong>sam</strong>иvяhиnd-avropalыlar arasыnda heчbиr tя mas lar ola<br />

bиlmяzdи. Чцnkи <strong>sam</strong>и dиllиlяr Юn Asиyada e.я. III mи nиl lиkdя,<br />

hиnd-avropalыlar e.я. II mиnиllиkdя, Tцrklяr иsя era mыzыn иlk<br />

иllяrиndя mяskяn salmышdыlar. Lakиn apardыьыmыz tяdqиqatlar<br />

mцяyyяn etmишdиr kи, artыq e.я. III mиnиllиkdя Tцrk tayfalarыnыn<br />

Tяkallahlыq tяfяkkцrц Balkanlarda (Krиt-Mиken) vя<br />

Mиsиr daxиl olmaqla Юn Asиyada aparыcы mюvqeyя malиk иdи.<br />

Иstяr <strong>sam</strong>и dиllиlяrdя, иstяrsя dя hиnd-avropalыlarda<br />

“Allah~kahиn~Яr(dюyцшчц)” tяfяkkцrц mяhz Tцrk dцnyagюrцшц<br />

яsasыnda formalaшmышdыr. Yenя dяtяkrar edиrиk kи, adы чяkиlяn<br />

tayfalar arasыnda tяmaslar olmasaydы, hяmиn xalqlarыn<br />

dиllяrиndя “N” qяdяr Tцrkиzmlяr mюvcud ola bиlmяzdи. Bun l -<br />

ar иsя Tцrklяrиn Юn Asиyada azы e.я. III mиnиllиkdяn yaшamasыnы<br />

gюstяrиr.<br />

36 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


Mяsяlяnиn bu cцr qoyuluшu иsя metodolojи baxыmdan<br />

“Иnsan kиmdиr” sualыnы ortaya qoyur, чцnkи mцasиr dюvrdя<br />

hяlя dя bиr чox alиmlяr tяrяfиndяn qяbul olunan “meymundan<br />

tяkamцl” nяzяrиyyяsи elmи dolaшыьa salaraq, hяmиn tя -<br />

maslarыn ишыqlandыrыlmasыnda acиzdиr. Burada da nюvbяtи fяlsяfи<br />

kateqorиya - “иdrak~иradя” prиnsиpи yer tutur. Meymuna<br />

banan verиb ona pиanoda hansыsa klavишlяrи basдырmaqla nя<br />

иsя юyrяtmяk olar. Lakиn meymun иstяsя belя onun antro -<br />

polojи qurluшu vя шцur tяrzи ona Bethovenиn mяшhur “Ay so -<br />

natasы”nы yaratmaьa иmkan vermяyяcяk. Яgяr mцtя xяs sиs -<br />

lяrиn qяnaяtиnя gюrя иnsanы heyvan alяmиndяn ayыran яmяk<br />

alяtlяrиnиn hazыrlamasыdыrsa, onda bu artыq “иdrak”-la baьlы<br />

bиr prosesdиr. Иdrak varsa - demяlи иnsan bиnaяn шцurludur,<br />

чцnkи artыq “иradя”-dяn doьan “hazыrlamaq” sюzц “иstehsal<br />

etmяk” иfadяsиnиn sиnonиmиdиr. Lakиn иndи dяalиmlяrиn bиr<br />

чoxu yanlыш olaraq hesab edиrlяr kи, иnsan 3-2,5 mln иl яvvяl<br />

yaranыb vя yalnыz 40 mиn иl bundan яvvяl aьыllanыb. Dиgяr<br />

tяrяfdяn dя иnsan vя meymunun xromosom quruluш fяrqи<br />

onlar arasыnda yarana bиlяn “nяsиl artыmы” иmkanlarыnы heчя<br />

endиrиr. Yяnи, hяmиn alиmlяr иstяsяlяr belя, иnsan vя meymun<br />

arasыnda nяsиl artыmы цчцn bиolojи иmkanlar yoxdur! Bu<br />

иsя иnsanыn meymundan яmяlя gяlmяsи nяzяrиyyяsиnи иnkar<br />

edиr. Шцbhяsиz kи, bu чцr heч bиr elmи яsasы olmayan “meymundan<br />

tяkamцl” kиmи absurd bиr иdeya иndиyя qяdяr иnsanlarыn<br />

arasыnda dezиnteqrasиyaya sяbяb olub vя иnsanlarы bиrbиrиndяn<br />

ayыrmasыna gяtиrяn amиllяrdяn bиrиdиr.<br />

Hяmиn absurd nяzяrиyyяdяn fяrqlи olaraq Mцqяddяs<br />

Kиtablar Иnsanыn bиr kюkdяn yaranmasыnы sюylяyиr. Mцasиr<br />

tяdqиqatчыlardan fяrqlи olaraq qяdиm “alиm” bцtцn bиlиklяrиn<br />

яsasыnы Allahda (c.c.) gюrцr vя dцnyanыn varlыьыnы Bюyцk<br />

Yaradanla baьlayыrdы. Dцnyaya gяlяn kиmи иnsan яvvяl onu<br />

doqquz ay bяtnиndя gяzdиrяn, sonra иsя sцd verяn doьma<br />

anasыnы tanыyыr. Ardыnca o, aиlяnиn tяmиnatчыsы olan atasыnы<br />

tanыyыr, nяhayяt, иnsan bцtцn dцnyanыn sahиbи olan Allahыnы<br />

(c.c.) dяrk etmяyя чalышыr. Mяhz, “иnsan~Allah (c.c.)” vяh dяtи иnsanыn<br />

yaradыlышыndan bяrи onun dцшцncяsиnиn ana xяttи olmuшdur.<br />

Buna gюrя dя etnogenez problemиnиn яn mцrяkkяbи dя<br />

иnsanыn юzцnц necяdяrk etmяsи mяsяlяsиdиr. Yaradыlыш prиnsиpиnи<br />

иnkar etmяk mяqsяdиlя materиalиst dцшцncяlи<br />

tяdqиqatчыlar иlk baxышdan ortaya sadя, lakиn чox cяfяnq bиr<br />

mиsal qoydular: “Яvvяlcя yumurta, yoxsa toyuq yaranыb”<br />

Lakиn mиnlяrlя toyuq vя yumurta olsa belя, xoruz olmasa,<br />

yumurtadan heч vaxt cцcя чыxmaz! Olardыmы Habиl vя Qabиl<br />

яgяr Allah (c.c.) Adяmи Hяvvasыz, Hяvvanы иsя Adяmsиz<br />

yaratsaydы. Bu cцtlцk prиnsиpи Allah (c.c.) tяrяfиndяn Nuh<br />

peyьяmbяrя (s) dя vяhy olunmuшdu. Baxmayaraq kи, tяd -<br />

qиqatчыlar dиnи - monoteиzm, polиteиzm vя panteиzm prиnsиpи<br />

яsasыnda bюlцrlяr, qeyd olunmalыdыr kи, hяr цч иstиqamяtиn<br />

яsasыnda Tяkbaшlanьыc durur. Materиalиst dцшцncяsи иlя<br />

bunu belя иzah etmяk olar – Kaиnat bиrdиr, lakиn onun tяzahцrц<br />

ahяngdиr. Teиzmdя иsяAllah bиrdиr, onun tяzahцrlяrи<br />

mцxtяlиfdиr. Tяsadцfц deyиl kи, “Tюvrat”, “Zяbur” vя “Иncиl”dя<br />

Allahыn (c.c.) 900, “Quran”da иsя 99 adы чяkиlиr.<br />

Яgяr bиz dиl vяиrq fяrqlяrиnи kяnara qoysaq, deyяbиlяrиk kи,<br />

Иnsan ona xas olan bцtцn antropolojи, anatomиk vя fи zиolojи<br />

fяrqlяrи иlя bиrdиr vя o yalnыz zahиrи tяzahцrц иlя fяrq lяnиr.<br />

Иnsanыn bцtцn zahиrи fяrqlяrиnя baxmayaraq (yevro po иd,<br />

neqroиd, monqoloиd, akselerat, karlиk) bиz onu adиcя “иn san”<br />

adlandыrыrыq. Bu prиnsиpя яsaslanaraq demяk olar kи, beyиn<br />

onu qиdalandыran qan, qrup fяrqlяrиnя baxmayaraq bиrdиr;<br />

beynиn quruluшu bиrdиr, yalnыz tяfяkkцr tяrzи mцxtяlиf dиr vя<br />

nяhayяt “dиl” bиrdиr, onun zahиrи иfadяsи mцxtяlиfdиr. Belяlиklя<br />

dя, gюstяrиlяn analogиya яsasыnda Mцqяddяs Kи tablarda qeyd<br />

olunduьu kиmи иnsanlarыn bиr kюkdяn meydana gяlmяsи иdeyasыnы<br />

tam doьru hesab etmяk olar. Bu hal da yenя dяbaшqa<br />

mцrяkkяb suallar yaranыr – Allah (c.c.) kиmdиr vя onunla иnsanыn<br />

arasыnda vяhdяt yaradan nяdиr Mцqяddяs “Quran”ыmыzыn<br />

“Nur” surяsиndя deyиlиr kи, “Allah gюylяrиn vя yerиn Nurudur”.<br />

Allahыn “Nur/Ишыq” prиnsиpи hяm чoxиnanclыqda (Ra, Zevs,<br />

Perun), hяm dя kи dиgяr mo no teиst (Tanrычыlыq, Musяvиlиk,<br />

Xrиstиan) dиnlяrиndя dяяks olu nub. Mяшhur яrяb sяyyahы Иbn<br />

Fяdlanыn qeydlяrиnя gюrя, Tцrklяr Иslamы qяbul etmяmишdяn<br />

яvvяl artыq “Bиr Tanrы” deyя and ичиrdиlяr. Hяr bиr elmиn иnkишafы<br />

sadяdяn mцrяk kя bя doьrudur. Sadяnиn baшlanьыcы иsя ишarяdиr.<br />

Buna gюrя dя adы cяkиlяn vяhdяtи anlamaq цчцn bиz<br />

tяdqиqatlarыmыzы шяrtи ишarяnиn юyrяnиlmяsиndяn baшladыq.<br />

Bиldиyиmиz kиmи, “иnsan” bиr varlыq kиmи иkиlиk tяшkиl edиr – ruh<br />

(can) vя torpaq. Lakиn “torpaq” Allah (c.c.) tяrяfиndяn canlandыrыlmasaydы,<br />

Adяm adи palчыq olaraq qalacaqdы. Ruhun<br />

enerjи olmasыnы sцbut et mяyя ehtиyac yoxdur, чцnkи cиsиm<br />

yaшadыqca onun яvvяlcяdяn mцяyyяn edиlmиш hяrarяtи var.<br />

Иnsan юlяn kиmи иsя onun ruhu чыxыr vя cиsиm soyuyur. Иnsanыn<br />

иstяyиndяn asыlы olmayaraq onun bцtцn hяyat fяalиyyяtи “ишыьыn/enerjи<br />

nиn” qяbul vяsяrf edиlmяsи иlя baьlыdыr. Иnsanыn Allahla<br />

(c.c.) tяmaslarы da mяhz “ишыq” sяvиyyяsиndя hяyata keчиrиlиr,<br />

чцnkи иstяr “sюz”(dua), иstяrsя dяhяrяkяt (ruku vя sяcdя)<br />

enerjи иlя baь lы olan anlayышlardыr. Allahla (c.c.) иnsan ara -<br />

sыndakы vяhdяtи иsя “Nur” sцtunu yaradыr kи, Tцrklяr ona<br />

“pиr/bиr” dedиlяr (bundan da slavyanlarыn Baш Allahы “Perun”,<br />

“первый, першый” sюzlяrи yaranыr). Skandиnav-vиkиnqlяr Kиyevи иш -<br />

ьal etdиkdяn sonra slavyan “bиr/первый” sюzц “odиn” kяl mя sи иlя<br />

яvяz olunur kи, bu da skandиnavlarыn Baш Allahы “Odиn”-иn adы<br />

иlя baьlыdыr. Иsland mцяllиfи Snorrи Sturulson иsя Odиnи Troyadan<br />

gяlmиш As Tцrklяrиnиn baшчыsы kиmи qяlяmя verиr.<br />

Яrяb “bиr/١” rяqяmиnиn quruluшu hяmиn dиldяkи “/яlиf”<br />

hяrfиnиn quruluшunu xatыrladыr. Bиldиyиmиz kиmи mцasиr<br />

yazыnыn яsasыnda шяklи yazы (pиktoqrafиya) durur. Иstяr яrяb<br />

“/яlиf (юkцz)”, иstяrsя dя yяhudи א“‏ / alef (юkцz)” ишarя lяrиnиn<br />

яvvяlkи pиktoqrafиk tяcяssцmц ”/ ” иdи kи, sonralar yunanlar<br />

hяmиn pиktoqrafиk ишarяnи fиnиkиyalыlardan alыb чevиrmяklя “A<br />

/ alfa” hяrfиnи yaratdыlar. Samи чoxиnanc lыьыn da, sonralar иsя<br />

/ ארות - Tur” yяhudиlяrdя Yahvяnиn maddи tяcяs sцmц “/<br />

Tоrа”- dыr kи, bu sюz dя yalnыz son hяrfи א“)‏иlя / аlef”) Musa<br />

peyьяmbяrя (s) nazиl olan הרות“‏ / Тюvrat”-dan fяrqlяnиr<br />

(yяhudи dиlиndя <strong>sam</strong>иt ה“‏ / he» hяrfи sюzцn sonunda “a” kиmи<br />

tяlяffцz olunur). Maraqlыdыr kи, yяhudиlяrиn Шиmшяk Allahы<br />

olan Yяhvя bяrяkяt Allahы иdи, чцnkи o “torpaьы” yaьыш<br />

vasиtяsиlя canlandыrыrdы. Bu mиsallardan gюrцndцyц kиmи,<br />

qяdиm “alиm” dцnyanыn dяrk edиlmяsиnи mцxtяlиf шяrtи<br />

ишarяlяrlя bиldиrmяyя чalышыrdы.<br />

Bцtцn Kaиnat tяk varlыqda cяmlяшяn ahяnglиkdиr kи, onun<br />

da sahиbи Allahdыr (c.c.). Шяrtи olaraq bu varlыьы aшa ьы dakи<br />

ишarяиlяиfadя etmяk olar - ⊙. Tяяssцflя qeyd olun malыdыr kи,<br />

materиalиst dцшцncяsиnя qapanan tяdqиqatчыlar qяdиm dиn<br />

xadиmlяrиnиn шяrtи mиfolojи ишarяlяrlя иfadя etdиklяrи fиkиrlяrи<br />

aчa bиlmяdиklяrиnя gюrя, ona hяmишя qыsqancыlыqla<br />

yanaшmышdыlar. Etnogenez mяsяlяlяrи иlя mяшьul olan hяmиn<br />

tяdqиqatчыlarыn elя иlk sяhvlяrи dя шяrtы ишarяnиn (hяrfиn,<br />

rяqяmиn) юyrяnиlmяmяsиndяn baшlayыr. Hяr bиr иfadяnиn иlkиn<br />

dяrketmя kateqorиyasы olan hяmиn шяrtи ишarяyя yalnыz<br />

qrammatиk (rиyazи) kateqorиya kиmи yanaшmaqla, sыrf<br />

materиalиst dцшцncяsиnя malиk olan hяmиn tяdqиqatчыlar шяrtи<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

37


ишarяnиn иnformatиvlиyиnи nяzяrdяn qaчыraraq, onu dяrk edя<br />

bиlmиrdиlяr. Tяdqиqatчыlarыn dиqqяt vermяdиklяrи<br />

mяsяlяlяrdяn bиrи dя qяdиmdя kahиnlяrиn ишlяtdиklяrи<br />

palиndrom / metateza цsuludur kи (bцtюv bиr cцmlяnиn yaxud<br />

sюzцn яksиnя oxunuшu, mяs. kab~bak), bu da юz<br />

nюvbяsиndя yenи sюzlяrиn yaranmasы цчцn bиr vasиtя иdи.<br />

Ona bяzяn “gцzgц цsulu” da deyиrlяr. Mяsяlяn, Tцrk “kиши”<br />

иfadяsи palиndrom (gцzgц яksи) vasиtяsи иlя “ишиk” (ишыq)<br />

oxunur. Tцrk dиllяrиndя “kиши” sюzцnцn sиnonиmи иsя “яr (ar,<br />

ala, яdя)”-dиr kи, “ar/яr” sюzцnцn metatezasы “Ra” mиsи r -<br />

lиlяrdяGцnяш Allahы, dцnyanы yaradan, “Gцnяш oьlu” fиro nun<br />

“atasыdыr”. “Яr/ar” sюzцnцn mиfolojи vяdиlчиlиk paralellяrи dя<br />

enerjи иlяbaьlыdыr. Tяsadцfц deyиl kи “Koroьlu/Rюvшяn ( -<br />

ишыqlы)”-иn atasы “Alы”-dыr. Qeyd etdиyиmиz kиmи, qяdиm Tцrk<br />

tяfяkkцrц bиr чox xalqlarыn dиnи gюrцшlяrиnя vя sиmvollarыn<br />

meydana gяlmяsиnя bюyцk tяsиr etmишdиr. Bu tяsиr mиsиr,<br />

yunan, roma чoxиnanclыьыndakы kиmи, yяhudи, xrиs tиan vя<br />

Иslam dиnlяrиndя dя юz яksиnи tapmышdыr. Tцrk lяrиn<br />

monoteиzmя gяtиrdиyи шяrtи ишarяlяrdяn bиrи dя “xaч” sиmvolu<br />

vя ruslarыn ишlяtdиklяrи “церковь (kиlsя)” sюzцdцr. Xaчы sыrf<br />

xrиstиan ишarяsи kиmи qяbul edяn tяdqиqatчыlar yanыlыrlar,<br />

чцnkи hяmиn ишarя /крест/ xrиstиanlыьыn meydana<br />

gяlmяsиndяn чox-чox яvvяllяr yaranmышdыr. Hяmиn ишarяnиn<br />

qяdиm иzlяrи mezolиt dюvrцnя aиd olan Qobustan yazыlarыnda<br />

яks olunmuшdur. Hяr sahяdя olduьu kиmи, burada da er mя -<br />

nиlяrиn иddиalarыna gюrя “xaч” ermяnи mяnшяlи sюzdцr. Lakиn<br />

bu sюzцn erkяn orta яsrlяrdя qazax vя qыrьыzlarыn arasыnda<br />

yayыlmasы vяhяmиn dюvrdя ermяnиlяrиn adы чя kи lяn tayfalar<br />

arasыnda tяsиr daиrяsи sыfыr dяrяcяsиndя olduьu цчцn, onlarыn<br />

bu иddиalarы rяdd edиlmяlиdиr.<br />

Xrиstиan dиnиndя Иsa peyьяmbяrиn (s) Allah (c.c.) elan<br />

edиlmяsи “xaч”-ыn bиr sиmvol kиmи aчыlmasыna yardыm edиr.<br />

Яvvяla Иsa peyьяmbяr (s) Roma prokuratoru tяrяfиndяn<br />

edam olunduьu zaman, o xaч цzяrиndя deyиl, “T” hяrfиnя<br />

bяn zяr bиr aьacda чarmыxa чяkиlиb. Yяnи hяmиn aьacыn<br />

xaчdakи kиmицst tяrяfи yoxdur. Mяsяlяyя baшqa sяmtdяn<br />

yaxыnlaшdыqda sual oluna bиlяr kи, nяyя gюrя Иsa pey ьяm -<br />

bяrиn (s) edam edиldиyи aьac xrиstиan tяsvиrlяrиndя dюrd<br />

tяrяflи xaчы xatыrladыr<br />

Allahыn (c.c.) Mцqяddяs Kиtablarda чяkиlяn bцtцn adlarы<br />

arasыnda, шцbhяsиz kи, bиrиncи yerdя onun “Yaradыcы” adы ol -<br />

maladыr. Яgяr O (c.c.) иnsanы yaratmasaydы, yer цzцndя Onun<br />

(c.c.) bюyцklцyцnц dяrk edяn olmayacaqdы. Яgяr bиz Yer шя -<br />

ratиndя hяyatыn meydana gяlmяsи шяrtlяrиnя nяzяr salsaq gю -<br />

rяrиk kи, burada яsas dюrd element (torpaq, su, hava, od)<br />

olmasa, canlыlarыn meydana gяlmяsи цчцn heч bиr шяraиt ya -<br />

rana bиlmяz. Mяhz hяmиn dюrdlцk “xaч”da юz яksиnи tapыr.<br />

Tяbияtdя canlanma yaьышla baьlы olduьu цчцn bиr чox<br />

xalqlarda Baш Allah шиmшяyи tяcяssцm edиrdи. Yalnыz yaьыш<br />

yaьdыqdan sonra tяbияtdя (иstяr яkиnчиlиkdя, иstяrsя dя<br />

maldarlыqda) canlanma baшlayыrdы. Шиmшяk иsя yalnыz иkи яks<br />

qцtblц buludlarыn bиr bиrиnя чaxыlmasы nяtичяsиndя baш verиr.<br />

Maraqlыdыr kы, qяdиm иnsan odu яldя etmяk цчцn “чax-<br />

maq daшы”-ndan иstиfadя edиrdи. Dиlчиlиkdячox genиш ya yыl mыш<br />

metateza vasиtяsи иlя “xaч” sюzц “чax” oxunur. Mяsяlяn X<br />

яsr яrяb mцяllиfи Иbn яl-Fяqиhиn yazdыьыna gюrя Tцrkeш<br />

hюkmdarы яrяblяrя юz qцdrяtиnи nцmayиш etdиrяrkяn, яrяb<br />

sяrkяrdяsи иlя bиrlиkdя meшя иlя яhatя olunan yцksяklиyя<br />

gяlиrlяr. Burada onlarы gцnяш ишыьыnda parыldayan vя yцk -<br />

sяlяn bayraqlar altыnda “Чax! Чax!” sяdasы иlя on mиnlиk<br />

sцvarи qoшun qarшыladы. Tяsadцfи deyиl kи, Mиsиr fиronlarыnыn<br />

яllяrиndя saxladыqlarы “anx” ишarяsи mяhz yaradыcыlыьыn tя cяs -<br />

sцmц kиmи, hяmиn fиzиkи hadиsяnи яks edиr. Qeyd olun malыdыr<br />

kи, hяmиn “dюrdlцk (torpaq, su, hava, od)” prиnsиpи<br />

Azяrbaycan muьamы olan “Чahargah”-da da юz яksиnи<br />

tapmышdыr. Mяшhur Azяrbaycan muьamшцnasы Mиr Mюhsцn<br />

Nяvvab иsя onun haqqыnda belя yazыrdы: “Чahargahы gюyцn<br />

guruldamasыndan gюtцrцblяr vя яlavя чun dюrd nяьmя vя<br />

gцшяlяrи иlя иkmala yetишиr”. O da tяsadцfц deyиl kи, Qobus -<br />

tan mezolиt qayalarыnda яks olunan “Yallы” rяqsи mяhz<br />

“Чahargah” цzяrиndя kюklяnmишdиr.<br />

Xrиstиanlar “церковь (kиlsя)” sюzцnц yanlыш olaraq ( –<br />

mцяllиf) “lюvbяrlи gяmи” kиmи шяrh edиrlяr. “Bиblиya”da deyиlиr<br />

kи, “Allah ишыqdыr vя onda heч bиr zцlmяt yoxdur” (Yяhyяnиn<br />

иlk mцjdяsи 1:5). Иsa peyьяmbяrиn (s) dekabr ayыnыn 24-dяn<br />

25-nя keчяn gecя anadan olmasы иsяmяhz Ишыьыn zцlmяt<br />

цzяrиndяkи qяlяbяsиnиn tяcяssцmцdцr. Hяmиn gecяdяn “gцn<br />

/ишыq” sanиyя-sanиyя uzanmaьa baшlayыr. Иstяr Musяvиlиkdя<br />

(mиnora) vя Иslamda (mиnarя), иstяrsя dяXrиstиanlыqda “шam”<br />

yayыlmыш sиmvollardan bиrиdыr. Xrиstиanlыьыn eramыzыn иlk иllя -<br />

rиndя yaranmasыna baxmayaraq, onun Иsa peyьяmbяrиn (s)<br />

anadan olmasы иlяhesablanmasы yalnыz eramыzыn V яsrиndя<br />

Romaya kючmцш vя 526-cы иldя orada юlmцш mяnшяcя иskиt<br />

(skиf) olan (!!! – mцяllиf) Kичиk Dиonиsи tяrяfиndяn aparыl mышdыr.<br />

Tцrk dиlиndя “шam”-a “чыraq” deyиlиr. Rus dиlиdя иsя<br />

“чиркнуть” felи “шamы (чыraьы) yandыmaq” demяkdиr. “Ч/ц/s”<br />

hяrflяrиnиn яvяzlяnmяsиnи nяzяrя alaraq [mяs. polovчы<br />

(sarыyanыz) ~половцы; Xorenlи~Xorenasы, Gяncяlи~Qan za -<br />

kesи] demяk olar kи, Tцrk “чыraq” sюzцndяkи “ч” hяrfиnиn rus<br />

“ц” hяrfи иlяяvяzlяnmяsи nяtиcяsиndя “ц-р-к (чыraq)”, Qяrbи<br />

Avropada иsя “sиrk (цирк)” vя “κυριακιον/cиrcus/kиrxa” sюzlяrи<br />

yarandыlar. Burada da bиr zиddиyyяt yoxdur, чцnkи иstяr<br />

mиnarяnиn, иstяrsя dя kиlsяnиn memarlыq quruluшu “чы raq<br />

(шam)”-ы xatыrladыr. Kиlsяnиn иsя Allah (c.c.) evи olmasыnы<br />

nяzяrя alaraq demяk olur kи, “церковь” sюzцndяkи “-овь”<br />

sonluьu Tцrk dиlиndяkи “oba/mяkan” sюzцndяn alыnmadыr.<br />

Belяlиklя dя“церковь” sюzц dя Tцrk dиlи яsasыnda “Allah<br />

(Чыraq/Ишыq) evи” demяkdиr. Иstяr xrиstиanlыqda, иstяrsя dя<br />

Иslamda Иsa peyьяmbяr (s) Mяsиh (Maшиah)-dыr kи, yunanlar<br />

ona Xrиstos, ruslar иsя Pomazannиk dedиlяr. Samи dиlиndяkи<br />

“masaxa” felи “yaьlanmыш” kиmи tяrcцmя olunur. Tцrk dиlиndя<br />

иsя “yaьы” “yaxыrlar”, bu da “ь / x (h)” hяrf dяyишmяsиnиn<br />

sцbutudur. Яgяr xrиstиan яnяnяsиnя gюrя Mяsиh/Xrиstos<br />

“atasы” Yahvя (Eloh) tяrяfиndяn “yaьlanmышdыrsa” vя <strong>sam</strong>и<br />

tяfяkkцrцnя яsasяn Yahvя bяrяkяtverиcи qasыrьadыrsa, Tцrk<br />

dиlиndя hяmиn qasыrьanыn nяtиcяsи “yaьыш” sюzц иlя иfadя<br />

olunur. Maraqlыdыr kи, qяdиm Tцrklяrdя qurbanlыq “yaьыш”<br />

adlanыrdы. Bu fяlsяfи dцшцncяyя яsasяn (yяnи Allah (c.c.)<br />

yaьыш vasиtяsиlя torpaьы canlandыrыr) “Yahvя (Allah)<br />

~yaь~yaьыш~yaxшы” sюzlяrи arasыnda mиfolojи яlaqяnи<br />

gюstяrmяk mцmkцndцr. Яgяr bиz <strong>sam</strong>и sюzlяrиnиn иlk vaxtlar<br />

hяrfи deyиl, hecalы prиnsиpиnи qяbul etsяk [mяsяlяn,<br />

Шameш/Шяms (Gцnяш) → “Шam” (sяma) + Tцrk. “eш” (od)<br />

(Sяma odu); Qцds → Tцrk. “Qud/Kut (ruh) + Tцrk. “eш” (od)<br />

(Mцqяssя ишыq) ], onda “Yakut” vя “Yahud” sюzlяrи arasыnda<br />

da яlaqяlяrи gюrmяk olar. Mцasиr yяhudи “aшkenzlarыn”<br />

яcdadlarы иsяTцrk яsиllи “aшquz/иskиtlяr” olub. Bиz artыq qeyd<br />

etmишdиk kи, Allah (c.c.) Yaradыcыdыr vяbиz Ona (c.c.) kиши kиmи<br />

mцracияt edиrиk. Mяsяlяn, “Quran”da “qul huva Allahu яhяd”<br />

deyиlиr. Яrяb dиlиndя иsя“huva” цчцncц шяxsиn kиши cиnsиnя<br />

aиd olan шяxs яvяzlиyиdиr. Yunan tarиxчиsи Herodotun<br />

yazdыьыna gюrя Tцrk иskиtlяr (skиf/sakalar) Allaha (c.c.) “Baba”<br />

deyя mцracияt edиrdиlяr. “B/m” hяrf яvяzlяn mяsи иlя “baba”<br />

“mama/ana” demяkdиr. Hяmиn иfadяlяr metateza vasиtяsи иlя<br />

38 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


<strong>sam</strong>и dиllяrиndя dяюz яksиnи tapmышdыr - яrяblяrdя “ata →<br />

яbun”, “ana → цmmun”, yяhudиlяrdя иsя“ata → aba”, “ana<br />

→ иma” sяslяnиr. Lakиn <strong>sam</strong>иsюzlяrи иlя mцqayиsяdя Tцrklяrиn<br />

ишlяtdиklяrи “baba / mama (mяmя)” иfadяlяrи daha kamиldиr,<br />

чцnkи иnsanи sяvиyyяdя yaradыcыlыq цчцn “ata/baba”-nыn иkи<br />

yumurtasы, “ana / mama (mяmя)”-nыn иsя иkи dюшц olmalыdыr.<br />

Яgяr bиz “O/huva (kиши)” prиnsиpиnя яsaslansaq, onda Иsa<br />

peyьяmbяrиn (s) “Mяsиh” иdeyasыndan иrяlи gяlяrяk atasы<br />

“Yahvя nиn‏-”(הוהי)‏ adы иkиhecalыdыr vя o Tцrk dиlи яsasыnda<br />

“Yah (yaь) + aba (baba)”, yяnи “yaьlayan Ata” kиmи иzah oluna<br />

bиlяr kи, bu da yuxarыda tяqdиm etdиyиmиz “Иsa Mяsиh” fяlsяfи<br />

fиkиrlя tam uyьun gяlиr. Deyиldиyи kиmи torpaьa bяrяkяt verиcи<br />

/ ארות - Tur” yaьыш gюndяrяn Yahvяnиn maddи tяcяssцmц “/<br />

Tоrа”- dыr. Lakиn “Tur/Tor”-u sыrf <strong>sam</strong>и dцшцncя tяrzиnиn<br />

mяhsulu hesab etmяk dцzgцn deyиl, чцnkи hяmиn sиmvol<br />

qeyrи-<strong>sam</strong>и tayfalarы arasыnda da genиш yayыlmышdыr. Mяsяlяn,<br />

skan dиnav mиfologиyasыnda “Tor” As Tцrklяrиn baшчыsы Odиnlя<br />

Yerdыn oьludur kи, “Yerd” sюzцndя dя Tцrk “yer/torpaq”<br />

anlamы sezиlиr. Яgяr bиz yaradыcыlыq prиnsиpиndяn иrяlи getsяk,<br />

qeyd etmяlиyиk kи, adы cяkыlяn “dюrdlцk” prиnsиpи nя чoxиnanclы<br />

yunan (Zevs, Alkmena, Herakl) vя skandиnav (Odиn, Yerd,<br />

Tor) mиfologиyasыnda, nяdяkи<strong>sam</strong>и monoteиst (Allah, Torpaq,<br />

Adяm; Allah, Mяryяm, Иsa) tяfяkkцrцndя юz яksиnи<br />

tapmamышdыr. Яvvяla qeyd olunmalыdыr kи, “tor” an lamы<br />

“tornada, tors, f(t)orum, tюre (toy), tornaчы” sюzlяrиn dя яks<br />

olunub kи, hяmиn sюzlяrиn hamыsы “daиrя, daиrяvи hяrя kяt”<br />

иfadя edяn termиnlяrdиr. Fиzиkada “tor” kяsишmяyяn, lakиn<br />

onunla eynи dцz mцstяvиdя yerlяшяn vя fыrlanan daи rяdиr kи, o<br />

юz quruluшuna gюrя “ellиpsи” xatыrladыr. Maraqlыdыr kи, иstяr<br />

zяrrя, иstяrsя dя Yer kцrяsи quruluш baxыmыndan “ellиpsи”<br />

xatыrladыr, чцnkи bu forma adи daиrяdяn fяrqlи olaraq ona daиmи<br />

hяrяkяt цчцn иdeal bиr шяraиt yaradыr. Hяrяkяtlя иsя artыq<br />

zaman vя mяkan юlчцsц baшlayыr. Bu da artыq hяyatdыr.<br />

Hяyatы (Nuru/Ишыьы) verяn иsя Allahdыr (c.c.). Ma raqlыdыr kи, rus<br />

dиlиndя “Yaradыcы” “Творец»-dиr kи, hяmиn sюz dя “tur / tor”<br />

anlamыndan meydana gяlmишdиr. Tцrk tяfяk kцrцndя иsя<br />

hяmиm adы чяkиlяn “dюrdlцk” prиnsиpи (Tюrяdяn, Torpaq, Tцrk,<br />

Turan) tam aydыnlыьы иlя gюzя чarpыr → Tor(edяn)/ Tюrяdяn<br />

Allah (c.c.) Nur vasиtяsи иlя Tor(paq)ы canlandыrыr kи, bunun<br />

nяtиcяsиndя dя“Tor(k) / Tцrk yaranыr. “Tork / Tцrk” sюzцndяkи<br />

“k” hяrfи “иnsanlыьы” bиldиrяn шяkиl чиdиr, mяsяlяn, Sparta~k;<br />

Mazda~k. Яgяr bиz “Tor”-a “-an” suffиksи яlavя etsяk, onda<br />

“Turan” “mяkan” anlamы yaranыr kи, bu da “aиlя”-dиr.<br />

Belяlиklя dя“Tцrk” anlamы dar etnиk чяrчиvяdяn чыxaraq<br />

superetnиk bиr anlam qazanыr kи, ona яsasяn dя “Tцrk”<br />

цmumиyyяtlя “xиlqяt”, yяnи “Allah (c.c.) tяrяfиndяn yaradыl mыш”<br />

kиmи иzah olunmalыdыr. Buna gюrя dя “Turan” Fиr do v sиnиn<br />

uydurduьu lokal bиr яrazиnи deyиl, bцtюvlцklя “xиlqяtиn”<br />

yaшadыьы “Yerи” nяzяrdя tutur. “Tцrk”-цn bu cцr иzah olun ma -<br />

sы bиr daha onun tam mяnada “demokrat” olduьunu sц but<br />

edиr kи, hяmиn anlamda da heч bиr ayrы-seчkиlиk yoxdur. Яgяr<br />

bиz hяmиn yaradыcыlыq prиnsиpи яsasыnda skandиnav, yunan vя<br />

<strong>sam</strong>и tяfяkkцrцnц цst-цstя qoyub tutuшdursaq, onda “Herakl,<br />

Adяm vя Иsa”-da “Tцrk”-dцlяr deyя bиlяrиk. Yunan<br />

mиfologиyasыnda Herakl Zevsиn oьludur. Иskиtlяr “Zevs”-я<br />

Baba deyиrdиlяr. “Baba”-nыn “nur”-luьu иsя “Яr/Ar/Al”-иn “иsыq”<br />

kateqorиyasы olmasыnы gюstяrиr (mяsяlяn, “яrиmяk, araq,<br />

alov”). Yunan dиl qaydalarыna uyьun olaraq иsя Zevsиn “oьlu”<br />

“Яroqlu / Ήρακλης” sonralar “Herakl / Herkules” adlandыrыldы.<br />

Lakиn <strong>sam</strong>и tяfяkkцrц иlя Tцrk dцшцncяsи arasыnda<br />

bюyцk fяrq var, чцnkи яgяr “Adяm”-иn яsasы palчыqdыr, o<br />

юlцmlцdцr vя onda nяfs varsa, “Tцrk”-цn яsasыnы enerjи<br />

tяшkиl edиr vя o tam mяnada demokratdыr. “Nur”-da nяfs<br />

yoxdur vя “enerjи” яbяdиdиr. Mяhz bunu bиzиm bayraqda olan<br />

sяkkиz gцшяlи ulduz яks etdиrиr.<br />

Qeyd olunduьu kиmи Allah (c.c.) “Nur”-dur vя onda heч<br />

bиr zцlmяt yoxdur. Allah (c.c.) pakdыr, paklыq иsя aь rяngdя<br />

olur. Bayraьыmыzda olan “aь” rяng юzцnц ay vяsяkkиz guшяlи<br />

ulduzda яks etdиrиr. O kи qaldы “ayparaya”, burada sяma<br />

cиsmи deyиl, Mцqяddяs Ишыьы qoruyan “Qab” nяzяrdя tutulur<br />

kи, maddиlиk baxыmdan bu anlam “Bakи”-da юz яksиnи tapыb kи,<br />

Azяrbayчan bцtюvlцklя “Odun” vяtяnиdиr.<br />

“Aь” rяng “иmperиum” demяkdиr. Bяшяrиyyяtdя иsяbиr<br />

“иmperиum” ola bиlяr. Ona da sahиb yalnыz Allahdыr (c.c.). Onu<br />

da tяsadцfи saymaq olmaz kи, Azяrbaycan gerbиndяkи “Alov”<br />

ишarяsи “Allah” oxunur. Fиzиkada шцanыn, aь rяngиn 7 mцxtяlиf<br />

rяngя parчalanmasы “spektr” adlanыr. Lakиn yalnыz цч яsas<br />

“gюy, qыrmыzы vя yaшыl” rяnglяrиn qarышыьыndan “aь” rяngи<br />

almaq mцmkцndцr. Bayraьыmыzdakы bu чцr rяng palиtrasы иsя<br />

“Tцrk”-цn bиr daha nя qяdяr demokrat olmasыnы яks edиr,<br />

чцnkи dиgяr bayraqlardan fяrqlи olaraq, bayra ьı mыzda olan<br />

“aь” rяng “gюy, qыrmыzы vя yaшыl” rяnglяrиn fюv qцndяdиr!<br />

Bиr чox tяdqиqatчыlar Strabonun uydurmasыna яsasla -<br />

naraq “Azяrbaycan” adыnы Kичиk Mиdиya satrapы Atropatыn adы<br />

иlя baьlayaraq, “atur~”, “azяr~” sюzlяrиnи fars mяnшяlы hesab<br />

edиrlяr. Lakиn onlar nяzяrя almыrlar kи, “Azяr” qalasы<br />

Mannanыn Mazamua vиlayяtыndя e.я. VIII яsr assur qay -<br />

naqlarыnda xatыrlanыr. Sonralar bu qala Strabon tяrяfиndяn<br />

yad edиlиr. Bиr dя kи, яgяr qalanыn adы e.я. VIII яsr qay na -<br />

ьыnda яks olunursa, bu heч dяdemяk deyиl kи, o mяhz hя -<br />

mиn vaxt tиkиlиb. Dиgяr tяrяfdяn иsя hяmиn tяdqиqatчыlar unu -<br />

durlar kи, “atur / azяr” “od / ишыq”-dыr kи, o da юz fиzиkи xцsu -<br />

sиyyяtlяrиnя gюrя mцsbяt vя mяnfи yцklяrdяn иbarяtdиr. Bu<br />

иsя hяm “azяr”, hяm dя kи“atur” sюzlяrиnиn иkи hecalыlыьы иlя<br />

tяsdиqlяnиr. “Az, яr” vя onlarыn semantиk oxшarlarы olan “aь,<br />

al” vя saиr Tцrk (Azяrbaycan) onomastиkasыnda genиш yayыl -<br />

mыш sюzlяrdиr kи, bu da “Aьvan, Alban” adlarы иlяtяsdиqlяnиr.<br />

Lakиn “azяr” sюzцndяn fяrqlи olaraq “Azяrbaycan” anlamыn -<br />

da hяm Иlahиyyяt, hяm dяkи, Qanun var. Hяr bиr nцvяnиn da -<br />

ьыlmasыnыn qarшыsыnы alan, onu qanun чяrчыvяsиndя qoru yan<br />

юrtцkdцr, ona da “maye” (cюvhяr, substasиya) deyиlиr kи,<br />

bundan da ruslarda “Бог” sюzц yaranыr. Bu sюz иsя “ишыqla”<br />

baglы olan “muьamыn mayesи”-ndя яks olunur. Onun<br />

dиalektиk /dиl/ fяrqи dя“bay (buьa)/ whиte (иngl. dиlиndя dя<br />

“aь” rяng)/maq/бог”-dur. Xatыrladaq kи, Allahыn (c.c.) яn<br />

qяdиmlяrdя pиktoqrafиk tяcяssцmц “/ Tur”-иdи. O kи, qaldы<br />

“Azяrbaycan” adыndakы “-qan/-can” suffиksиnя, bu da<br />

шцbhяsиz artыq “daшlaшmыш” “mяkan” bиldиrяn sonluqdur.<br />

Buna gюrя dя “Azяrbaycan”-ыn xalq tяrяfиndяn яsrlяr boyu<br />

“Odlar Yurdu (daha doьrusu “Allah evи”) kиmи adlandыrыlmasы<br />

tam doьrudur vя onu “Atropat”, yaxud dиgяr adlarla<br />

baьlanmasыna ehtиyac qalmыr. Dиgяr tяrяfdяn иsя bu<br />

analogиya onu sцbut edиr kи, “Azяrbaycan”-чыlыq иdeyasы<br />

Tцrklцkdяn doьur. Bиz иsя dцшцnцrцk kи, Nяsиmиnиn mяшhur<br />

“Mяndя sыьar иkи cahan, mяn bu cahana sыьmazam” fиkrи dя<br />

mяhz bu fяlsяfи иdeyalardan qиdalanыb.<br />

Шцbhяsиz, bu fиkиrlяrlя razыlaшmayan da olacaq. Lakиn<br />

deyиrlяr kи, hяqиqи elm mцbahиsяdяn yaranыr. Elmиn<br />

иmkanlarы tцkяnmяzdиr. Bu fиkиrlяrlя razыlaшmayanlar иsя<br />

buyursun, юz яsaslы fиkиrlяrиnи ortaya qoysunlar. Elmdя иsя<br />

“ola bиlmяz, чцnkи heч vaxt ola bиlmяz” prиnsиpиnя yer<br />

yoxdur!!!<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

39


Azяrbaycan - яzяlи Tцrk yurdu<br />

Hяsяn Sяfяrи<br />

Tцrk tarиxи иlя azacыq tanыш olan tяdqиqatчы, Azяrbaycan<br />

tarиxиnи araшdыrarkяn Tцrklяrиn, bu yurdun яzяlи sahиbи vя<br />

sakиnи olmalarыna daиr elя faktlar яldя edиr kи, az qala чaшыb<br />

qalыr. Hяmиn tяdqиqatчы belя vяzиyyяtdя bиlmиr mюvcud fakt -<br />

lara иnansыn, yoxsa Arиyaчы (Arиya – Bюyцk Brиtanиya vяQяr -<br />

bиn mцstяmlяkячиlиk sиyasяtиnя bяraяt qazandыrmaq цчцn<br />

Hиnd-Avropa dиllи xalqlara, xцsusиlя Иran dиllи xalqlara aиd<br />

uydurma soyun adыdыr) tarиxчиlяrиn mиlyardlarla иnsan larda<br />

formalaшdыrdыьы yanlыш tяsяvvцrя. Absurd “arиyaиzm” nяzя -<br />

rиy yяsи neчя яsrdиr, dцnya иmperиalиstlяrи vя onlarыn чaldыьы<br />

havaya oynayan bяzи Иran tarиxчиlяrи tяrяfиndяn bяшяrиyyяtя,<br />

xцsusиlя Azяrbaycan Tцrklяrиnя aшыlanыr. Bu absurd nя zя -<br />

rиyyя o qяdяr gцclц tяblиь olunub kи, tarиxи ger чяklиklяrи pяr -<br />

dяlяyя bиlиb. Mюvzudan kяnara чыxsaq da, hя mиn mяsяlяyя<br />

aydыnlыq gяtиrmяk mяqsяdиlя qыsa шяkиldя arи yaчыlarыn oyun -<br />

bazlыqlarыna ишarя etmяk mяcburиyyя tиn dяyиk:<br />

Qяrbdя иrqчи baxышa malиk olan alиmlяrиn vя onlarыn tя -<br />

sиrиnя dцшяnlяrиn юzlяrиndя kиmlиk hиssи yaratmaq mяq sя -<br />

dиlя, xяyalи dяolsa yenи vяguya цstцn soy anlayышы forma -<br />

laшdыrmaьa baшladыьы bиr dюvrdя, Иngиltяrя Hиndиstanы mцs -<br />

tяmlяkя vяzиyyяtиnя salыr. Bu юlkяnи яbяdи olaraq яlиndя<br />

sax lamaq цчцn uydurmalara яl atыb, hяr vasиtя иlя Иngиltяrя-<br />

Hиndиstan bиrlиyиnи яsaslandыrmaьы qarшыya mяqsяd qoyur.<br />

1786-cы иldя Иngиltяrяnиn mцstяmlяkяsи olan Hиndиstanda<br />

чalышan Vиlиam Cons, sanskrиt dиlи иlя bиr sыra Avropa dиllяrи<br />

arasыnda oxшarlыqlarы hиss edиr. O, bu dиllяrи Hиnd-Avropa dиlи<br />

adlandыrыr. Bu mяsяlя Avropada mцstяmlяkячи dюvlяtlяrи -<br />

nиn яlиndя, юz mцstяmlяkя sиyasяtиnи яsaslandыrmaq цчцn<br />

yaxшы vasиtяyя чevrиlиr. “Dиlчиlяr arasыnda yayыlan bu absurd<br />

vя xяyalи fиkиrlяrиn davamыnda Krиstиyan Lasen Hиnd-Ger -<br />

man vя ya Hиnd-Avropa qohum dиllяrи qrupuna “arиyaи” adы<br />

verиlmяsиnи vя arиyaи adыnыn иlk иnsan qrupuna da aиd edиl -<br />

mяsиnи иsrar etdи”. Eynи zamanda “dиlчиlиk nяzяrиyyяlяrиnиn<br />

etnolojи vяиrq sahяlяrиnя dя шamиl edиlmяsи mяsяlяsиndя<br />

Krиstof Maиnersиn (1747-1810) gюrdцyц ишlяr bюyцk rol oy -<br />

na mышdыr. Maиners xalqla иrq arasыnda яlaqяnиn mюvcud ol -<br />

masыnы tяkиd edяrяk, dиlчиlиk termиnlяrиndяn иrqя aиd sahя -<br />

lяrиn иzahыnda иstиfadя etdи”. Belяlиklя, absurd Hиnd-Avropa<br />

иrqи meydana чыxdы. Bu nяzяrиyyяnиn yaradыcыlarыnыn mяq -<br />

sяdи, Bюyцk Brиtanиyanыn Hиndиstanda mцstяmlяkячиlиyиnи<br />

яsaslandыrыlaraq davam etdиrmяsи иdи. Belя kи, bu nяzя -<br />

rиyyяnиn яsas banиlяrиndяn bиrи Fredrиx Mцller (Almanиya-<br />

Иngиltяrя dиlчиsи) sюylяmишdиr: “Brиtanиya иmperиalиzmи vasи -<br />

tяsи иlя иkи Hиnd vя Avropa hиssяsиnиn (Brиtanиya vя Hиn -<br />

dиstan) bиrlяшmяsи Allahыn nишanяlяrиndяn bиrиdиr”.<br />

Hиndиstanыяldя saxlamaq цчцn Hиndиstan-Иngиltяrя bиrlи yиnи<br />

яsaslandыrmaqla yanaшы, onu dиgяr dюvlяtlяrиn ишьalыn dan da<br />

qorumaq lazыm gяlиrdи. Xцsusиlя Napoleonun Hиn dиs tana hц -<br />

cum etmя ehtиmalы, Hиndиstan яtrafы яrazиlяrиn юyrяnиlmяsи vя<br />

bu юlkяnиn яtrafыnda mцhafиzя zonasыnыn ya radыlmasы mяsя lя -<br />

sи gцndяmя gяldи. Hиndиstana qonшu olan Иran Tцrk dюvlяtи иsя<br />

bu dюvrdяbюyцk яhяmиyyяtя ma lиk иdи. Bu mяsяlяnиn яhя mиy -<br />

yяtиndяn xяbяrи olan Con Mel kom “1800-cц иldя mяktubunda<br />

yazыr kи, bцtцn vaxtыmы bиzиm az tanыш olduьumuz bu qeyrи-adи<br />

юlkяnи (Иran Tцrk dюvlяtиnи) юyrяnmяyя sяrf edиrяm.”<br />

Artыq XЫX яsrdя Tцrk Dцnyasыnыn Иran vя Azяrbaycan<br />

hal qasыnы qыrmaq mяqsяdиlя Hиndиstanыn, Hиnd-Avropa lы -<br />

larыn ana yurdu olmasы haqqыnda uydurduqlarы nяzяrиyyяlяr<br />

sюnцk tяsиr baьышlayыrdы. Bu dяfя Tцrk dюvlяtи olan Иranda fars<br />

amиlиnи qaldыrmaq vя hяmиn nяzяrиyyяnи bu иstиqamяtdя<br />

tяtbиq etmяk aktuallaшdы. Belяlиklя Шяrq vя Qяrb Tцrklяrиnи<br />

bиr-bиrиnя baьlayan vя Tцrk Dцnyasыnda aьыr чяkиyя malиk<br />

olan Azяrbaycan vя Иran Tцrk dюvlяtиndя, Tцrklяrиn bиrlиyиnи<br />

pozmaq цчцn “fars amиlи” avropalыlarыn dиqqяtиnи cяlb etdи.<br />

Anketиl Dцpperon, Vиlиam Cons vя Herder, hяr bиrи ayrыlыqda<br />

farsы, Hиnd-Avropalыlarыn (arиlяrиn) vяtяnи kиmи tяklиf etdиlяr.<br />

Bяzиlяrи hяtta Avestanыn yazыldыьы dиlиn, sanskrиt dиlи qяdяr<br />

tarиxя malиk olduьunu иddиa etdиlяr.<br />

Bиr чox belяиrqчиlяr, o cцmlяdяn Qobиno “mцstяmlяkячи<br />

kapиtalиst юlkяlяrи vя hяtta mцstяmlяkя edиlmиш юlkяlяrиn ta -<br />

rиxчи, sиyasяtчи vя yazычыlarыnыn baxышы vя tяfяkkцrцnя tяsиr<br />

gюs tяrиb, heч bиr elmи vяtarиxи яsasы olmayan “arиya soyu<br />

nяzяrиyyяsиnи” onlara aшыlayыb, yaymaьa baшladыlar”. Daha<br />

sonra “шяrqшцnaslarla” mцstяmlяkячи dюvlяtlяr bиlяrяkdяn<br />

vя ya bиlmяdяn яmяkdaшlыq etmяyя baшladыlar. Шяrqшц nas -<br />

lar Шяrqи tяsяvvцrlяrиndя tanыmaьa, mцstяmlяkячиlяr иsя<br />

Шяrqяyиyяlяnmяyя baшladыlar. Bu mяsяlяnиn baш tutmasыn -<br />

da mцstяmlяkячи sиyasяtчиlяr vя alи tяhsиllи шяrqшцnaslarыn<br />

иrqчи vя mцstяmlяkячиlиk mяqsяdlяrи bюyцk rol oynadы.<br />

Qяrb vя onun mцstяmlяkячи sиyasяtчиlяrи, elяcя dя<br />

onlarыn qulluьunda olan, xцsusиlя шяrqшцnas tяdqиqatчыlar,<br />

absurd Arиya nяzяrиyyяsиnя sюykяnяrяk, Иranda farslarы da<br />

юz mяnafelяrи иstиqamяtиndя юymяyя baшladыlar. Onlar Иran<br />

zиyalыlarыna, o cцmlяdяn Aьaxan Kermanи vяbaшqalarыna<br />

tяsиr gюstяrmяkdяn яlavя, fars sцlalяsиnиn hakиmиyyяtя gя -<br />

tи rиlmяsи цчцn tarиxи baza yaratmaq иstиqamяtиndя яllяrиn -<br />

dяn gяlяnи яsиrgяmяdиlяr. Dцnyanыn bюyцk mцstяmlяkячи<br />

юlkяsи – Иngиltяrяnиn bиrbaшa ишtиrakы иlяhяmиn иstиqamяtdя<br />

Иranda fars etnosu яsasыnda qatы mиllяtчиlиk hиsslяrиnи tяhrиk<br />

edяn Яrdяшиr Cи Rиporter Иngиltяrя sяfиrlиyиnиn sиyasи mяs -<br />

lяhяtчиsи kиmи Tehrana gюndяrиldи. Яrdяшиr Cи Rиporter юz<br />

xatиrяlяrиndя yazdыьы kиmи, bцtцn gцcц иlя иranpяrяstlиk vя<br />

иransevяrlиk hиssиnиn aшыlanmasыna чalышыb. Bundan яlavя<br />

“Яr dяшиr Cи Rиporterиn Иranda яsas rolu Иranчы (farsчы) bиr<br />

шяxsи (Rza xanы) tapmaq, yetишdиrmяk, onu tanыtmaq vя<br />

onun la bиrlиkdя, onun hakиmиyyяtя gяtиrиlmяsиnя zяmиn ya -<br />

ratmaqdan иbarяt olub. Onun Ser Persи Sayks, Ser Denиs<br />

Raиt, Lord Lиngton vя baшqa Иngиltяrя mяmurlarы иlячox ya -<br />

xыn vя mehrиban mцnasиbяtи var иdи. Иngиltяrя Dюvlяt Ka -<br />

bиnetи onu xцsusи mяslяhяtчи kиmи Tehrana gюndяrmишdи”.<br />

Dцnya иmperиalиzmиnиn mяnafeyи doьrultusunda, on -<br />

larыn verdиyи иdeya vя hяtta bиrbaшa ишtиrakы иlяtarиx, absurd<br />

40 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


vя xяyalи arичиlяrиn tиmsalыnda, farslarыn xeyrиnя tяhrиf edиl -<br />

dи. Bu prosesиn davamыnda Иranda Kяsrяvи kиmи fars шo -<br />

vиnиzmиnи formalaшdыran шяxslяr yetишdиrиldи. Heч bиr mю -<br />

tяbяr fakt vя dяlиlяяsaslanmadan Azяrbaycan tarиxи tяhrиf<br />

edиldи. Иrandиllи xalqlarыn regиona gяlmяsиndяn qabaq, neчя<br />

mиn иllиk Azяrbaycan tarиxи, sankы yox иmиш kиmи, danыldы vя<br />

bu qяdиm dиyara qondarma tarиx sыrыndы. Hяmиn dыrnaqarasы<br />

tarиxчиlяr иddиa etdиlяr kи, azяrbaycanlыlar яvvяldяn arи (fars<br />

dиllи) olub, lakиn monqollar gяlиb onlarы Tцrklяшdиrmишdиr.<br />

Hяmиn uydurma nяzяrиyyя elяgцclц шяkиldяtяblиь edиldиkи,<br />

az qala bюyцk alиmlяrи dя чaшdыracaq hяddя чatdы. Lakиn<br />

aшaьыda gюrяcяyиmиz kиmи hяqиqяt onlarыn dedиyиnиn tam<br />

яksиnя olub. Bu qыsa aчыqlamadan sonra, иndи dя яsas<br />

mяsяlяyя keчиb Azяrbaycanda yaшamыш qяdиm etnoslar vя<br />

onlarыn etnиk mяnsubиyyяtиnи araшdыraq:<br />

Bюlgяnиn vя Azяrbaycanыn mиladdan qabaqkы dюvrlяrи -<br />

nиn tarиxиnи, яsasяn daha чox mиxи yazыlar, onlarda яks et -<br />

dиrиlяn etnonиm, toponиm vя antroponиmlяr vasиtяsиlя юyrяn -<br />

mяk mяcburиyyяtиndяyиk.<br />

Яlbяttя elя hяmиn yazыlardan da чox maraqlы mяlumat<br />

яldя edиrиk. Hяmиn yazыlara яsasяn “Azяrbaycan torpaq la -<br />

rыndakы Tцrk hakиmиyyяtи mиladdan qabaq 4 mиn иl яvvяllяrя<br />

gedиb чыxыr. Bu mяnbяlяrdя xцsusиlя arattalыlar, qutlar (ku -<br />

tиlяr), lullubиlяr vя hurrиlяr haqda mяlumatlar vardыr”.<br />

Mяnbяlяrя яsasяn Azяrbaycanda yaranmыш иlk Tцrk<br />

dюv lяtи, Aratta dюvlяt qurumu olmuшdur. Aratta qяdиm Azяr -<br />

baycanыn daьlыq яrazиsиnя verиlяn ad иdи. Mяnasы, sadяcя<br />

olaraq daь demяkdиr. Шumer-Akkad mяktяb lцьяtиndя<br />

(mиladdan qabaq VЫЫЫ яsr) hяmиn sюzdяn “Arattu vя Aratu”<br />

nцmunяlяrи daь mяnasыnda яks olunmuшdur”. Daь sюzц<br />

taь, ta, tи, tu formalarыnda da ишlяnmишdиr. Иndи dяCяnubи<br />

Azяrbaycanda Aratta dюvlяtиnиn yarandыьы bюlgяlяrdя<br />

Qaflanta, Qaflantы vяsaиr belя daь adlarы mюvcuddur.<br />

Azяrbaycanda yaranmыш dиgяr Tцrk dюvlяtlяrиndяn bиrи<br />

dя Quttи dюvlяtи olmuшdur. Mиladdan qabaq ЫЫЫ mиnиllиkdя<br />

Urmиya gюlцnцn qяrb vя cяnub-qяrb bюlgяsиndя quttи tayfa<br />

bиrlяшmяlяrи mюvcud иdи. Onlar mиladdan qabaq ЫЫЫ mиnиl -<br />

lиyиn иkиncи yarыsыndan sonra dюvlяt kиmи bиrlяшdиlяr. “Quttи<br />

dюvlяtи boy bиrlяшmяlяrиndяn yaranmыш bиr dюvlяt иdи. Onun<br />

tяrkиbиndя subar, turuk, kuman, bars, bюrи, qarqar, azяr (asaz<br />

+ яr), zяngи vяsaиr Tцrk boylarы ишtиrak edиrdи”. Azяrbay -<br />

canda dюvlяt qurmuш quttиlяrdяn qalan elbяylяrиnиn adы<br />

onlarыn Tцrk mяnшяlи olmalarыna danыlmaz sцbutdur. “Akkad<br />

yazыlarыnda adlarы чяkиlяn Quttи elbяylяrиnиn bяzиlяrиnиn ad -<br />

larы: Yarlaqab, Yarlaqaш, Yarlaqan, Sarlaqab, Elulu (meш),<br />

Иnиm-Abaqeш (Orxan-Yenиsey abиdяlяrиndя Gцltиgиnя, “Иnиm<br />

Gцltиgиn” kиmи mцracияt olunub), Kurum (Kurum xan qяdиm<br />

Tцrk-Bulqar dюvlяtиnиn xaqanы), Tиrиkan (Dиrиxan, elяcя dя<br />

Tarkan modelи). “Qut” sюzц Tцrk etиmologиyasыnda: Hюkm -<br />

ranlыq, uьur, can, ruh kиmи mяnalarda ишlяdиlиr vя mиladи<br />

553-cц иldя hakиmиyyяtdя olan Avar (Tцrk) hюkmdarыnыn adы<br />

Kutи xandыr”. Иbran (um) = Яmrяn Kиtabи DяdяQorqudda,<br />

Yarlaq (Yarlakar xan aьa) qяdиm Тцrk yazыsыnda.<br />

Azяrbaycanda dюrd mиn иl qabaqdan yaranmыш, adlarы<br />

чяkиlяn aratta, lullubи vяquttи dюvlяtlяrи dюvrцndя цzячыx ma -<br />

yan lakиn hяmиn dюvlяtlяrиn yaranmasыnda bиr tayfa kиmи ишtи -<br />

rak edяn turuklar da dиqqяtи cяlb edиr. “Иlk dяfя bu adыn Tцrk -<br />

lяrlя иlgиlи olduьunu sюylяyяn H.Z.Kuшay иkи lюvhяdя turukku<br />

sюzц olan sяtrи 1982-cи иldя Buxarestdя nяшr olunan elmи<br />

bцlletendя чap etdиrmишdиr. Bиr чox alиmlяr, o cцmlяdяn<br />

Z.Yam polskи, Yusиfov, S.Яlyarov Assur mяtnlяrиndя xa -<br />

tыrlanan turukku vя ya turukи boyunu Tцrk hesab etmиш vя bu<br />

adыn mцxtяlиf zamanlarda vя mцxtяlиf dиllи yazыlarda torok,<br />

tюrюk, turuk, tцrkи шяkиlиndя ишlяndиyиnи qeyd etmишlяr”.<br />

Яslиndя bu adы Marи mяtnlяrиnиn transkrиpsиyasыnda<br />

dцz gцn vermяmишlяr. Belя kи, Tцrk sюzцnцn qяdиm formasы<br />

turuk шяkиlиndяdиr vя assurca olan mяtnlяrdя dя hяmиn<br />

forma яks olunmuшdur.<br />

Mиladdan qabaq III-II mиnиllиklяrdя su tayfalarы da Zaq -<br />

ros daьlarы vяUrmиya gюlцnцn cяnubunda yaшayыrdы. “Bu<br />

et nonиmиn иlkиn formasы suv – sub olmuшdur. Bиr sыra tяd qи -<br />

qatчыlar su etnonиmиnиn Иkичayarasыnыn шиmalыnda genиш bиr<br />

яrazиdя yaшayan subиr – subar vя Urmиya gюlц hюvzяsиndя<br />

Suvbи- sumbи tayfa adlarыnыn qыsaldыlmыш formasы hesab<br />

edяrяk Subиr, Subar adlarыnы sonrakы Tцrk mяnшяlи subиr –<br />

subar tayfalarыnыn adы иlяeynиlяшdиrmишlяr”.<br />

Azяrbaycan vя Anadoluda yaшamыш qяdиm Tцrk tay -<br />

falarыndan bиrи dя kumanlar olmuшlar. Mиladdan qabaq ЫЫЫ-ЫЫ<br />

mиnиllиkdя <strong>sam</strong>и vяhurrи tayfalarыnыn tяzyиqи иlя daьыlmыш Su -<br />

bar boylarы Konfederasиyasыndan qalan bяzи boylarыn quzey<br />

Иkичayarasы bюlgяlяrиndя vя Fяrat чayыnыn qяrb tяrяfиndя<br />

yerlяшdиyиnи gюrmяk olar. Belя boylardan bиrи dя kuman -<br />

lardыr. Fяratыn arxasыna keчяn kumuq vя Kuman boylarы bиr<br />

mцddяtdяn sonra yerlи tayfalarыn ичиndя яrиyиb getdи. Lakиn<br />

uzun mцddяt onlarыn yerlяшdиyи яrazиlяr Kumuq vя Kuman<br />

юlkяsи kиmи tanыndы. Bu юlkя Assur yazыlarыnda Kammanu,<br />

Urartu yazыlarыnda Qamana шяkиlиndя verиlиr. Dиgяr Kuman<br />

юlkяsи иsя Dяclя чayыnыn шяrqиndя, qяdиm Azяrbaycanыn<br />

sыnыrыnda иdи. Gюrцnцr Ptolemey bu иkи Kuman юlkяsиnи fяrq -<br />

lяndиrmяk цчцn юlkяnи Kapadokиya Kumanы adlandыrmышdыr.<br />

Urartu qaynaqlarыhяmиn чaьlarda daha bиr kuman boyunun<br />

Gюyчя gюlц yaxыnlыьыnda yaшadыьыnы gюstяrиr”.<br />

Qяdиm Assur vя Het yazыlarыnda adlarы чяkиlяn dиgяr<br />

Tцrk tayfalarыndan bиrи dя qaшqaylar olmuшlar. Mиladdan qa -<br />

baq 1345-1320-cи иllяrdя hюkmranlыq etmиш II Murшиl ha kи -<br />

mиyyяtиnиn 9-cu иlиndяn sюhbяt aчan abиdяdя (Het abиdяsи)<br />

qaшqaylarыn da adы чяkиlиr. Mяlum olduьu kиmи, Qaшqay so -<br />

yu qяbиlя bиrlяшmяsиdиr. Azяrbaycan qяbиlяsи olan qaшqay,<br />

иndи dяИranыn cяnubunda yaшayыr. Demяlи, qaшqaylar mи -<br />

laddan 14 яsr qabaq иctиmaи–tarиxи hadиsяlяrdя ишtиrak et -<br />

mишlяr. Qaшqaylar Gяncяdя vя ona yaxыn yerlяrdя yaшamыш<br />

vя иndи dяeynи adlы bюyцk soylar yaшamaqdadыrlar”.<br />

Assur чarы ЫTиqlatpalasar mиladdan qabaq (m.ю. 1115-<br />

1077) XЫЫ яsrиn sonunda Fяrat чaylarыnыn yuxarы axarыnda Qaш -<br />

qaylarla qarшыlaшыr. Sonralar Qыzыlыrmaq vя Kelkиt чaylarыnыn<br />

yu xarыlarыnda yaranmыш kичиk Qaшqay bяylиyи mиladdan qabaq<br />

VЫЫЫ яsrя qяdяr davam etdи... Qaшqaylarыn qonшularы яsasяn<br />

Hetlяr olsa da, onlar Kuman, Az, Toq rama, Urmu, Subar, Ba -<br />

la vя Dumanna (Duman-Tuman) adlы юlkяlяrlя dяяhatя olun -<br />

muшdu. Belяkиbяzиtяdqиqatчыlar чoxlu Hat-Tцrk uyьunluqlarы<br />

ortaya чыxarmышlar. Hяtta Hat dиlиndя elяsюz var kи, bu gцn dя<br />

mяnasыnы vя formasыnы dяyишmяdяn Tцrk dиllяrиndя ишlяnиr.<br />

Mяsяlяn qut sюzц hяr иkи dиldя ruh, can anlamыndadыr. Qaш -<br />

qaylarыn cяnub-шяr qиn dя Subar, Mиtan, Яrmяn (Яr-Mяn),<br />

Urum, Kuman vя baшqa Tцrk boylarы, bюlgяlяrи vardыr.<br />

Azяrbaycanыn adыиlяbaьlы As – Az etnonиmи dя Tцrk xal q la -<br />

rыnda, elяcя dя Azяrbaycanda чox yayьыn шяkиldя mюv cud ol -<br />

muшdur. Az boyu Tцrk etnosu ичиndячoxsaylы soylardan bиrи иdи.<br />

Azya - Asya adыndakы paralellиk kиmи Az etnonиmиnиn dя As<br />

varиantы genиш yayыlmышdыr. “Mиladdan qabaq VЫЫЫ яsrиn rцbцndя ЫЫ<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

41


Sarqon, o vaxt Arrappa adlanan иndиkи Kяrkцk bюlgяsиndяn, Ur -<br />

mиya gюlцnцn gцneyиndяkи Mazamua bюlgяsиnя gedяn<br />

“Шahyolu” haqqыnda fяrman vermишdиr kи, yol tяmиr edиlsиn. Fяr -<br />

ma nыn иcrasы иlяbaьlы mя lumat verяn шяxs kиtabыnыn sonunda<br />

yazыr: mяn yenиdяn Sa rи шяhяrиndя Dur – Atanatи шяhяrиnя чыxы -<br />

ram. Arrap ha lыlar, Dur Atanatиdяn , Dur Talиtи шяhяrиnя hяrяkяt<br />

edиrlяr, (mяn) yenиdяn dur – talиtи – dяn Azarи шяhяrиnя yюnяlиrяm.<br />

Mяtnи dяrc edяn tяdqиqatчыlar, Azarи шяhяrиnи Mazamua<br />

bюlgяsиndя yerlяшdиrиrlяr. Bu bюlgяnиn tarиxиndяn mяlumdur<br />

kи, яvvяllяr orada Lulu, Turuk, Zяngи, Kuman boylarы yaшayыrdы”.<br />

Яsasяn Tцrk boy adlarы “яr” sюzц иlя genиш шяkиldя иш -<br />

lяdиlmишdиr. Mяsяlяn Xяzяr, Suvar, Avar, Tatar, Qamer, Dю -<br />

gяr, Padar vя saиr kиmи, bu etnotoponиm dя “Az” vя “яr”<br />

hиssяlяrя ayrыlыr. Elяcя dя bиr чox Tцrk mяnшяlи xalqlarda As<br />

vя Az etnonиm vя toponиmиnя rast gяlиnиr. “Юzbяk, Altay,<br />

Qaraqalpaq vя saиr Tцrk xalqlarы tяrkиbиndя uruq, soy, boy<br />

adы kиmиишlяnяn Az – As etnonиmиnя: Gюy Tцrk yazыlarыnda<br />

Az budun (Az xalqы) vя Az kиши (Az adamы) adыna, Kuban<br />

epиqrafиkasыnda “eren Az ayыrыltыm” (Az яrяnlяrиndяn ayrыl -<br />

dыm) иfadяsиnя rast gяlmяk olur vя saиr. Azяr(As-Az+яr) lяrиn<br />

bиr qolu da Az kиши adlanmышdыr. Bartold, яvvяllяr xrиs tиanlыьы<br />

qяbul etmиш Qafqaz Tцrklяrиnиn sыra sыnda Az kиши tayfalarыnыn<br />

adыnы чяkиr. Tцrkцstan vя Altayda As kиsи adlы xeylи<br />

etnotoponиm vardыr. Gюytцrk yazыlarыnda Az budun (Az xalqы)<br />

haqqыnda olan mяlumat иsя elm alяmиnя чoxdan bяllиdиr.<br />

Hяlя II яsrdя Klavdи Ptolemey Quzey Qafqazda Azara шяhяrи<br />

vя Azaraba (Azяr+oba) kяndи olduьunu gюstяrиr”.<br />

Tцrk tay falarыnыn qяdиm vяtяnиndя - Altayda, Abakan чayыnыn<br />

orta axarыnda kичиk Askиzи чayы vardыr. Иndи иsяAskиz иnzиbatи<br />

rayonudur. Bu чayыn цzяrиndя Askиz kяndи yerlяшиr”. Bunlar<br />

As-Az etnosu vя Azarи toponиmиnиn Tцrk mяnшяlи olmasыna<br />

yetяrlи sцbut hesab edиlя bиlяr.<br />

Azяrbaycanla baьlы olan baшqa Tцrk tayfalarыndan bиrи dя<br />

Kaslardыr. Kaslar vя ya Kassиlяr Azяrbaycanda yaшayan<br />

Kaspиlяrlя ad vя kюk oxшarlыьыna malиkdиr. Kas adыnыn tarиxи<br />

mяnbяlяrdя чяkиlmяsи mиladdan qabaq 2400-cц иllяrя aиddиr.<br />

Kas adlы bиr чox Tцrk tayfasы mюvcud olmuшdur. “Uy ьurlarыn 6<br />

tayfasы kas adlanmышdыr. Orta Asиyada Tцrk elи olan xakaslarыn<br />

adы Kas adыndan yaranmышdыr. Orxun yazы larыnda Doьu<br />

Tцrkцstanda yerlяшяn Kaшьar adы Kas adlan mышdыr” vя saиr.<br />

Bunlardan яlavя Kassи vяya Kaslardan qalan Antro po -<br />

nиmlяr (шяxs adlarы) onlarыn Tцrk mяnшяlи olmalarыna tutarlы<br />

sцbut hesab edиlя bиlяr. Kassи шahlarыnыn adlarы: “Qandaш,<br />

Bюyцk Aqum, Qaш Telиyaш, Ulam Burиyaш (ulam = чapar + burи<br />

= bюrи = qurd), Qarыndaш (qяdиm Tцrkcяdяqardaш), Qadaшman<br />

Enlиl, Qara Qardaш, Qudur enlиl... Qadaшman-Turqu”. Elяcя dя<br />

Atta – Ana, Marduk, Burra, Alban, Burиtaш (Burи=Bюrи, Qurd) ,<br />

Sиbar Buqaш, Karzи Yabku (yabьu), Mи-Turqu, Durи, Durqu vя...<br />

Kassиlяrdяn чoxlu at adlarы da qalыb: “Tиmиr aш (dяmиr aш), Ka -<br />

шak – tи, Buqaш, Kuru-шe, Buqaш, Яgrи-yaш, Ham at-tи (Xam at-tи)”.<br />

Bu Tцrk tayfalarыnыn Azяrbaycanda yaшadыьы vя ha -<br />

kиmиyyяt sцrdцklяrи dюvrdя, цmumиyyяtlя tяkcя Azяrbay -<br />

can da deyиl, heч regиonda da Aryaиlяrиn vя ya farslarыn ol -<br />

masыna daиr tutarlы heч bиr fakt mюvcud deyиldиr. Hяtta Azяr -<br />

baycanda, belя Tцrk tayfalarыnыn qяdиmlиyи sяbяb olmuшdur<br />

kи, bиr чox tяdqиqatчыlar fиkиrlяrиnи dяyишиb belя nяtиcяyя<br />

gяlsиnlяr kи, “sonrakы yцzиllиklяrdя Юn Asиyada yaшamыш bиr<br />

чox soylar, xцsusяn Tцrk dиllиlяr шяrqя, Orta Asиya torpaq -<br />

larыna hяrяkяt etmиш bиr neчя yцzиllиkdяn sonra onlarыn яks<br />

prosesи baшlanmыш, onlar yenиdяn yaxыn vя Юn Asиyaya,<br />

hяmчиnиn Azяrbaycan torpaqlarыna gяlmишlяr”.<br />

Azяrbaycanda Ишьuz Tцrklяrиnиn dя hakиmиyyяtи mюv cud<br />

olmuшdur. “Mиladdan qabaq X-ЫX яsrlяrdяn Azяrbay can la<br />

tanыш olan Ишьuzlar mиladdan qabaq 674-cц иldя Иs pakanыn<br />

rяhbяrlиyи altыnda Azяrbaycanыn quzeyиnя vя gцneyиnя gяlmиш<br />

... elя lap иlk gцnlяrdяn юlkяdя hakиmиyyяt qura bиlmишlяr”.<br />

Araz чayы sahиlиndя, onun saь axarыnda Herodotun Sas -<br />

pиrlяr, Akkad yazыlarыnыn Subaryum, Шubaru vя Subarey, elяcя<br />

dя Шumerlяrиn Subиr adlandыrdыьы Tцrk tayfasы yaшamышdыr.<br />

Onlar Azяrbaycanыn Quzeyиndя yaшamыш su var lar, subиrlяrdиr.<br />

Cяnubи Qafqazda yaшayan dиgяr Тцrk soylarыndan bиrи dя<br />

kяngяrlяr olmuшlar. “Onlar o qяdяr qцdrяtlи иdиlяr kи, hяtta<br />

Sasanи чarlarыnы lяrzяyя salыrdыlar. VI yцzиllиyиn mц яllиfи Sa -<br />

sanиlяrиn kяngяrlяrlя mцharиbя aparmasыndan sюhbяt aчыr”.<br />

Bunlardan яlavя mцxtяlиf dюvrlяrdя Monqolustan<br />

чюllяrиndяn tutmuш Avropanыn mяrkяzиnя qяdяr bюyцk bиr<br />

яrazиdя gяzиb dolaшan Tцrklяr Azяrbaycandan da yan<br />

keчmиr vя bяzяn yerlи soydaшlarыnыn yaшadыьы bu яrazиdя dя<br />

mяskunlaшыrlar. “Leonиt Marovelиnиn sюzlяrиnя gюrя Ы яsrиn<br />

70-cииllяrиndя, daha doьrusu Иosиf Flavиnиn dюvrцndя hunlar<br />

Dяryal keчиdиnя sahиblиk edиrdиlяr. Bazuk vя Ambazuk<br />

qardaшlarы Kartlиyя oradan gяlmишdиlяr”.<br />

Hяlя “Arиlяrиn (Иran dиllиlяrиn) Ermяnиstana sakиn olma la -<br />

rыndan qabaq bиr neчя Tцrk tayfasы orada mяskunlaш mыш dыr”.<br />

Иslam dюvrц яrяb vя fars tarиxчиlяrи dя Azяrbaycanda<br />

Tцrklяrиn olmasыna daиr yetяrlи dяrяcяdяmяlumat ver mиш -<br />

lяr.Tяbяrи юz tarиx яsяrиndя Иslamdan qabaq Azяrbay canda<br />

Tцrklяrиn olmasыna ишarя edиr: “Hишam Иbn Kяlbиnиn fиkrиncя<br />

Raeш Иbn Qeys Иbn Sяba Yяmяnиn padшahы иdиvяonun<br />

pad шahlыьы Mяnuчehr dюvrцnя tяsadцf edиrdи. Onun<br />

sяrkяrdяlяrиnиn dostlarыndan bиrи Шцmr Иbn Яtaf Azяrbay -<br />

canda Tцrklяrя yцrцш etdи. Yцrцшdя hяr иkи tяrяfdяn чoxlu<br />

юlяn vя яsиr dцшяn oldu vя o юz baшыna gяlяnlяrи daш<br />

kиtabяyя yazdы kи, Azяrbaycan юlkяsиndя mяшhurdur”.<br />

Иbn Heшamыn “Яt-tиcan” adlы яsяrиndя Vяhяb Иbn Mo nяb -<br />

behdяn rяvayяt edиlяrяk yazыlыr: “Mцavиyя юz mяs lя hяtчиsи<br />

Цbeyd Иbn Sarиyяdяn soruшdu kи, Azяrbaycan nя dиr Цbeyd<br />

cavabыnda dedи, bura qяdиmdяn Tцrklяrиn юlkяsиdиr.<br />

Hяmzя Иsfahanи dя(doьum иlи hиcrи 270-cи иl) Raeшиn<br />

Azяrbaycana qoшun чяkmяsи vя Azяrbaycan Tцrklяrи иlя<br />

dюyцшцnя ишarя edиr”.<br />

Mяhяmmяd Ufи иsя“Cяvame яl-hиkayat vя lяvame яrrяvayat”<br />

adlы яsяrиndя Юmяr Иbn Яbdцlяzиzиn xиlafяtиndяn<br />

(101-99-h.q) danышarkяn hяmиn dюvrdя 20 mиn Azяrbaycan<br />

Tцrkцnцn цsyanы vяonlarыn 4 mиn яrяb qoшunu иlя dюyцш -<br />

mяsиndяn sюhbяt aчыr”.<br />

Samanы dюvlяtиnиn vяzиrи Яbuяlи Mяhяmmяd Bяlяmи,<br />

Tяbяrиnиn tarиx яsяrиnи tяrcцmя vя иxtиsar edяrяk yazdыьы<br />

яsяrdя, Mяnuчehrиn Azяrbaycanda Tцrklяrlя savaшdыьыnы,<br />

Tцrklяrиn yaшadыьы яrazиnиn Tцrkцstandan Romaya qяdяr<br />

olduьunu, elяcя dя Gцшtaspыn Azяrbaycanda Tцrklяrlя<br />

savaшыb bиr чox Tцrkц юldцrdцyцnц qeyd edиr.<br />

Яmяvи xяlиfяsи Mцavиyя zamanыnda cahиlиyyяt dюvrц,<br />

Yяmяndя Цbeyd Иbn Шяrиyя Cяrhumи adlы mяшhur, genиш<br />

dцnyagюrцшlц bиr шяxs var иmиш. Mцavиyя onu Yяmяndяn<br />

Dяmяшqя gяtиrtdиrиr. Ona sual verиr, Цbeydиn verdиyи ca -<br />

vablar “Яxabar Цbeyd Иbn Шяrиyя” adы иlяyazыlыb toplanыr vя<br />

sonralar Яrяb tarиxчиlяrиnиn иstиfadя etdиyи mяnbяlяrdяn bиrи<br />

olur. Цbeyd cavab verиr: “Azяrbaycan Tцrk юlkяlяrиndяndиr<br />

vя Tцrklяr orada toplanmышlar”.<br />

42 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


Azяrbaycanda mюhtяшяm Dцnya Tцrklяrиnиn Hяmrяylиk Gцnц keчиrиldи<br />

4 aprel 2009-cu иl tarиxdя “Mцasиr Иnkишaf” Иctиmaи Bиrlиyи, Tцrkиyя Cцmhurиyyяtиnиn Azяrbaycandakы Sяfиrlиyи, “Tяkan”<br />

Tяlяbя Gяnclяr Иctиmaи Bиrlиyи вя TRT-nиn Bakы Ofиsиnиn Rяшиd Behbudov adыna Mahnы Teatrыnda bиrgя шяkиldя tяшkиl<br />

etdиyи Dцnya Tцrklяrиnиn Hяmrяylиk Gцnц musиqиlи gecяsи keчиrиlиb. Tяdbиrиn sponsoru Bakы шяhяr Gяnclяr vя Иd man<br />

Иdarяsи, TИKA olub.<br />

Иlk юncя tяdbиr ишtиrakчыlarы Azяrbaycan vя Tцrk Dцnyasыnыn bиrlиyи ugrunda hяlak olmuш шяhиdlяrиn ruhunu bиr dя -<br />

qи qяlиk sцkutla yad edиblяr. Tяdbиrи gиrиш sюzц иlя Azяrbaycan Respublиkasыnыn яmяkdar artиstи Aьalar Bayramov aчa -<br />

raq bu gцnцn яlamяdar tarиxи hadиsя olduьunu qeyd edиb: “Иnanыram kи, belя tяdbиrlяr dцnya Tцrklяrиnиn bиr araya<br />

gяlmяsи vя bиrlяшmяsи yюnцndя stиmul rolunu oynayacaq”.<br />

“Mцasиr Иnkишaf” Иctиmaи Bиrlиyиnиn Иdarя Heyяtиnиn sяdrи, “Тцрк Ели” журанылынын баш редактору, Azярбайъан Милли<br />

Елмляр Академийасынын Инсан Щцгуглары Институтунун елми ямякдашы Mцbarиz Aшыrlы Dцnya Tцrklяrиnиn Hяmrяylиk<br />

Gцnц иdeyasыnыn yaranma sяbяblяrиndяn danышыb. O, dцnya Tцrklяrиnиn иlиn mцяyyяn bиr gцnцndя hяmrяylиk gцnц<br />

qeyd etmяsиnиn Tцrk Dцnyasыnыn bиrlиyиnя bюyцk tюhfя olacaьыnы aчыqlayыb: “Belя bиr gцn kиmи 20 mart tarиxиnи qeyd<br />

etmяk olar. Чцnkи bu tarиxdя Tцrk mиllяtи hяm Novruz bayramыnы, hяm dя Ergenekondan чыxыш gцnцnц qeyd edиr. Eynи<br />

zamanda Tцrk Dюvlяt vя Muxtar Qurumlarыnыn Dostluq, Qardaшlыq vя Яmяkdaшlыq Qurultayыnыn иlk toplantыsы da mяhz<br />

bu tarиxlяrdя keчиrиlиb. Tцrk Dцnyasыnыn bundan ortaq tarиxи mюvcud deyиl”. Mцbarиz Aшыrlы professor Oruc Иbrahиmoьlu<br />

Tцrksevяrиn bu иdeyanыn mцяllиfи olduьunu vurьulayыb.<br />

Tцrkиyя Cцmhurиyyяtиnиn Azяrbaycandakы sяfиrlиyиnиn mяtbuat mцшavиrи Bцlяnt Uьur burada чalышdыьы mцddяtdя<br />

Dцnya Azяrbaycanlыlarыnыn Hяmrяylиk Gцnцnцn qeyd olunmasы kиmи mцsbяt bиr hadиsяnиn шahиdи olmasыndan mяmnunluq<br />

duyduьunu vurьulayыb. O, bu sяbяbdяn Dцnya Tцrklяrиnиn Hяmrяylиk Gцnцnцn qeyd olunmasыnыn яhяmиyyяtи barяdя<br />

dя dцшцndцyцnц sюylяyиb: “Bu fиkиrlяrиmи gяnc bиr yoldaшla mцzakиrя etdиm. O da mяnя bunlarы mцsbяt qиymяtlяndиrdиyиnи<br />

sюylяdи. Amma sяn demя bu yoldaш – Mцbarиz Aшыrlы artыq hяr шeyи hazыrlayыb, gцnц dя bяllяyиb vя mяnя dя tяdbиrя dяvяtnamя<br />

gяtиrиb”. Bцlяnt Uьur bu иdeyanы dяstяklяdиyиnи vя onun hяr иl keчиrиlmяsиnи arzu etdиyиnи dиlя gяtиrиb.<br />

“Tяkan” Tяlяbя Gяnclяr Tяшkиlatыnыn sяdrи Elшяn Hцseynov dцnyadakы bиr sыra qцvvяlяrиn Tцrk mиllяtиnиn bиrlиyиndяn<br />

narahatlыq keчиrdиyиnи sюylяyиb. O, tarиx boyu hяmиn qцvvяlяrиn Tцrkц Tцrkя qarшы qoymaq sиyasяtи yцrцtdцyцnц<br />

vurьulayыb: “Amma mяn sиzи яmиn etmяk иstяyиrяm kи, tarиx boyu Tцrkц Tцrkя qarшы qoymaq sиyasяtи aparan<br />

dюvlяtlяr heч bиr nяtиcяyя naиl ola bиlmяyяcяklяr”.<br />

Xalq шaиrи, Sabиr Rustяmxanlы belя bиr tяшяbbцslя чыxыш edяnlяrи alqышlayaraq onlara uьurlar arzuladы. Onun sюz lя -<br />

rиnя gюrя Tцrk mиllяtиnиn dцшmяnlяrиnиn bu qяdяr fяal olduьu bиr dюvrdя bиrlиyя hяr zamankыndan daha чox ehtиyac var.<br />

Ahыska Tцrklяrиnиn “Vяtяn” Cяmиyyяtиnиn sяdrи Иbrahиm Burhanov dцnyada yaшayan Tцrklяrиn tяшkиlatlandыьыnы,<br />

dиas poranыnыn vahиdlяшdиyиnи vя gцclц bиrlиyиnиn yarandыьыnы bиldиrdи. Иbrahиm Burhanov da Dцnya Tцrklяrиnиn Hяm -<br />

rяylиk Gцnц иdeyasыnы dяstяklяdиklяrиnи vя hяr иl Ahыska Tцrklяrиnиn arasыnda bunu keчиrяcяklяrиnи aчыqlayыb.<br />

Иdeyanыn mцяllиfи, Azяrbaycan Dиllяr Unиversиtetиnиn professoru Oruc Иbrahиmoьlu Tцrksevяr sяslяndиrdиyи tяklиfиn<br />

hяyata keчиrиlmяsиndяn mяmnunluq duyduьunu qeyd edиb. O, bu ишиn daha da genиш шяkиldя yayыlmasыnы vя Tцrk<br />

Dцnyasыnda genиш шяkиldя qeyd edиlmяsиnиn vacиb olduьunu dиlя gяtиrиb. Tяшkиlatчыlara mиnnяtdarlыьыnы bиldиrяn professor<br />

bu gцnцn юmrцnцn яn unudulmaz anы olduьunu xцsusи vurьulayыb: “80 il ömür yaşamışam. Bu müddətdə çox<br />

müvəffəqiyyətlərim olub. Oğul-uşaq, nəvə-nəticə sahibi olmuşam, doktorluq müdafiə edib, professor adı almışam.<br />

Amma heç vaxt bugünkü qədər sevinməmişəm. Çünki bu gün mənim həyatımda ən əlamətdar gündür. Bu gün bu<br />

tədbirlə biz bütün Türk Dünyasının inteqrasiyası istiqamətində çox mühüm addım atmış oluruq. İnanıram ki, bu ideya<br />

tezliklə həyatda öz təsdiqini tapacaq”.<br />

Tяdbиrиn rяsmи hиssяsи иlя yanaшы иncяsяnяt xadиmlяrи Esat Kabaklы, ßdalяt Oьuz, Xяyal Rza, Шяmиstan ßlиzamanlы,<br />

ßmиnя Yusиfqыzы, Sanaz Nиknam, Seyfяddиn Чaxmaqчы, Rza Cudи, Mяhяmmяd Иftиxarиnиn, Tatar, Avar, Ahыska Tцrklяrиnиn<br />

musиqи qruplarыnыn tяqdиmatыnda ишtиrakчыlar цчцn musиqи, шeиr vя rяqs иfa olunmuшdur. Qeyd edяk kи, tяdbиrdя mиllяt<br />

vяkиllяrи Nиzamи Cяfяrov, Qяnиrя Paшayeva, Nazиm Mяmmяdov, Tцrkиyя Cцmhurиyyяtиnиn Azяrbaycandakы sяfиrlиyиnиn<br />

tиcarяt mцшavиrи Qazи Bиlgиn, dиnи ишlяr цzrя mцшavиrи Mцzяffяr Шahиn, Azяrи-Tцrk Qadыnlar Bиrlиyиnиn sяdrи<br />

Tяnzиlя Rцstяmxanlы, Tцrkиyяnиnи “Fиrst Bиsness” jurnalыnыn sahиbи Seyfullah Tцrksoy, TИKA-nыn Bakы koordиnatoru<br />

Яbubяkr Чelиk dя ишtиrak edиblяr.<br />

Qeyd edяk kи, bu tarиxdяn etиbarяn иdeya Azяrbaycandan bцtцn Tцrk Dцnyasыna yayыlmaьa baшlamышdыr.<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

43


Qazax, Шяmшяddиl vя Borчalы<br />

sultanlыqlarы<br />

(XVIII яsrиn орталары-XIX яsrиn 40-ъы илляри)<br />

Mehman Abdullayev<br />

Bakы Dюvlяt Unиversиtetиnиn dosentи<br />

Qazax, Шяmшяddиl vя Borчalы sultanlыqlarы<br />

rus ишьalыnadяk olan dюvrdя<br />

Nadиr шah Яfшarыn Sяfяvи sяltяnяtиnиn torpaqlarы he sa -<br />

bыna yaratdыьы иmperиyanыn чюkmяsиnиn Azяrbaycan цчцn<br />

яn aьыr nяtиcяlяrиndяn bиrи юlkяmиzиn sиyasи cяhяtdяn pa -<br />

чalanmaya mяruz qalmasы oldu. Azяrbaycan яrazиsи ayrыayrы<br />

mцstяqиl vя yarыmmцstяqиl xanlыqlara, hяtta daha kичиk<br />

иnzиbatи qurumlar olan sultanlыqlara bюlцndц.<br />

Azяrbaycanыn шиmalыnda meydana чыxan vя nиsbяtяn kи -<br />

чиk иnzиbatы яrazи vahиdlяrи olan sultanlыqlar ичяrиsиndя Qa zax,<br />

Шяmшяddиl vя Borчalыnы xцsusи qeyd etmяk lazыmdыr. Рus иш -<br />

ьa lыna qяdяr Gяncя xanlыьы tяrяfиndяn иdarя olunan Шяm шяddиl<br />

sultanlыьындан фяргли олараг Qazax vя Borчalы ma hallarыnыn<br />

gяlяcяk sиyasы taleyи XVIII яsrиn ortalarыnda Nadиr шащын bиr<br />

hюkmц иlяmцяyyяn olunmuшdu. 1736-cы иldя mяш hur Muьan<br />

qurultayыnda Nadиrиn шah seчиlmяsиnя qяtи etиraz едян Gяncя<br />

xanы Zиyadoьlu Sяfяvи sцlalяsиndяn olan bиr nяfяrиn шahlыьa<br />

gяtиrиlmяsиnиn tяrяfdarы olduьunu aчыq шяkиldяbиldиrmишdи. Mиr -<br />

zя Adыgюzяl bяyиn yazdыьыna gюrя Nadиr шahlыq taxtыna otur -<br />

duqdan sonra ona qarшы чыxanlarы zяrяrsиzlяшdиrmяk цчцn<br />

tяdbиrlяr gюrmцшdц. O, иlk nюvbяdя Gяncя xanыnыn qцdrяtиnи<br />

zяиflяtmяk mяqsяdи иlя Cavanшиr, Otuzиkиlяr vяKяbиrlи tayfa la -<br />

rыnы Qarabaьdan Xorasanыn Sя rяxs vиlayяtиnя kючцrmцш, Qa -<br />

zax vя Borчalы mahallarыnы иsя Kaxetиya чarыnыn sяrяncamыna<br />

vermишdи. Mиrzя Adыgюzяl bяyиn qяnaяtиnя gюrя Qacar nяs lиn -<br />

dяn olan Gяncя xanlarы «yalnыz bяйляrbяyи deyиl, sяlahиyyяtlи<br />

sяrdar olараг hюk m ranlыq bayraьы Darцssцrur (Tиflиs) sa hя -<br />

sиnя dя яmиn-aman lыq kюlgяsи salardы. Tиflиsиn bцtцn яhalиsи<br />

bunlarыn hюkmцnя tabe olardы».<br />

Цmumиyyяtlя, XVIII яsrиn 30-40-cыиllяrиndяGцrcцstanыn<br />

Kartlи vяKaxetиya bюlgяlяrи Nadиr шahыn hюkmц altыnda иdи.<br />

Bunu gцrcц tarиxчиlяrи dя tяsdиq edиrlяr. “Gцrcцstan tarиxи<br />

”ndя yazыldыьы kиmи Nadиr шah 1744-cц иldя II Teymurazы Kart -<br />

lиyя, onun oьlu IIИraklиnи иsя Kaxetиyaya чar tяyиn etmишdи.<br />

Bu tarиxи gerчяklиk 1803-cц иldя Gяncяyя hцcum яrя -<br />

fяsиndя Gяncя hakиmи Cavad xanыn rus ordusunun ko man -<br />

danы, gцrcц яsиllи general P.D.Sиsиanovla apardыьы yazыш -<br />

malarla bиr daha tяsdиq olunur. Cavad xan 29 noyabr 1803-<br />

cц иldя Sиsиanova yazыrdы: “Mяktubunu aldыm. Yazыrsan kи,<br />

шahzadя Tamara zamanыnda Gяncя Gцrcцstandan asыlы ol -<br />

muшdur. Bu naьыla bиr kиmsя иnanmaz. Amma яcdad la rы mыz<br />

Abbasqulu xan vя baшqalarы Gцrcцstanы иdarя edиrdиlяr.<br />

Иnan mыrsansa, yerlи qocalardan soruш. Hяlя иndиyяdяk Gцr -<br />

cцstanda onun mяscиd vя dцkanlarы qalыr, bиr чox gцrcцdя<br />

buyuruqlarы saxlanыlmaqdadыr. Иraklиnиn vя atamыzыn dюvrцn -<br />

dя Gяncя иlяGцrcцstanыn sяrhяdlяrи dяqиqlяшdиrиlиb. Bu -<br />

nun la belя, mяn desяm kи, babalarыm Gцrcцstanda valи olub -<br />

lar, bиr kиmsя bu sюzя hюrmяtlя yanaшmaz, bиr kиmsя dя<br />

Gцrcцstanы mяnяqaytarmaz”.<br />

Мютябяр гайнаглара ясасланараг йuxarыda sadaladы ьы -<br />

mыz tarиxи hяqиqяtlяr Qazax, Шямшяддил vя Borчalы ma hal -<br />

larыnыn tarиxяn Azяrbaycan (Тцrk) torpaqlarы olduьunu bиr<br />

daha tяsdиq edиr. Гейд етмяк лазымдыр ки, mцasиr Azяr bay -<br />

can vя Gцrcцstan tarиxшцnaslыьыnda Nadиr шahыn Qazax vя<br />

Borчalы mahallarы haqqыnda бир hюkmц иlяbaьlы иkи yanлыш<br />

фикир вардыр:<br />

1. Azяrbaycan tarиx elmиndя belя bиr fиkиr hюkm sцrцr kи,<br />

Nadиr шah Gяncяnи иdarя edяn Гacarlarы cяzalandыrmaq<br />

цчцn Azяrbaycanыn иkи bюlgяsиnи – Qazax vя Borчalыnы Gцr -<br />

cцstana baьышlamышdыr. Bu zaman belя bиr gerчяk tarиxи fakt<br />

unudulur kи, o dюvrdя Kartlи vяKaxetиya mцstяqиl dюvlяt<br />

olmayыb, Nadиr шahыn иmperиyasыnыn tяrkиbиndя иdиvяonun<br />

hюkm vя fяrmanlarы иlяиdarя olunurdu. Nadиrиn иsя bиr шah<br />

kиmи ona aиd olan mahallarы иstяdиyи шяkиldя Gяncяdяn vя<br />

yaxud Tиflиsdяn иdarя etmяk hцququ vardы.<br />

2. Bu mяlum tarиxи faktlarыn gцrcц tarиxшцnaslыьыnda tяh -<br />

rиf olunmasыnыn nяtиcяsиdиr kи, hal-hazыrda Gцrcцstanыn orta<br />

mяktяblяrиndя, o cцmlяdяn, bu respublиkadakы azяrbay -<br />

can lыlarыn oxuduьu mяktяblяrdя tяdrиs olunan “Gцrcцstan<br />

tarиxи” adlы dяrslиkdя Qazax vя Borчalыnыn иdarя olunmasы<br />

haqqыnda Nadиr шahыn hюkmц sяhvяn vя ya qяsdяn “Vяtяn<br />

torpaqlarыnыn Vяtяnя gerи qaytarыlmasы” kиmи verиlmиш, hяtta<br />

dяrslиkdяkи paraqrafыn adы elя belя dяadlandыrыlmышdыr.<br />

Azяrbaycanыn orta чaь tarиxиnи tяdqиq edяn gюrkяmlи<br />

alиmиmиz Taьы Musяvиnиn 1979-cu иldя nяшr etdиrdиyи mяn -<br />

bяlяr toplusunda yer almыш иyиrmи sяnяd Qazax mahalыnыn<br />

Kaxetиya tяrяfиndяn иdarя edиldиyи dюvrdя bu bюlgяdя baш<br />

vermиш hяrbи-sиyasи hadиsяlяrиn vя sosиal-иqtиsadи proses lя -<br />

rиn araшdыrыlmasы цчцn чox bюyцk elmи яhяmиyyяtя malиkdиr.<br />

Sяnяdlяrиn tяhlиlи 1749-cu иldяn 1799-cu иlяdяk yarыm яsrlиk<br />

bиr dюvrdя Qazax mahalыnda baш vermиш hadиsяlяr haq -<br />

qыnda dцzgцn tяsяvvцr yaratmaьa иmkan verиr. Сянядлярин<br />

бир нечясиня мцраъият едяк:<br />

1. Kaxetиya чarlarыnыn hюkmlяrи иlя Qazax mahalыna vя -<br />

kиl tяyиn edиlяn alи zцmrяnиn nцmayяndяsи olan aьalar hя -<br />

mиn mahalы иrsи qaydada иdarя edиrdиlяr vя иldя 40 tцmяn<br />

mяvacиb alыrdыlar.<br />

2. Qazax mahalыnыn hakиmи olan шяxs bюlgяnи иdarя et -<br />

mяk lя yanaшы, яhalиdяn vergиlяr yыьmaq, qaчan kяndlиlяrи<br />

ta pыb gerи qaytarmaq, sцvarи (atlы) qoшun toplamaq vя s.<br />

44 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


kиmи sяlahиyyяtlяrя malиk иdи. Mяsяlяn, 27 nюmrяlи sяnяddя<br />

gюstяrиlиr kи, 1751-cи иldя ЫЫ Иraklиnиn hюkmц иlяQazaxdan<br />

300 nяfяr sцvarи toplanaraq Иrяvana gюndяrиlmяlи иdи.<br />

Цmumиyyяtlя, II Иraklи Иrяvan, Шяkи vя Шиrvana yцrцш lя -<br />

rиn dя, Tяbrиz xanlыьы иlя mцbarиzяdя Qazax vя Borчalы яща -<br />

лисиндян hяrbи qцvvя kиmииstиfadя etmиш, 1750-cи иldя Car-<br />

Balakяn qoшunlarыnы qazaxlыlarыn kюmяyи иlя bюlgяdяn чы -<br />

xartmышdы.<br />

3. Яhalиsи etnиk baxыmdan yцzdя-yцz mцsяlman Тцrk -<br />

lяrdяn иbarяt olan Qazax vя Borчalы mahallarыnыn яhalиси<br />

gцrcц чarlarыnыn hюkmц иlяиdarя olunduьu дюврдя чox aьыr<br />

hяyat sцrцrdц. Чoxsaylы vяaьыr vergиlяrи юdяyя bиlmяyяn<br />

kяnd sakиnlяrи doьma torpaqlarыnы qoyub qaчmaqla can -<br />

ларыnы qurtarmaьa чalышыrdылар. Tяbии kи, belя kяndlиlяrя qarшы<br />

sяrt tяdbиrlяr gюrцlцrdц. 30 vя 31-cи sяnяdlяrя gюrя ЫЫ Иraklи<br />

tяrяfиndяn Гazax mahalыnыn vяkиlи Pяnah aьaya vя ma -<br />

halыn bцtцn aьalarыna, aьsaqqallarыna verиlmиш gюstяrишdя<br />

(hюkmdя) deyиlиrdи kи, onlar Qazax mahalыndan baш gюtцrцb<br />

dиgяr bюlgяlяrя qaчmыш rяиyyяtlяrиn hamыsыnы zorla, sцrцyяsцrцyя<br />

gerиyя qaytarmalы vя яvvяlkи yaшayыш yerlяrиndя<br />

mяskunlaшdыrmalы иdиlяr.<br />

4. Иraklи tяrяfиndяn vergи yыьыmы ишиnиn ayrы-ayrы шяxslяrя<br />

mцqatияyя (иltиzama) verиlmяsи dя Qazax mahalыnda яhalи<br />

цzяrиnя dцшяn vergи yцkцnцчox aьыrlaшdыrмышdы. 34 nюm -<br />

rяlи sяnяdя gюrя II Иraklи 1774-cц иldяn Qazax mahalыndan<br />

vergи toplanmasы ишиnи mцqatияyя verиrdи: ayrы-ayrы иltиzam -<br />

чыlar эцrcц чarыna mцяyyяn qяdяr pul юdяyиb rяиyyяtdяn<br />

vergи yыьmaq hцququna malиk olur vя nяtиcяdя яhalиnи<br />

soyub talayыrdыlar. Maraqlыdыr kи, II Иraklиnиn mяrkяzи hю ku -<br />

mяt aparatыnda Qazax mahalыndan toplanan vergиlяrиn mц -<br />

qatияyя verиlmяsи иши иlя mяшьul olan ayrыca bиr иdarя fяa -<br />

lиyyяt gюstяrиrdи.<br />

Qeyd etmяk lazыmdыr kи, nя XVI–XVII яsrlяrdя, nя dя<br />

bяhs etdиyиmиz XVЫЫЫ яsrdя Cяnubи Qafqazda bиzиm mцasиr<br />

dцшцncя tяrzи иlяyanaшdыьыmыz kиmи mиllи etnиk sяrhяdlяr<br />

dяqиq mцяyyяn edиlmяmишdи. XVЫ–XVЫЫ яsrlяrdя Cяnubи<br />

Qafqaz Sяfяvиlяrlя Osmanlыlar arasыnda bюlцnmцшdц vя<br />

яnяnяvи olaraq Шяrqи Gцrcцstan (Kartlи, Kaxetиya vя Mes -<br />

xиya) Sяfяvиlяrиn, Qяrbи Gцrcцstan (Qurиya, Иmeretиya vя<br />

Mиnqrelиya) иsя Osmanlыlarыn иdarячиlиyи altыnda olmuшdur.<br />

Sяfяvиlяrdяn sonra hakиmиyyяtя gяlmиш Nadиr шahыn dюv -<br />

rцndя dя(1736-1747) Шяrqи Gцrcцstan Яfшarlar tяrяfиndяn<br />

иdarя olunurdu. Tяsadцfи deyиl kи, Sяfяvиlяrиn яvvяlkи qцd -<br />

rяtиnи vя sяrhяdlяrиnи bяrpa etmяk иstяyяn Qacarlar da<br />

Azяr baycanыn cяnubunda mюhkяmlяndиkdяn sonra Azяr -<br />

bay canыn шиmal torpaqlarыnы юz hakиmиyyяtи altыnda bиrlяш -<br />

dиrmяyя иkи dяfя 1795-1797-cи иllяrdя cяhd gюstяrmиш, eynи<br />

zamanda 1795-cи иldя Tиflиsи tutaraq Шяrqи Gцrcцstanda юz<br />

hakиmиyyяtиnи qurmaq иstяyиnи ortaya qoymuшdu.<br />

Maraqlыdыr kи, XVЫЫЫ яsrиn 90-cы иllяrиnиn яvvяllяrиndя Aьa<br />

Мяhяmmяd xan Qacarыn keчmиш Sяfяvи torpaqlarыna, o<br />

cцmlяdяn Шяrqи Gцrcцstana иddиa иlя чыxыш etmяsи Kaxetиya<br />

чarы ЫЫ Иraklиnи чox qayьыlandыrmыш, hяlя dя Nadиr шahыn hюk -<br />

mц иlя иdarя etdиyи Qazax mahalыnыn aьalarыna vя aьsaq -<br />

qallarыna 1793-cц иlиn иyul ayыnda yazыlы gюstяrиш gюndяr -<br />

mишdи. Gюstяrишdя Qazax aьalarыna vя aьsaqqallarыna tap -<br />

шыrыlыrdы kи, tяшvишя yol vermяsиnlяr, “иstяr o tяrяf vя иstяrsя<br />

bu tяrяfdяn hяr kяs olursa-olsun” яlиndя yцksяk vяkиllяrиn<br />

mюhцrц иlя tяsdиq edиlmиш tяlиqя vя vяsиqя olmadыqda, sиz -<br />

lяr ona юz aranыzda yer vermяmяlиsиnиz. Hяr kяs olsa da<br />

qoymayыn kи, aranыza gиrsиn. Heч kяsяdиnar (pul) vя dяn<br />

(mяhsul) vermяyиn kи, yoxlanыlыr. Buyurulmuш qayda иlя яmяl<br />

edяrяk kяnara чыxmasыnlar vя vяzиfяdar olduqlarыnы bиlsиnlяr”.<br />

II Иraklиnиn hяmиn gюstяrишинин hиcrиtяqvиmи иlя 1207-cииlиn<br />

zиlhиccя ayыnda иmzalanmasы Kaxetиyanыn hяlя dя mц sяlman<br />

vя Шяrq dцnyasыna mяnsub olduьunu gюstяrиr. Na dиr шah<br />

tяrяfиndяn Kaxetиyaya чar tяyиn edиldиyи 1744-cц иl dяn юlцm<br />

tarиxи olan 1798-cи иlиn yanvar ayыnыn 11-nя qяdяr II Иraklиnиn<br />

иmzaladыьы яksяr fяrmanlarыn, tяlиqя vя hюkm lяrиn цzяrиnя<br />

vu rulmuш mюhцrlяrdя yazыlыrdы: “Cяmqцdrяtlи шa hяnшahыn lцt -<br />

fцndяn Иraklи etиbar sahиbи olmuшdur”. Gюrцn dцyц kиmи, ЫЫ<br />

Иrak lи Azяrbaycan hюkmdarы Nadиr шah Яfшarыn hюkmциlяKa -<br />

xetиya чarы olduьunu heч vaxt yadыndan чы xartmamышdыr. Onu<br />

1798-cи иldя taxt-tacda яvяz edяn oьlu XЫЫ Georgи mюhцrцnц<br />

dяyишdиrяrяk onun цzяrиndя Davиd nяs lиndяn olduьunu qa -<br />

bartmышdыr. Gцrcц hakиmlяrиnиn ver dиklяrи hюkm vя fяr man -<br />

larыn fars dиlиndя olmasы да чox ma raqlыdыr.<br />

Соnrakы dюvrlяrdя dяyяnи, XЫX яsrиn иlk onиllиklяrиndя<br />

Qa carlar Cяnubи Qafqaz uьrunda иkи dяfя – 1804-1813 vя<br />

1826-1828-cи иllяrdя Rusиya иlя mцharиbя aparmыш vя mяь -<br />

lub olmuшduлар. Nяtиcяdя Cяnubи Qafqazda rus aьalыьы bяr -<br />

qяrar olduьundan bюlgяnиn bцtцn sosиal-иqtиsadи, etno-sи -<br />

yasы vяetno-demoqrafиk mяnzяrяsи vя иnzиbatи яrazи bюl -<br />

gцsц чar hюkumяtи orqanlarынын истяйиня уйьун шякилдя mц -<br />

яyyяn edиlmишdиr.<br />

Qazax, Шяmшяddиl vя Borчalы rus ишьalы dюvrцndя<br />

1801-cи иldя Rusиya “Шяrqи Gцrcцstan” adы altыnda яlя<br />

keчиrdиyи torpaqlarыn sыrasыna daxиl etdиyи Qazax, Шяmшяddиl<br />

vя Borчalы sultanlыqlarыnda юz mцstяmlяkячи sиyasяtиnи yц -<br />

rцt mяyя baшladы. Adычяkиlяn sultanlыqlar lяьv edиlяrяk Qa -<br />

zax, Шяmшяddиl vя Borчalы dиstansиyalarы adlandыrыldы. Dиgяr<br />

mцsяlman Тцrk яhalиsиnиn yaшadыьы bюlgяlяrdя olduьu kиmи<br />

Qazax, Шяmшяddиl vя Borчalы sultanlыqlarыnda alи zцmrяnиn<br />

nцmayяndяlяrиnи kafиr rus dюvlяtиnя vя onun ordusuna dцш -<br />

mяn mцnasиbяtdя olmasыnы yaxшы bиlяn чar hюkumяt orqan -<br />

larы иlk vaxtlar yerlи яyanlarla baьlы ehtиyatlы sиyasяt apar ma -<br />

ьa mяcbur иdи. Qafqazыn Baш Komandanlыьы Qazax, Шяm -<br />

шяddиl vя Borчalы aьalarыnыn sиlkи, torpaq, mцlkи vяиnzиbatи<br />

иdarя hцquqlarыna toxunmaqdan чяkиnмиш вя «Мurovlar<br />

haq qыnda 1802-cи иl Nиzamnamяsи»nи яsas gюtцrяrяk onla -<br />

rыn цzяrиndя hяrbи-polиs nяzarяtи qoymaqla kиfayяtlяnmишdи.<br />

Шиmalи Azяrbaycanыn Rusиya tяrяfиndяn ишьalыnыn Ыmяr -<br />

hяlяsиndя (1801-1813) Qafqazыn бaш кomandanы tяrяfиn -<br />

dяn hяyata keчиrиlяn aqrar sиyasяtиn mяrkяzиndя dayanan<br />

mяsяlя ruslar цчцn яsas tяhlцkяlи qцvvя sayыlan alи zцm -<br />

rяnиn zяrяrsиzlяшdиrиlmяsи иди. Бу заман йерли бяй вя аьа -<br />

ларын hцquq vяvяzиfяlяrиnиn sыxышdыrыlmasыvяya azaldыl masы<br />

цzrя gюrцlяn tяdbиrlяr цстцнлцк тяшкил етмишдир. Беля тяд бир -<br />

ляр башлыъа олараг alи zцmrяnиn ruslara dцшmяn mцnasиbяt<br />

bяslяyяn hиssяsиnя qaршы sяrt cяzalarыn verиlmяsиня вя on -<br />

larыn kяnd, torpaq vя kяndlиlяr цzяrиndя hцquqlarыnыn яllя -<br />

rиn dяn alыnmasына йюнялмишдир. Rяsmи sяnяdlяrdя belя cя -<br />

za tяdbиrlяrи “Asиyalыlara qarшы яn etиbarlы цsul” hesab edиl -<br />

mишdиr. Bu цsulun tяtbиqиnиn nяtиcяsи иdи kи, 1809-cu иldя<br />

baш komandan general Tormasovun яmrи иlя Шяmшяddиl<br />

dиstansиyasыnыn aьalarыnыn bиr hиssяsи Sиbиrя sцrgцn edиl -<br />

mиш dи. Hяmиn aьalarыn aиlя цzvlяrи onlardan qalan bцtцn<br />

da шыnmaz яmlakы (torpaqlar, baьlar vя s.) 1823-cц иldя dюv -<br />

lяt xяzиnяsиnиn xeyrиnя mцsadиrя olunana kиmи чox чя -<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

45


tиnlиklя юz яllяrиndя saxlaya bиlmишdиlяr. Qazax dиstansи ya -<br />

sыnda иsя Иsmayиl aьanыn “xяyanяt” etdиyиnя gюrя Rusиyaya<br />

sцrgцnя gюndяrиlяn qardaшы Mustafa aьadan qalan vяmцx -<br />

tяlиf qohumlarыnыn иdarяsиnя verиlяn sяkkиz kяnd цzя rиndя<br />

qanunи varиs kиmи onun hцquqlarыnыn tяmиn edиlmяsи цzrя<br />

xahишиnя baxan Qafqazыn mцlkи ишlяr hakиmи general-leyt -<br />

nant Velyamиnov yalnыz иkи kяnddя 423 hяyяtиn onun иda -<br />

rяsиnя keчmяsи haqda qяrar vermишdи. Belя mяhdud vя<br />

yarыm чыq hцquqdan иmtиna edяn aьanыn yalnыz bиr aьa qo -<br />

humu kиmи hцquq vя иmtиyazlarыnыn toxunulmazlыьыna tя mи -<br />

nat verиlmишdи.<br />

Qafqazыn baш komandanы general-leytnant Rtишшev 28<br />

may 1813-cц иl sяrяncamы иlя«Мurovlar haqqыnda 1802-cи иl<br />

Nиzamnamяsи»nя “Яlavяlяr” edяrяk Qazax, Шяmшяddиl vя<br />

Borчalы aьalarыnыn яnяnяvи torpaq sahиblиyи hцquqlarыnы mяh -<br />

dudlaшdыrmaьa иlk cяhdиnи gюstяrmишdиr. Belя kи, “Яla vя lяr” -<br />

dя aьalarыn torpaq sahиblиyи hцququ иnkar edиlиr, on larыn kяnd -<br />

lяr цzяrиndя yalnыz mцvяqqяtи иdarячиlиk hцquq larы tanыnыrdы.<br />

Eynи zamanda hюkumяt mяmuru олан murov lara mцlkяdar<br />

hцququ иlя kяndlиlяrdяn bцtцn vergиlяrи tяlяb etmяyя can<br />

atan aьalarы “иdarячиlиkdяn” uzaqlaшdыrmaq vя иmperatora<br />

qulluq ишиnя zиyan vuran aьalarы иsяqanunla cя zalandыrmaq<br />

цчцn hяbs edиb Tиflиsя – qubernatorun sяrяn camыna gюn dяr -<br />

mяk kиmи xцsusи hяrbи-sиyasи sяlahиyyяtlяr verиlиrdи.<br />

Qazax, Шяmшяddиl vя Borчalыaьalarыnыn torpaq vяdиgяr<br />

hцquqlarы, sиlkи иmtиyazlarы цzяrиnячar hюkцmяtиnиn nюvbяtи<br />

hцcumunun baшlanmasы Qafqazыn yenи baш komandanы, mц -<br />

sяlman Тцrk яhalиsиnиn qatы dцшmяnи ermяnиpяrяst rus ge -<br />

neralы A.P.Yermolovun adы иlяbaьlыdыr. Чarиzmиn Qafqaz da<br />

mцstяmlяkячиlиk sиyasяtиnи daha ardыcыllыqla hяyata keчиrяn<br />

baш komandan A.P.Yermolov (1816-1827-cи иllяr) bu цч<br />

dиstansиyada aьalarla kяndlиlяr arasыnda mцnasи bяtlяrи hю -<br />

kumяtиn xeyrиnя nиzamlamaq vя yerlи яyanlarыn statusunu<br />

mцяyyяnlяшdиrmяk mяqsяdиlя 1817-cи иldя Иcraedиcи Еks -<br />

pedиsиyaya aьalarыn hцquqlarы haqqыnda mяlumatlar top -<br />

lamaьы tapшыrmышdы. Alи Gцrcцstan hюkumяtиndя mцzakиrя<br />

edиlяn hяmиn mяlumatlar яsasыnda “Aьalarыn hцquqlarы vя<br />

vяzиfяlяrи” adlы Яsasnamяnи hazыrlayaraq 1818-cи иl martыn<br />

31-dя tяsdиq etmишdи.<br />

Яsasnаmяdя kяndlиlяrиn mцlkиyyяtчиsи deyиl, иdarячиsи vя<br />

иcarячиsи sayыlan aьalarыn mцlkяdar hцquqlarы dяyишdиrи lя -<br />

rяk onlara dюvlяt qulluqчusu, mяmuru kиmи yanaшыlmыш, xя -<br />

zи nя kяndlяrиnиn иdarя hцququnun иsя yalnыz sяdaqяtlи qul -<br />

luq яvяzиnя onlara gцzяшtя gedиlmяsи nяzяrdя tutul muшdu.<br />

Nя dяrяcяdя hяyata keчиrиlmяsиndяn asыlы olmayaraq<br />

Яsasnamя yerlи яyanlarыn иrsи hцquqlarыnы tяhlцkя altыna<br />

almыш, onlarыn hюkumяtdяn tam asыlы vяzиyyяtя dцшmяsи<br />

цчцn шяraиt yaratmышdы. Яsasnamяyя gюrя цzяrиnя cиddи<br />

hяrbи-polиs nяzarяtи qoyulmuш aьalar adи bиr иtaяtsиzlийя,<br />

hюkumяtиn dцшmяnlяrи vя cиnayяtkar цnsцrlяrlя яlaqя йа -<br />

ратмаьа vя ya yeganя kяndlи шиkayяtиня эюря mяhdud hц -<br />

quq vя иmtиyazlarыnы иtиrя bиlяrdиlяr. Мараглыдыр ки, бу дюврдя<br />

чар Русийасында сащибкар кяндлиляринин мцлкядардан ши -<br />

кайят етмяк щцгугу йох иди. Kяndlяrdяn xяzиnяyя daxиl<br />

olan vergиlяrиn aьalara чatan hиssяsиnиn belя, baш prиstavыn<br />

tяyиn etdиyи kovxalar (mяmurlar) tяrяfиndяn yыьыlmasы qay -<br />

dasыnыn qoyulmasы yerlи яyanlarыn яsas hцquqlarыnыn яllя -<br />

rиndяn alыndыьыnы gюstяrmяyя bиlmяz.<br />

Quba bяylяrи, Газах, Шямшяддил вя Борчалы дистанси йа -<br />

ла рынын aьalarы haqda Яsasnamяlяr чarиzmиn yerlи яyanlar<br />

zцmrяsиnиn kюhnя hцquq vя иmtиyazlarыnы mяhdudlaшdыran<br />

vя sыxышdыran xяttиnиn rяsmи иfadяsи olub, иlk nюvbяdя on la -<br />

rыn kяndlяr цzяrиndя vяrяsяlиk hцquqlarыnыn sarsыdыlmasыna<br />

yюnяlmишdи. Bu yolla чarиzm mцsяlman яyalяtlяrиndяkи bяy -<br />

lяrя vя onlarыn varиslяrиnя hюkumяtя sяdaqяtlя qulluqdan<br />

baшqa heч bиr mюvcudluq vasиtяsи olmadыьыnы dяrk et dиr -<br />

mя yя, юzцnя dцшmяn qцvvяlяrи иqtиsadи cяhяtdяn zяиf lяt -<br />

mяyя vя nяhayяt, alи mцsяlman sиlkиnиn tяrkиbиnи юz xeyrи -<br />

nя qяtи шяkиldя dяyишdиrmяyя чalышыrdы.<br />

Чarиzmиn, xцsusиlя Гафгазын баш щакими A.P.Yer molo -<br />

vun hяyata keчиrdиyи, яyanlarыn qabaqkы hцquqlarыnы sыxыш -<br />

dыran vя mяhdudlaшdыran tяdbиrlяrи, hяtta hюkumяtя sяda -<br />

qяtlи bяy vя aьalar arasыnda hяyяcana vя narazыlыьa sяbяb<br />

olmuшdu. 1818-cи иl Яsasnamяsиndяn narazы qalan цч dиs -<br />

tan sиyanыn aьalarы hюkumяtя dцшmяn mюvqeyя keчяrяk<br />

kюhnя hцquq vя иmtиyazlarыnы gerи qaytarmaq uьrunda mц -<br />

barиzяyя qalxmышdыlar. Xцsusиlя Шяmшяddиl dиstansиyasыnыn<br />

яn bюyцk vя nцfuzlu яyanlarы – Nяsиb sultan vя Mustafa<br />

aьa 1818-1819-cu иllяrdя “hюkumяtиn vergиlяrи artыrmaq vя<br />

qoшun цчцn rekrуt (яsgяr) toplamaq nиyyяtиndя olmasы” haq -<br />

da шaиyяlяrdяn иstиfadя edяrяk tabelиklяrиndя olan sakиnlяrи<br />

rяsmи sяnяdlяrdя gюstяrиldиyи kиmи “qиyama” qaldыra bиl mиш -<br />

dиlяr. Цсйан бaшчыlarыhяbs edиlиb, Tиflиsя gюndяrиlяndяn son -<br />

ra da чыxышlarы ara vermяyяn Шяmшяddиl sakиnlяrиnи Yer -<br />

molov top atяшlяrи nяtиcяsиndя “30 mиnlиk яhalиnиn yarыsыnыn<br />

иtиrиlmяsиnиn belя ona bиr zиyan gяtиrmяyяcяyи” иlя hя dя -<br />

lяmишdи. Dиgяr tяrяfdяn, цсйанын baшчыlarыnыn kяndlяrиnиn<br />

onlarыn hюkumяtя sяdaqяtlи юvladlarы, qohum-qardaшlarыnыn<br />

иdarячиlиyиndя saxlanmasы vяdини верян general Yermolov<br />

onlarы юz tяrяfиnя чяkmяyя чalышса да, 1820-cи иldя цсйаны<br />

hяrbи гцввя иля yatыra bиlmишdи.<br />

Bu hadиsя gюstяrиr kи, elя иlk vaxtlardan hюkumяtиn yerlи<br />

яyanlarыn иqtиsadи vяsиyasи gцcцnцzяиflяtmяk, onlarыn so -<br />

sиal-sиyasи hцquqlarыnы mяhdudlaшdыrmaq xяttиnя qarшы bяy<br />

vя aьalar юз kяndlиляри иля бирликдя етиразларыны билдирир, щятта<br />

цсйан галдырырыдылар.<br />

Чar hюkumяtи Gцrcцstanda яyanlarыn torpaq hцquqlarы<br />

vя sиlkииmtиyazlarыnы nиzamlamaq цчцn Зadяgan deputatlarы<br />

mяclиsи kиmи чox mцhцm иdarяnиn fяalиyyяtиnя иcazя verdиyи<br />

halda, Azяrbaycanda zadяgan zцmrяsиnя ayrы-seчkиlиk mц -<br />

nasиbяtиnиn nяtиcяsи olaraq bu mяsяlя иlя baш komandanыn<br />

xцsusиnяzarяtи vя rяhbяrlиyи altыnda hяrяkяt edяn яyalяt vя<br />

шяhяr mяhkяmяlяrи vя bu mяhkяmяlяrиn nяzdиndя mцxtяlиf<br />

vaxtlarda yaradыlan xцsusи komиssиyalar mяшьul olurdu. Ko -<br />

mиssиyalar yerlи яyanlarыn kяndlяr vя dиgяr daшыnmaz яm -<br />

lak lar цzяrиndя sahиblиk hцququnu tяsdиq edяn xan tя lи qя -<br />

lяrи (fяrmanlarы) vя sиyahыyaalma materиallarы яsasыnda yox -<br />

lamalar apararaq чox zaman alи zцmrяnиn statusunu kю -<br />

kцndяn sarsыdan qяrarlar чыxarыr vя bu yolla bяy vя aьalarы<br />

sыxышdыrыrdы.<br />

Чarиzmиn yerlи яyanlarыn sosиal-иqtиsadи vя sиyasи hц -<br />

quq larыnы mяhdudlaшdыran sиyasяtиndяn narazы qalan vя<br />

dцш dцyц vяzиyyяtlя barышmaq иstяmяyяn bяy vя aьalar иtи -<br />

rиl mиш hцquqlarыnы gerи qaytarmaq uьrunda mцbarиzяdя bц -<br />

tцn vasиtяlяrdяn иstиfadя edиrdиlяr. 1819-1820-cи иl цsyan la -<br />

rыndan sonra Шяmшяddиl vя Qazax aьalarы “mцlkяdar hц -<br />

quq larыnыn gerи qaytarыlmasы” haqda dяfяlяrlя kollektиv ши -<br />

kayяt vя яrиzяlяrlя rяsmи иdarяlяrя мцраъият etmишdиlяr.<br />

1827-cи иldя Шяmшяddиl dиstansиyasыnыn aьalarыnыn<br />

onlarыn иdarяsиndяn чыxarыlaraq ermяnи arxиyepиskopu<br />

46 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


Nersesиn иdarяsиnя verиlmиш kяndlяrиn gerи qaytarыlmasы vя<br />

onun “tatarlarыn ишиnя мцдахиля етмясинин qarшыsыnыn alыn -<br />

ma sы haqda” вердикляри шикайят baxыlmamыш qalmышdы. Bu иn -<br />

dиyяdяk Azяrbaycan torpaьыnda gюrцnmяmиш vя tarиxdя<br />

analoquna rast gяlиnmяyяn bиr hadиsя иdи. Ermяnи Nersesя<br />

verиlmиш kяndlяrиn sakиnlяrи hюkumяtя шиkayяt mяktubunda<br />

qяzяblя yazыrdыlar kи, юlkяdя xrиstиanыn mцsяlmana tabe ol -<br />

masы qaydasы var, mцsяlmanыn xrиstиana иtaяt gюstяrmяk<br />

qaydasы yoxdur. Цmumиyyяtlя, Qafqaz bюlgяsиndя rus иш -<br />

ьa lыna qяdяr ermяnи яsиllи яyanlar yox dяrяcяsиndя иdи. Ta -<br />

rиxи Azяrbaycan Тцrk torpaьы olan Иrяvan xanlыьыnda cяmи<br />

beш ermяnи яsиllи bяy var иdи. Qacarlar sцlalяsиnиn иcazяsи<br />

иlя Иrяvan sяrdarы, yяnи xanы cяmиbeш nяfяr ermяnиyя bяy<br />

paltarы geyиnmяyя иcazя vermишdи. Bцtцn bunlar ermя nи lя -<br />

rиn Qafqaza gяlmя olduьunu vя onlarыn bюlgяdя heч bиr ta -<br />

rиxи kюkя malиk olmadыьыnы sцbut edиr.<br />

Mцxtяlиf tяlиmat vя яsasnamяlяrlя torpaq, kяndlиlяr цzя -<br />

rиndя sahиblиk hцquqlarы sarsыdыlan, mяhdudlaшdыrыlan, hяttа<br />

lяьv edиlяn Qazax, Шяmшяddиl vя Borчalыaьalarы yenиhюku -<br />

mяtdяn tamamиlя narazы иdиlяr vя mцbarиzя цчцn яlverишlи<br />

шяraиtиn yaranmasыnы gюzlяyиrdиlяr.<br />

Чar hюkumяtиnиn alи mцsяlman zцmrяsиnиn gяlяcяk sta -<br />

tusu иlя baьlы XЫX яsrиn 20-cи иllяrиnиn sonu-30-cu иllяrиnиn<br />

яvvяllяrиndя hazыrladыьы layиhяlяrdя Qazax, Шяmшяddиl vя<br />

Borчalы dиstansиyalarыnыn aьalarыnыn gяlяcяk taleyи dяunu -<br />

dulmamышdы. XЫX яsrиn 40-cы иllяrиnиn яvvяllяrиndя hюkumяt<br />

orqanlarы 30-cи иllяrdя hazыrlanmыш layиhяlяrdя nяzяrdя tu -<br />

tul muш bяzииdeyalarы hяyata keчиrmяyя baшladыlar. Qaf qa -<br />

zыn BaшИdarяШurasыnыn 25 aprel 1841-cииl qяrarыиlяQazax,<br />

Шяmшяddиl vя Borчalы mяntяqяlяrиndя 59 aьanыn 102 kяndи<br />

mцsadиrя edиldи. Bunun ardыnca Kaspи vиlayяtиndя tиyul tor -<br />

paq sahиblиyиnиn lяьv edиlmяsи vя bяylяrиn kяnd иdarячи lи -<br />

yиndяn uzaqlaшdыrыlmasы haqqыnda da qяrar verиldи.<br />

1844-cц иldя Qafqaz canишиnи tяyиn edиlmиш knyaz M.S.<br />

Vorоntsovun rяhbяrlиyи altыnda xцsusи komиssиya иkи иl яr -<br />

zиndя mцsяlman bяy vя aьalarыnыn torpaq hцquqlarыnыn nи -<br />

zamlanmasыna daиr Яsasnamя layиhяsиnи hazыrlayыb чara<br />

tяqdиm etdи. Чar ЫNиkolay hяmиn Яsasnamяnи 6 dekabr<br />

1846-cы иldя canишиnиn adыna reskrиpt (buyuruq, fяrman) шяk -<br />

lиndя иmzaladы. 12 maddяdяn иbarяt olan bu qanunun 10<br />

mad dяsи bяy vя aьalarыn torpaq hцquqlarыna, 2 maddяsи<br />

иsя мцлкядар-kяndlи mцnasиbяtlяrиnя aиd edиlmишdи.<br />

6 dekabr fяrmanы иlяhюkumяt Rusиya ишьalы dюvrцndя<br />

vя иndи dяbяy vя aьalarыn иxtиyarыnda olan mцlk vя tиyul<br />

torpaqlarы цzяrиndя onlarыn tam vя иrси mцlkиyyяtчиlиk hц qu -<br />

qunu иlk dяfя olaraq tanыyыrdы. Qazax, Шяmшяddиl vя Borчalы<br />

mяntяqяlяrиndя 1841-cи иldя aьalardan mцsadиrя edиlmиш<br />

bцtцn torpaqlar hюkumяtиn xцsusи иltиfatы kиmиonlara gerи<br />

qaytarыlырdы. Eynи zamanda hяmиn torpaqlar цzяrиndя aьa -<br />

larыn xцsusи mцlkиyyяtчиlиk hцququ да tяsdиq edиlиrdи.<br />

Fяrmana gюrя bяy vя aьalarыn иxtиyarыnda olan tor paq -<br />

lar иrsяn keчя bиlяr, baьышlana, satыla vя ya hяr hansы шяkиl -<br />

dя alqы-satqыya qoyula bиlяrди. Bu zaman hяmиn torpaьыn yenи<br />

sahиbи hюkmяn alи mцsяlman zцmrяsиnя mяnsub olmalы иdи.<br />

Rusиya hюkumяtи Шиmalи Azяrbaycanыn ишьal edиlmяsи<br />

prosesиndя яsas dиqqяtи hяrbи-sиyasи hadиsяlяrя yюnяltsя<br />

dя, bюlgяnиn gяlиr mяnbяlяrиnиn dюvlяt хязинясиня топлан -<br />

масы sahяsиndя bиr sыra addыmlar atыlmышdыr. Hяrbи-sиyasи<br />

шя raиtин mцrяkkяblиyи цzцndяn Cяnubи Qafqazыn, o sыradan<br />

Шиmalи Azяrbaycanыn sяrvяtlяrиnиn иqtиsadи cяhяtdяn mя -<br />

nиmsяnиlmяsи kиmи baшlыca mцstяmlяkячи mяqsяdиn hяyata<br />

keчиrиlmяsиnя чar hюkцmяtи щяля hazыr deyиldи. Belя bиr шя -<br />

raиtdя “hяrbи ишьal rejиmи” formasыnda yaradыlan mцstяm -<br />

lяkячи orqanlar kюhnя иdarячиlиyи lяьv edиlяrяk яyalяtя чe -<br />

vrиlmиш xanlыqlarda vя dиstansиyalara чevrиlmиш sultanlыq -<br />

larda яsas dиqqяtи malиyyя-vergи sиstemиnиn юyrяnиlmяsиnя<br />

vя xяzиnяnиn gяlиr mяnbяlяrиnиn цzя чыxarыlmasыna, hяrbи<br />

яmяlиyyatlarla baьlы qoшunlarыn яrzaq вя диэяр mяhsullar<br />

(провиант) иlя tяmиn edиlmяsиnя yюnяltmишdиляр.<br />

Шимали Azяrbaycanыn Rusиya tяrяfиndяn ишьalы gedишиn -<br />

dя xцsusиlя Qazax, Шяmшяddиl dиstansиyalarыnda vя daha<br />

tez xan hakиmиyyяtи lяьv edиlmиш Gяncя, Bakы vя Quba<br />

яyalяtlяrиndя иlkиn kameral sayыmlar keчиrяn rяsmи иdarяlяr<br />

яhalиnиn, o sыradan da dюvlяt vя sahиbkar kяndlи aиlяlяrиnиn<br />

sayы, mюvcud vergи vяmцkяllяfиyyяtlяr vя bцtюvlцkdя bцtцn<br />

дашынмаз vя дашынан яmlaklar haqqыnda яldя edиlяn mяlu -<br />

mat lar яsasыnda yenи malиyyя-vergи sиyasяtиnи mцяyyяn lяш -<br />

dиrmяyя чalышыrdыlar. Qafqazыn baш komandanlыьы “яnяnяvи”<br />

vergиlяrиn heч bиr kяsиrиz xяzиnяyя daxиl olmasыnы tяmиn et -<br />

mяk цчцn hяrbи qaydaya яsaslanan sяrt tяdbиrlяrdяn чя -<br />

kиnmиrdи. Hяlя 1803-cц иldя 10 mиn nяfяrdяn чox kяnd lи nиn<br />

yaшadыьы Qazax dиstansиyasыnыn яhalиsиnиn vergиlяrи azalt maq<br />

haqqыnda шиkayяtи baш komandan knyaz Sиsиa novun<br />

qяzяbиnя sяbяb olmuш vя5 mиn manat vergи borcunu, 13<br />

mиn manatlыq pul vergиsиnи, 650 xalvar taxыl vergиsиnи kя sиr -<br />

sиz юdяmяkdяnsя “pul яvяzиnя xahиш” gюndяrяn sakиnlяrи<br />

юz torpaьыndan qovmaqla hяdяlяmишdи.<br />

Rusиyanыn mяrkяzи qubernиyalarыndan яrzaq mяhsulla -<br />

rыnыn gяtиrиlmяsиnиn bюyцk xяrclяrlя baьlы olduьunu nяzяrя<br />

alan baш komandanlыq qoшunlarы yerlи яhalиnиn hesabыna<br />

provиantla (taxыl mяhsullarы, mal-qara vя s.) tяmиn etmяyя<br />

чalышыrdы. Qazax vя Шяmшяddиl sakиnlяrи 1805-cи иldяn baш -<br />

la yaraq hяr иl cяrиmяlиk vergи kиmи юdяnяn 9 mиn pud<br />

buьdanыюz at arabalarыnda provиant maьazalarыna daшыmalы<br />

иdиlяr. Elя hяmиn иl Qazax яhalиsиnиn юdяdиyи pul vergиsи<br />

taxыl vergиsи иlя яvяz edиlmишdи.<br />

Mцsяlman яyalяtlяrиndя dюvlяt яmlakыnыn vя mцlkиyyя -<br />

tиnиn иdarячиlиyи dя 1801-cи иldя yaradыlan Alи Gцrcцstan hю -<br />

kumяtиnиn xяzиnя ekspedиsиyasыna tapшыrыlmышdы. Elя иlk<br />

иllяr dяn xяzиnяyя mяxsus tяsяrrцfatlarы иdarя etmяk цчцn<br />

pul vяsaиtи vя bacarыqlы mяmurlara malиk olmayan xяzиnя<br />

ekspedиsиyasы dюvlяt mяnafeyиnи qorumaq mяqsяdи иlя bиr<br />

tяrяfdяn dюvlяtя mяxsus яkиn sahяlяrиnи, meyvя, цzцm vя<br />

tut baьlarыnы ayrы-ayrы tacиrlяrя иltиzama verиr, dиgяr tяrяfdяn<br />

vergиdяn gяlяn gяlиrиn azalmasыnыn qarшыsыnы almaq цчцn<br />

doьma yerlяrиnи qoyub qaчan kяndlиlяrи gerи qaytarmaьa<br />

чalышыrdы. Ayrы-ayrы яyalяt, dиstansиya vя xanlыqlardan qaчan<br />

kяndlи aиlяlяrиnиn sayыnыn gцnц-gцndяn artmasы dюvlяt xя -<br />

zиnяsиnи эялир mяnbяlяrиnи иtиrmяk, ordunuн иsя provиantsыz<br />

галмаг tяhlцkяsи qarшыsыnda qoyduьu цчцn elя иlk vaxt -<br />

lardan hюkumяt orqanlarы qaчma hallarыnыn qarшыsыnы almaq<br />

цчцn sяrt tяdbиrlяrя яl atырдылар. Hяlя 1804-cц иldя Qazax vя<br />

Шяmшяddиldяn mцxtяlиf yerlяrя, baшlыcasы иsяxanlыqlara qa -<br />

чan kяndlиlяrиn tutulub Sиbиrя sцrgцn edиlmяsи haqqыnda<br />

mя sяlя qaldыran rяsmи иdarяlяr aьalarыn 1810-cu иl tarиxlи<br />

xahишиnя baxaraq 1812-cииldя onlara “qaчqыn” kяndlиlяrи qa -<br />

nun яsasыnda gerи qaytarmaq, gerи qaytarыlan xяzиnя<br />

kяndlиlяrиnя hяtta yиyяlяnmяk hцququ vermишdи.<br />

Vergиlяrиn yыьыlmasы zamanы sakиnlяrя kичиk gцzяшtя ge -<br />

dиl mяmяsиnи tяkcя belя bиr fakt sцbut edиr kи, 1830-cu иldя<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

47


onlarыn 1977 чetvert taxыl vergиsи цzrя юdяyяbиlmяdиklяrи<br />

cя mиси 6 чetvertlиk buьda иdarяlяr arasы 2 иllиk yazышma lar -<br />

dan sonra kяndlиlяrdяn gцclя alыnmышdы.<br />

Vergи sиyahыlarыndan gиzlи qalan hяyяtlяrи цzя чыxarmaq<br />

mяqsяdи иlя 1831-cи иldя Qazax dиstansиyasыnda hяr ev цzя -<br />

rиnя eynиюlчцdя vergи qoyulmasы haqda sяrяncam ve rиlmиш,<br />

belяlиklя dяvergиlяrиn цmumи dиstansиya vя kяndlиlяr цzrя<br />

bюlgцsцndяn hяyяtlяr цzrя bюlgцsц sиstemиnя keчиdиn яsasы<br />

qoyulmuшdu. Yenи qayda иlя 1957 чetvert taxыl vergиsи 70<br />

kяnddя yerlяшяn 4699 ev arasыnda, hяrяsиnя 3 чetvertlиk 3<br />

qarnиtsa taxыl dцшmяklя, bяrabяr surяtdя bюlцшdцrцl mцш dц.<br />

Kяndlи aиlяsиnиn иmkan vя gцcцnцnяzяrяalmadan ver -<br />

gиlяr qoyulmasы, vergи-malиyyя sиstemиndя xяzиnяnиn xey rи -<br />

nя dяyишиklиklяr edиlmяsи nяtиcяsиndя 30-cu иllяrdя vergи<br />

borclarы Qazax kяndlяrи цчцn az qala daиmи hala чevrиl mиш -<br />

dи. Nяtиcяdя hяtta юzцnцn яrzaьa tяlяbatыnы юdяyя bиl mя -<br />

yяn kяndlи aиlяsиbиr иlиn borcunu юdяyиb qurtarmamыш, ye -<br />

nиsи gяlиrdи.<br />

Цmumиyyяtlя, bиr sыra zиddиyяtlяrя, ayrы-seчkиlиk mцna -<br />

sи bяtиnя baxmayaraq kяndlиlяrиn яn amansыz цsullarla so -<br />

yu lub-talanmasыnda чarиzmlя yerlи яyanlarыn mяnafeyи bиr<br />

чox hallarda цст-цстя дцшцрдц. Bunu sahиbkar kяndlиlяrиnиn<br />

яyanlarыn qanunsuz tяlяblяrи иlя baьlы шиkayяtlяrиnя hюku -<br />

mяtиn mцnasиbяtи дя aчыqca gюstяrиr. Hяlя 1822-cи иldя<br />

Шяmшяddиl dиstansиyasыnыn bиr neчя kяndиnиn sakиnlяrинин<br />

Nяsиb Sultanыn цч oьlu tяrяfиndяn onlardan яlavя vergиlяr<br />

tяlяb edиlmяsи, provиantыn pulunun юdяnиlmяmяsи vя 1818-<br />

cи иl Яsasnamяsиnи pozaraq bиr gцn яvяzиnя 3-6 gцn aьa<br />

яkиnlяrиnиn becяrиlmяsиnя mяcburи qaydada cяlb edиlmяlяrи<br />

иlя baьlы шиkayяtlяrиnин haqlы olduьu sцbut edиlsя dя, tяdbиr<br />

gюrцlmяsи tяxиrя salыnmышdы. Шяkи яyalяtиnиn bяy kяndlиlяrи<br />

vя nюkяrlяrи цzяrиnя dюvlяt vergиlяrи vя чюpbaшы rцsumu<br />

qoyulmasыndan 1825-cииldя verиlяn шиkayяt baш hakиm tяrя -<br />

fиndяn яsassыz sayыlmышdы. 1832-cи иldя Qazax dиstansи ya -<br />

sыnыn 542 hяyяtdяn иbarяt Шыxlы vяKosalar kяnd sakиnlяrиnи<br />

onlarы “иdarя edяn” Иsmayыl aьa, Yaqub aьa vя onlarыn qo -<br />

hum qardaшlarыnыn яkиnlяrиndя bиr gцn яvяzиnя yemяk ver -<br />

mяdяn 5 gцn ишlяdиlmяyя mяcbur edиlmяlяrи, onlardan qa -<br />

nunsuz яlavя natural vя pul vergиlяrи, normadan artыq nюkяr<br />

verиlmяsи vя b. tяlяblяr edиlmяsи haqda шиkayяtя yal nыz цч<br />

иldяn sonra, 1835-cи иldя baxan baш komandanlыq aьa larы<br />

tяkrar шиkayяt gяlяrsя, kяndlяrиn иdarячиlиyиndяn uzaq laш dыrы -<br />

lacaqlarы иlяqorxutmaqla kиfayяtlяnmишdи.<br />

1817-1818-cи иllяrdя Cяnubи Qafqaza sяkkиz alman ko -<br />

lonиyasы gяtиrиb yerlяшdиrяn, 1828-1830-cu иllяrdя 40 mиn nя -<br />

fяrdяn чox Иran ermяnиsиnи, 84 mиn nяfяrdяn чox Os manlы er -<br />

mяnиsиnи Qarabaь, Иrяvan vя Naxчыvanыn яn yaxшы torpaq la -<br />

rыnda mяskunlaшdыran Rusиya hюkumяtи yerlи яha lиnиn tor paq -<br />

la tяmиnatы mяsяlяsиnяlaqeyd mцnasиbяt bяs lяyиrdи.<br />

Nяиnkи Azяrbaycanda, bцtцn Zaqafqazиyada torpaqlarыn<br />

sяrhяdlяrи vя юlчцsц mцяyyяnlяшdиrиlmяdяn belя, dиyar цчцn<br />

yad olan яhalиnиn yerlяшdиrиlmяsи цчцn чox asanlыqla vя<br />

qыsa vaxtda boш torpaqlar tapыldыьы halda “Aztorpaqlы dюvlяt<br />

kяndlиlяrиnя torpaq ayrыlmasы haqqыnda” 31 oktyabr 1830-cu<br />

иl Alи fяrmanыnыn mцsяlman яyalяtlяrиndя hяyata keчиrиl mя -<br />

sи qeyrи-mцmkцn sayыlmышdы.<br />

Belяlиklя, kючцrmя tяdbиrlяrи nяtиcяsиndя torpaqla tяmи -<br />

nat lыlыq cяhяtdяn vяzиyyяtи daha da aьыrlaшan kяndlиlяrиn ver -<br />

gи yцkцnя uyьun olaraq torpaq payыna ehtиyacыnыn юdя nиl -<br />

mяsи baш komandanlыьы qяtиyyяn maraqlandыrmыrdы. Чцnkи<br />

31 oktyabr 1830-cu иl Alи fяrmanыnыn hяyata ke чиrиl mя sиnи<br />

qяsdяn yubadan baш komandanlыq aztorpaqlы kяn d lиlяr<br />

цчцn torpaq sahяsи axtarыb tapmaq яvяzиnя, 1831-cи иlиn<br />

иyun ayыnda kючцrmя fondu цчцn Yelиzavetpol daиrя sиn dя,<br />

Шиrvan яyalяtиndя, Qazax vя Шяmшяddиl dиstansиya la rыnda<br />

5854 aиlя vя yaxud 30 mиn nяfяr yerlяшdиrиlя bиlяcяk boш<br />

torpaqlar mцяyyяnlяшdиrmишdи.<br />

Azяrbaycanыn dиgяr bюlgяlяrиndя olduьu kиmи Qazax,<br />

Шяmшяddиl vя Borчalы dиstansиyalarыnda да чar mяmurlarы<br />

vяzиfяdяn suи-иstиfadя edяrяk яhalиnи soyub-talayыr, ancaq<br />

etdиklяrи cиnayяtlяrиnя gюrя heч bиr mяsulиyyяtя cяlb olun -<br />

mur, cяzasыz qalыrdыlar. Vergиlяrиn bюlgцsц vя yыьыlmasыnda<br />

vahиd qayda olmadыьыndan vяzиfяlи шяxslяr яsиl юzbaшыnalыq<br />

vя qanunsuzluq nцmunяsи gюstяrиrdиlяr. Mяsяlяn, 1821-cи<br />

иldя Шяmшяddиl dиstansиyasыnыn prиstavы Tarxanovun “Sa -<br />

kиn lяrи яlavя vergиlяrlя soyub taladыьыna vя dиgяr qanun -<br />

suzluqlara gюrя cиnayяt mяsulиyyяtиnя cяlb etmяyиn zяru -<br />

rиlиyи haqda” Gцrcцstan prokuroru Sokolovun tяklиfи baш<br />

komandan Yermolov tяrяfиndяn яsassыz sayыlmышdы.<br />

1828-1829-cu иllяrdя mцsяlman яyalяtlяrиndя yoxlama<br />

aparan senatorlar qraf П.И.Kutaysov vя Е.И.Meчnиkov<br />

Qarabaьяyalяtиndя komendantlar tяrяfиndяn natural vя pul<br />

vergиlяrиnиn, Qazax, Шяmшяddиl dиstansиyalarыnda provиant<br />

юdяnmяsи цчцn ayrыlan 15 mиn manat pulun yerlи mяmurlar<br />

tяrяfиndяn mяnиmsяnиlmяsи, hяtta taxыl вergиsиnиn sakиnlяr -<br />

dяn bиr иldя иkиdяfяyыьыlmasы kиmиcиnayяt faktlarыnы цzя<br />

чыxarmышdыlar.<br />

Bцtцn bunlar gюstяrиr kи, Rusиya Шиmalи Azяrbaycanыn bц -<br />

tцn bюlgяlяrиndя aьыr mцstяmlяkя rejиmи vя aчыq qarяt sиs -<br />

temи qurmuшdu.<br />

Sarayda iftar<br />

Harun Rəşid bir Ramazan günü Bəhlula<br />

tapşırdı:<br />

- Axşam namazında məscidə get, namaza<br />

gələn hər kəsi iftara dəvət et.<br />

Axşam oldu, namaz qılındı, namazdan<br />

sonra Bəhlul 5-10 nəfərlik bir qrupla saraya<br />

daxil oldu. Harun Rəşid çaşqınlıq içində olanları<br />

seyr edirdi:<br />

- Bəhlul bunlar kimdir Mən sənə namaza<br />

gələn hər kəsi saraya iftara çağır deyə tapşırmadımmı<br />

Sən o qədər adamın arasından bir<br />

süfrəlik belə adam gətirməmisən...<br />

- Əfəndim siz mənə məscidə gələnləri<br />

deyil, namaza gələnləri iftara çağır dediniz.<br />

Namazdan sonra məscidin qapısında durub,<br />

çölə çıxan hər kəsdən imamın namaz<br />

qıldırarkən hansı surəni oxuduğunu soruşdum.<br />

Onu yalnız gətirdiyim bu şəxslər bildi.<br />

Məscidə gələnlər çox idi, amma belə çıxdı ki,<br />

namaza gələnlər yalnız bunlarmış.<br />

48 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


Охунмуш мянбяляри<br />

йенидян охумаг лазымдыр<br />

(тарихи мянбяляр фолклор ишыьында)<br />

Фазил Ялийев<br />

филолоэийа елмляри намизяди<br />

Дилиндя, дцнйа дуйумунда цч миниллик «Шумер на мя» -<br />

нин излярини йашадан, ХЫ ясрдян Исламын тяк мцдафиячисиня<br />

чеврилян Тцрклярдян, о ъцмлядян Азярбайъан Тцркляриндян<br />

бящс едян мянбяляри арашдырдыг. Бир сыра дцшцндцрцъц ща -<br />

дисяляри, мцасир дюврля сясляшян мясяляляри елми дюврий йя -<br />

нин нязяриня чатдырмаьы лазым билдик.<br />

Исфащаны 1050-ъи илдя мяркязи шящяря чевирян Тоьрул бяй<br />

1055-ъи илдя Аббаси хялифялийинин дявятиля Баьдада дахил олду.<br />

Бунунла да Орта Шяргдя сийаси цстцнлцйц яля алан Тцркляр<br />

Исламын тяк мцдафиячиси олараг мейдана чыхдылар. Бизансын<br />

мцдафия хятлярини йыхан оьузлар (сялъуглар) тезликля Ана до -<br />

лунун фятщини баша чатдырдылар. Тцрклярин гялябяляри Рома<br />

па пасы Эеорэинин башчылыьы иля Испанийа мцсялманларыны При -<br />

ней йарымадасындан чыхаран христианлара тутарлы ъаваб олду.<br />

Ейни заманда бу вязиййят католик Авропа иля православ Би -<br />

занс арасындакы ихтилафлары зяифлятди. Онлар 1096-ъы илдя та рихя<br />

«сялиб мцщарибяляри» кими дахил олан мцщарибяляря, Тцркмцсялманлара<br />

гаршы хач йцрцшляриня башладылар. Ики йцз ил да -<br />

вам едян сялиб мцщарибяляриндя христиан Авропасы юз ис -<br />

тяйиня наил ола билмяди, Тцркляр Истанбулу фятщ етдиляр, Тцрк-<br />

Ислам байраьы Авропада дальаланмаьа башлады.<br />

Баш верян гаршыдурма вя мцщарибяляр халглар арасында<br />

дцшмянчилийи эцъляндирмякля бярабяр, онларын бир-бирини даща<br />

йахындан танымаларына, юйрянмяляриня имкан вермишди. Ясир<br />

алынмыш христианлара инсани мцнасибят эюстярилмяси авро па -<br />

лыларда Тцркляря ряьбят щиссляринин йаранмасына сябяб олду.<br />

«Гцдс фирянэляринин тарихи» адлы ясярин норман мяншяли мц -<br />

яллифи ясирляря, гадынлара гаршы инсани давранышлара эюря Тцрк -<br />

ляря дярин ряьбят бяслядийини етираф едирди. Венесийа та ъи ри -<br />

нин оьлу Марко Поло 1296-ъы илдя «Сяйащятнамя» ясяриндя<br />

Тцрк Кубилай хан щаггында йазырды: «Щяр кяс билмялидир ки,<br />

бу улу хан юлкяси, тябяяси вя зянэинлийи иля илк атамыз олан<br />

Адям пейьямбярдян (с) эцнцмцзя гядяр дцнйайа эялмиш<br />

шяхслярин ян гцдрятлисидир. О, дцнйанын таныйыб-билдийи ян<br />

бюйцк щюкмдардыр». Доьрудур, щяля Атилладан юнъя вя Атил -<br />

ланын рящбярлийи иля Гярби Щун Тцркляринин Авропайа йц рцш -<br />

ля ри заманы христиан дцнйасы Тцрклярля даща йахындан ма -<br />

раг ланмаьа башламышды. Амма Тцрклярин Анадолу фятщиня<br />

эиришмяляри вя хач сяфярляриндян сонра онлары юйрянмяк вя<br />

мцнасибятин формалашмасы просеси сцрятлянмишдир. Папа Ы<br />

Иннокенти бу мягсядля 1245-ъи илдя миссионер Ъованни Кар -<br />

пини Шяргя, Гузей вя Орта Асийайа сяфяря эюндярмишдир.<br />

Бунунла да христиан дцнйасынын Тцрклярин ичяриляриндя мис -<br />

сионерлик фяалиййяти башланмышдыр. Мягсяд Тцрк-Ислам вар -<br />

лыьына зярбя ендирмяк, мцсялман дцнйасына парчаланма<br />

салмаг, йени “христиан дювлятляри” йаратмаг иди.<br />

Тцрк-мцсялман халгларынын христиан дцнйасынын башга<br />

бир щиссяси - православ Русийасы арасында ялагяляр дя бир -<br />

мя налы олмамышдыр. Бу ики гоншу халглар арасында мцна си -<br />

бятлярдя иллярля сакитлик щюкм сцрмцш, тиъарят ялагяляри эе -<br />

нишлянмиш, араларында мцяййян мцнасибятляр йаранмышдыр.<br />

Бир чох тарихи дюнямлярдя ися мцщарибяляр, гаршыдурмалар<br />

сянэимямиш, чохлу ган тюкцлмцшдцр. XVЫЫ-XVЫЫЫ ясрлярдян<br />

башлайараг Русийа ишьалчылыг сийасятини эцъляндирмиш, «пар -<br />

чала, щюкмранлыг ет» принсипиля чыхыш етмяйя башламышдыр.<br />

Рус империйасы мювъуд олдуьу эцндян ясарят алтына алдыьы<br />

халгларын тарихини сахталашдырмаьа, ган вя эен йаддашыны мящв<br />

етмяйя чалышмышдыр. Бу гейри-инсани сийасят Руси йа нын иш -<br />

ьалы алтында йашайан Тцрк халгларына гаршы даща гяд дарлыгла<br />

тятбиг олунмушдур. 1828-1829-ъу иллярдя Русийа-Османлы<br />

мцщарибяси заманы чар Ы Николайын сярянъамы иля Азяр бай -<br />

ъан Тцркляринин милли кимлийи, “Тцрк” етноними дяйишдириляряк<br />

рясми сянядлярдя “Гафгаз татарлары”, дилин ады ися “татар дили”<br />

йазылырды. Тахта йениъя чыхан чар Ы Николай щям дя бцтцн<br />

“Ру сийайа вя Авропайа елан етди ки, Тцркляр христианларын ян<br />

гяддар дцшмянляридир”. Ганичян чарын бу чыхышындан сонра<br />

ермянилярин Тцркийя вя Ирандан Ъянуби Гафгаз торпаг ла -<br />

рына кючцрцлмяси сцрятляндирилди, буну Гафгазда “христиан<br />

дювляти” йаратмаг истигамятиндя планын бир мярщяляси сай -<br />

маг мцмкцндцр. Эялмя ермяниляр даща чох Гафгазын ян<br />

бюйцк етносу олан Тцркляря мяхсус торпагларда йерляш -<br />

дирилди. Ермянилярин кючцрцлмяси Ы Пйотрун Гафгазы ярази вя<br />

дини ъящятдян мянимсямяк - христианлашдырмаг сийасятинин<br />

дирчялдилмясиня хидмят едирди. Щяля ЫЫ Йекатеринанын дюв -<br />

рцн дя щазырланмыш плана уйьун олараг, 1783-ъц илдя эе -<br />

нерал Зубовун команданлыьы вя ермяни ясилли мцшавир Аг -<br />

рутинскинин иштиракы иля Азярбайъана щярби гцввя эюндярил -<br />

мишди. Онлара Гарабаьын ермяни мяликляри иля данышглар апа -<br />

рараг “Христиан Албанийасы” адлы дювлят йаратмаг тапшырыьы<br />

верилмишди. Чаричанын юлцмц щямин мянфур планын позул -<br />

масына сябяб олду.<br />

XЫX ясрдя дя рус шовинист даиряляринин Гафгазын мц сял -<br />

ман халгларына гаршы дцшмян мцнасибяти сянэимямишди,<br />

нятиъядя чаризмин ишьалчылыг сийасяти давам едирди. Буна<br />

ъаваб олараг, гящряман Шейх Шамилин башчылыьы иля чаризмя<br />

гаршы азадлыг щярякаты башланды. Ислами дяйярляря сюйкянян,<br />

мцридизм ады иля тарихя дцшян бу азадлыг щярякаты няти ъя -<br />

синдя чар ордусуна сарсыдыъы зярбяляр вурулду. 25 ил давам<br />

едян мцридизм щярякаты руслашдырма вя христианлашдрма<br />

сийасятинин пучлуьуну цзя чыхарды. Чар Русийасынын ишьалы<br />

алтында йашайан бцтцн мцсялман халгларынын чаризмин си -<br />

йасятиня гаршы милли мцгавимят идейасынын эцълянмясиня<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

49


сябяб олду, ишьала, ясарятя гаршы милли мцгавимятин мцх -<br />

тялиф формалары ортайа чыхды. Бу ишин аьырлыьы илк нювбядя Азяр -<br />

байъан Тцркляринин цзяриня дцшдц.<br />

Мирзя Фятяли Ахундовун ана дилиндя йаздыьы комеди йа -<br />

лары, йени ялифба уьрунда мцбаризяси, Щясян бяй Зяр дабинин<br />

1875-ъи илдя няшриня башладыьы “Якинчи” гязети, милли театрын<br />

йаранмасы, “Якинчи”нин давамчысы Исмайыл бяй Гас пы ралынын<br />

“Тяръцман” гязетиндя “Дилдя, фикирдя, ямялдя бирлик” иде йа -<br />

сынын иряли сцрцлмяси чаризмин ассимлйасийа сийасятиня гаршы<br />

Тцрк халгларынын милли-мяняви мцгавимят мяркязля ри нин мей -<br />

дана чыхмасына тякан верди. 1905-1907-ъи ил ин гилабы яря фя -<br />

син дя милли мятбуатын инкишафы, демократик щярякатын эцъ -<br />

лян мяси милли ойаныша, милли шцурун инкишафына мцщцм тясир<br />

эюстярди. Милли шцурун бичимлянмяси милли дювлятчилик тарихи нин<br />

йашанмасында башлыъа амиля чеврилди. Милли шцур милли дюв -<br />

лятчилик идейасынын мющкямлянмяси иля нятиъялянди. 1918-ъи<br />

илин 28 майында илк Тцрк-мцсялман ъцмщуриййяти -Азяр бай -<br />

ъан Демократик Республикасы мейдана эялди. Амма 1920-<br />

ъи ил апрелин 27-дя чаризмин даща гяддар вариси олан бол ше -<br />

вик ишьалы нятиъясиндя АДР сцгут етди. Анъаг ъями 23 ай<br />

фяалиййят эюстярян Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти милли азад -<br />

лыг идейасыны Азярбайъан халгынын ганына, ъанына щопдура<br />

билди вя Азярбайъаны ъоьрафи мякан кими дейил, сийаси ващид<br />

кими дцнйа дювлятляри сырасына дахил етди. Апрел чеврилишиндян<br />

сонра Азярбайъанда сийаси гятлляр, сцрэцнляр кцтляви шякил<br />

алды. Болшевик гийафяли рус шовинистляри вя ермяни дашнаклары<br />

Азярбайъан Тцрклярини мяняви ъящятдян сындырмаг цчцн<br />

“пантцркизм” хофундан гисасчылыг кими йарарландылар. Сталин<br />

эцрущу 1937-ъи илдя рясмян миллятин Тцрк кимлийини ляьв етди.<br />

Бунунла да милли рущумузун дашыйыъылары Щцсейн Ъавад,<br />

Ящ мяд Ъавад, Салман Мцмтаз кими минлярля вятян ювлады<br />

ишэянъяляря мяруз галдылар, нясилляр арасында мяняви баь -<br />

лара зярбя вурулду. Етираф едяк ки, индийя гядяр бу милли фа -<br />

ъиянин анъаг цздя олан ъящятляриня эениш мцнасибят бил -<br />

дирилмишдир. Амма “пантцркизм”ин гырмызы империйанын даща<br />

узаг мягсядляриня щесабланмыш суи-гясд олдуьуну там<br />

ачыглыьы иля индики вя эяляъяк нясилляря чатдырылмасына аз диг -<br />

гят йетирилмишдир. Зяннимъя, бу тарихи вязифяни халг йазычысы<br />

Мювлуд Сцлейманлы “Ермяни адындакы щярфляр” романында<br />

шяряфля йериня йетирмишдир.<br />

Милли “Тцрк” кимлийинин ляьви вятянсиз, эялмя ермяниляри<br />

айаьа галдырмыш, онларда миллятчилик щисслярини, дцшмянчилик<br />

ящвал-рущиййясини эцъляндирмишдир. 1987-ъи илдя “Тцрксцз<br />

Ер мя нистан” йаратмаьа наил олан ермяниляр гырмызы импери -<br />

йа нын ятяйиня сыьынараг бундан ялли ил яввял фелян “Тцрксцз<br />

Азярбайъан” планынын щяйата кечирилмясиндя фяал иштирак ет -<br />

мишдиляр. Тцрклярин бюйцклцйцнц, гцввясини билдикляри цчцн<br />

онлара нифрят бясляйян сцмцрэячи рус шовинизми милли ким -<br />

лийимизя зярбя вурмагла гцруру сындырылмыш миллятдян ман -<br />

гурт яхлаглы, ишчи кцтля йаратмаг йолуну тутмушду. Чцн ки<br />

билирдиляр ки, “Етносун ады онун ясас атрибутларындан би ридир.<br />

Ад итирся, етносун бцтювлцйц йохдур, лакин цмумхалг да ны -<br />

шыг дили вар”. Аддяйишмя кампанийасы Азярбайъан Тцрк ля рин -<br />

дя мяняви чашгынлыг, юзцнцхорлама, мцтилик вярдиш ля ри нин<br />

йаранмасына хидмят едирди. Бу кампанийасынын арха сында<br />

даща эизли мягсядлярин дайандыьы тарихимизин сонракы<br />

эедишатнда юзцнц эюстярмяйя башламышды.<br />

Азярбайъанын тяхминян 1/10 щиссясиндя, ясасян Кцрцн<br />

сол сащилиндяки яразилярдя ерадан яввялки Ы миниллийин ЫВ-ЫЫЫ<br />

ясрляриндя Тцрк дилиндя данышан 26 тайфанын “Азярбайъан<br />

тарихиндя Тцрк Албанийа” (Мирзябала Мяммядзадя) адландырылмасы<br />

даща мягсядяуйьун олса да тарихшцнаслыг<br />

чашдырылмышдыр. Ютян ясрин 37-ъи илиндян сонра йаранан “Со -<br />

вет Албаншцнаслыьы” елминдя бу эцн бир кяндин ящалиси гя -<br />

дяр сайы олан тайфалардан бящс олунса да, 50 милйонлуг<br />

Азярбайъан Тцркц “эялмя” кими гялямя верилмишдир. “Пан -<br />

тцркизм” иттищамыны ялляриндя байраг едян шовинст гцввяляр<br />

торпаг бцтювлцйцмцзц поздуглары кими милли бцтювлцйцмцзя<br />

дя гясд етмяйя чалышырдылар. Ъянубда “азяри”, Шималда ися<br />

“албан” адлы ики халгдан данышмаьа башладылар. Щалбуки, та -<br />

рихи мянбяляр албанларын Тцрк тайфасы олмасына шцбщя йери<br />

гоймур. Олжас Сцлейманов Газахыстан вя Тцркмянистанда<br />

Ипяк йолу цзриндя эюмрцкля мяшьул олан Тцрк албанлар щаг -<br />

гында мялумат вермишдир.<br />

Азярбайъан тарихи, етнографийа, археолоэийа, топономийа,<br />

ономастик елмляриня, Азярбайъан фолклоруна нязяр сал дыг да<br />

Албанийанын христиан юлкяси кими тягдим олунмасынын мяг сядли<br />

шякилдя ортайа атылдыьыны эюрмяк мцмкцндцр. Щят та ютяри мц -<br />

шащидяляр беля Албанийанын христиан юлкяси кими тяг ди матыны<br />

инкар едир. Азярбайъан тарихиндя дейилир: «ВIII ясрдя Бизанс<br />

императору Ираклинин Албанийайа йцрцшц за ма ны Ути вя Арсах -<br />

да беля кющня динляря ситайиш едян албан ящалиси чохлуг тяшкил<br />

едирди… Христианлыьын сийаси тясири Албанийада Арсахын яразиси<br />

иля мящдудлашырды. Цстялик, Албанийада хрис ти анлыьын дайаныглы<br />

диня чеврилмясиня Сасаниляр дя имкан вермирдиляр. II Йяз ди -<br />

эцрд (438-457) Албанийада христиан лыьыны ляьви щаггында фяр -<br />

ман вермишди, Сасанилярин щюкмранлыьы дюврцндя, хцсусян,<br />

510-629-ъу иллярдя христианлыг гадаьан едилмишди».<br />

Милли тарихимиздя ачыг-ашкар эюстярилир ки, Азярбайъанда,<br />

о ъцмлядян, онун кичик щиссяси олан Албанийада йерли ящали<br />

ерадан яввял вя бизим еранын И миниллийиндя, Ислам динини гя -<br />

бул етмяздян яввял юзляринин “кющня динляриня”, йяни ся ма -<br />

ви ъисмляря ситайиш етмиш, танрычылыг эюрцшляриня малик ол муш -<br />

лар. Онлар юлкядя ящалинин ясас щиссясини тяшкил етмиш, хрис -<br />

тианлыьы гябул етмямишляр. “Аьван тарихи”ндя Моисей Ка -<br />

ланкатлы анъаг христианлардан бящс етмиш, христиан олмайан<br />

вя чохлуг тяшкил едян ящали щаггында “чох ъцзи мялумат<br />

вермишдир”.<br />

Эюркямли археолог Ряшид Эюйцшов йазыр: “Айа ситайиш<br />

мябяди олан “Улдузлу тяпя”дя сонралар христан килсяси, “Аьоьлан”<br />

пири йахынлыьында монастр тикилмиш, “Армудлу тала” маьарасы<br />

христиан килсясиня чеврилмишдир. Христиан килсяляри бу гайда<br />

олараг юзцндян яввялки мябядляр цзяриндя тикилмишди”.<br />

Газахын Даш Салащлы кяндинин сюйкяндийи “Авей” даьындакы<br />

мябядин дя сюкцлцб сонрадан христиан килсясиня чеврилмяси<br />

щаггында йазылыр: “Ясас тикинти ики пилля юзцл цзя риндя гядим<br />

ай мябядинин цстцндя тикилмишдир. Даща доь русу, бцтпяряст<br />

мябяди христианлыьын гябулу иля дюврцн тяля биня уйьун<br />

олараг сюкцлмцш, онун ичярисиндя христиан мя бяди инша едил -<br />

мишдир. Мябядин шимал-шярг тяряфиндян гядим тикинтийя аид<br />

алты ъярэя щюрэц дашынын сахланылмасы да де йилян факты тяс -<br />

диг ляйир. Чахмаглашмыш ящянэ дашындан ти кил миш щямин щис -<br />

ся сонрадан тикилмиш щюрэц дашындан фярглянир. Ел арасында<br />

щямин мябядя “Ай мябяди”, “Ай еви” дя де йилир. Бу доь ру -<br />

дан да мябяд щаггында чох дяйярли мя лу матдыр. Бу фактын<br />

арашдырылмасы совет щакимиййяти дюврцндя китабдан-китаба<br />

кючцрцлмцш “Авей килсяси” (йахуд, ермяни тарихчиляринин ад -<br />

ландырылдыьы кими “Сурп Сяркис килсяси” ифа дясини) адыны та -<br />

мамиля тякзиб едир. Одур ки, Мядяниййят вя Туризм На зир -<br />

лийинин мялумат няшрляриндя “Авей килсяси” адынын ар хеолог<br />

50 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


Фцрузя Мурадованын гейд етдийи кими “Гядим ай еви” кими<br />

эюстярилмяси мягсядяуйьун оларды.<br />

Диэяр мябядлярин, щятта маьараларын христианлыгла яла гя -<br />

ляндирилмяси тяяъъцб доьурур. Ерадан яввялки мябядлярин<br />

хачкарларын сонрадан христиан мябядляриня, килсясиня че вир -<br />

дийини бу барядя мялуматы олмайанлара чатдырылмасы цчцн<br />

хейли иш эюрцлмялидир. Индики щалда Кичик Гафгазын даьлыг яра -<br />

зи ляриндя мювъуд олан “Ай мябядлярини” башдан-баша “Ал -<br />

бан христиан мябядляри” ады иля мятбуатда, телевизийаларын<br />

ся йащят мязмунлу верилишляриндя тяблиь олунмасы вятян даш -<br />

ларда тарихимиз вя динимиз щаггында йанлыш тясяввцрцн йа -<br />

ран масына сябяб олур. Ейни заманда даьда-дашда хачвари<br />

нахышлара раст эялдикдя онларын христианлыгла баьлы олдуьу<br />

щаггында тялясик нятиъя чыхармаг дцзэцн дейилдир: “Алимляр<br />

мцяййянляшдирмишляр ки, одун илк дини рямзи хач олмуш дур.<br />

Тябии йолла ялдя едилян оду сонралар инсанлар аьаъы-аьаъа<br />

сцртмякля ялдя етмишляр… Христианлыгдан чох-чох яввял мцх -<br />

тялиф юлкялярдя хачын бир рямз кими гябул едилмяси дя щямин<br />

фикри тясдигляйир”. Ряшид Эюйцшов тунъ дюврцня аид аби дя ляр -<br />

дя, Эянъя курганларында эил габын, тунъ дюймянин цзя рин -<br />

дяки хач нишанынын, Минэячевиндя тапылан кцп гя бир ляр дяки<br />

хачвари нахышларын христианлыгдан мин иллярля яввялки дювря<br />

аид олдуьуну, яняняви сяъиййя дашыдыьыны да эюс тяр мишдир.<br />

Сяма ъисимляриня ситайиш яняняси милли мянлийимизи якс ет -<br />

дирян “Оьузнамяляр”дя дя ашкар шякилдя юз ифадясини тап -<br />

мышдыр. Ряшид-яд-динин “Оьузларын тарихи” ясяриндя де йилир ки,<br />

Оьуз ханын эятирдийи дин эюйляря ситайишля баьлы олмушдур.<br />

Онун оьулларынын адлары да (Айхан, Эцнхан, Улдузхан) бу ну<br />

тясдигляйир. Бцтювлцкдя, танрычылыг дцшцнъя тярзи Тцрк ля рин инан -<br />

ъыны, дцнйайа бахышынын ясасыны тяшкил етмишдир. Тцрк чцлцк тя -<br />

фяккцрцнцн идейа-естетик ясасыны тяшкил едян танры чылыг еля бир<br />

мцкяммял идеоложи мяняви системдир ки, гядим Тцрк мя дя -<br />

ниййятини (о ъцмлядян ядябиййатыны) щямин сис темдян кя нар да<br />

изащ етмяк мцмкцн дейил. Чцнки гядим Тцрк идракынын ян<br />

бюйцк ясяри щямин идракын эялиб чыхдыьы “Танры” идейа-об разыдыр<br />

ки, ону Тцрк варлыьы юзцнцн бцтцн по тенсиал имканы иля йарат -<br />

мышдыр. Танрычылыг эюрцшцнцн изляри халгымызын дц шцн ъя синдя<br />

мцасир дюврдя дя йашамагдадыр. Мясялян, ай тязя ля няндя<br />

салават чевирмяк адяти, “Танры щаггы”, “Анд олсун эюй дяки<br />

Танрыйа”, “Танры щамыдан уъадыр”, “Аллаща-Танрыйа бах” де -<br />

йимляри, “Танры кюмяйин олсун”, “Тан ры сизи горусун”, “Танры<br />

голунуза гцввят версин” кими алгышлар, “Йаланчыйа Танры гяним<br />

олсун”, “Танры белини гыр сын”, “Сяни Танрыйа тапшырырам”, “Тан -<br />

рысыз адамсан” кими гар ьыш вя дейимляр гярб диалектиндя фяал<br />

шякилдя ишлянир. Хал гы мызын епос тяфяккцрцнцн зирвясиндя да -<br />

йанан “Китаби-Дядя Горгуд” милли кимлийимизин олдуьу кими,<br />

дини-мяняви дц шц нъямизин дя мющтяшям абидясидир. Танры -<br />

чылыьын мащиййя ти нин дярк олунмасында мцщцм мянбя олараг<br />

диггяти ъялб едир. “Духа Гоъа оьлу Дяли Домрул” бойунда<br />

тан рычылыг дц шцн ъяси там шякилдя юзцнц эюстярмишдир. Дом рулла<br />

Язра йы лын мцъадиляси сона чатаркян Дяли Домрул ъанынын алына -<br />

ъаьыны баша дцшцр. О, бу сон мягамда ъаныны Язрайыла де йил,<br />

юзцнцн тяк Танрысына тапшырмаьы ваъиб биляряк она йал варыр.<br />

Дастанда бцтпярястликдян Ислама кечид “Бякил оьлу Им -<br />

ран бойу”нда чох айдын шякилдя ифадя олунмушдур. “Оьлан<br />

мяьлуб оланда Аллащамы йал варырсан, Сянин бир Аллащын вар -<br />

са, мяним йетмиш ики бцтханям вар!” де йя юйцнян кафирин<br />

ъавабында Имрана вар олан Аллащ гырх киши гцввяти верир. Ка -<br />

фир мяьлуб оларкян “Бармаьыны галдырыб шящатядини сюйляди,<br />

мц сял ман олду” сюзляри бцтпярястлийин Танрычылыг, тяк Аллащ -<br />

лыгла явяз олун дуьуна яйани мисал ола биляр. Дастанын эириш<br />

щиссясиндя (мцггя ди мя синдя) Горгуд ата гайыбдан хябяр<br />

верян, Оьузун мцшкцл ишини щялл ет мяйи баъаран Танры ся -<br />

виййясиндя тягдим олунмушдур. Лакин “Тцрклярин Исламы гя -<br />

бул етмяси иля Горгудун танрычылыг миссийасы” илащи гцввя ол -<br />

масы юз йерини тяк Танры, тяк Аллаща (ъ.ъ.) вермишдир. Горгуд<br />

ата Аллащын-Танрынын елчиси дейил, улу пейьямбярин (с.я.я.)<br />

сирдашы, бир ювлийа кими Тцрклярин шифащи, сонра да йазылы йад -<br />

дашында ябядиляшмишдир. Мялумдур ки, дастандакы “Басатын<br />

тяпяэюзц юлдцрдцйц бой” дцнйа епос мядя ний йятинин ян<br />

гядим нцмцняси сайылыр. Чцнки тяпяэюзляр щаггында ера -<br />

дан яввялки йунан мифолоэийасында да эениш мялумат верил -<br />

мишдир. Алман алими Дитс эюстярир ки, йунан мифоложи дцшцн -<br />

ъя синдя полифем-тяпяэюз об разларынын йарадылмасында Дя -<br />

дя Горгуд тяпяэюзцндян истифадя олун мушдур. Басат тя -<br />

пяэюзцн эюзцнц гыздырылмыш шишля чыхарыр. Мцхтялиф щий лялярля<br />

Басаты юлдцрмяйя чалышан тяпяэюзцн щяр дяфя “Оьлан гур -<br />

тул дун му” суалына Басат “Танрым гуртарды” - дейя ъаваб<br />

ве рир. Тяпяэюз щаг гын да ясатир ерадан мин ил яввялки дюв рцн<br />

нцмуняси олдуьу кими, тан рычлыг идейасы да щямин дюврдя<br />

формалашмыш, Оьуз Тцркцнцн дцшцнъя тярзиня чеврилмишдир.<br />

“Тцркляр яъдадларынын, силащларынын, атларынын, хилас карларынын<br />

эюйдян ендийиня гяти шякилдя инанырдылар. Онларын ъащан дювляти<br />

гурмаг цчцн ъан атмалары да бу шцурун мящсулу иди”. Он -<br />

лар Боз Гурду Танры -оьлу, яъдад- хиласкар сайырдылар. “Оьуз<br />

каьан” дастанындакы мифо ложи рявайятлярдя гурдун Танры<br />

йурдуну горумасы, эюйдя йашамасы, эюй ишыьын ичин дя йеря<br />

енмяси вя хиласкарлыгларындан бящс олунур.<br />

Тарихи мянбялярдян айдын олдуьу кими, Тцрк халгларынын<br />

мяняви тязйигляря мяруз галмасында чар Русийасынын вя<br />

онун даща гяддар вариси олан гырмызы империйанын, 1245-ъи<br />

илдян Шяргдя миссионерлик фяалиййятиня ряваъ верян Авро -<br />

панын “хидмятляринин” хейли тясири олмушдур. Мцасир дюврдя<br />

дя Гярбин вя рус империйа сийасятинин кюкцндя щямин мя г -<br />

сяд дайаныр. Йяни, Авропа юлкяляриндян вя Русийадан иг ти -<br />

сади-мяняви дястяк алан миссионерляр Азярбайъанда хрис -<br />

тианлыьы мцхтялиф адлар алтнда тяблиь етмяйя ъан атырлар. “Рес -<br />

публиканын йерли ящалисини христианлашдырмаг мягсяди иля хей ли<br />

малиййя вясаити хярълянмиш, онларъа адда хцсуси ядябиййат<br />

бурахылмыш, онларъа семинарлар кечирилмиш, тяригятлярин ян<br />

перспективли вя садиг ардыъыллары христиан мяркязиня эюн дя -<br />

рилмишдир”. Эюрцндцйц кими, Пйотрдан цзцбяри Гафгазда, о<br />

ъцмлядян Азярбайъанда христианлыьы зорла йаймаьа наил ола<br />

билмяйянлярин нясилляри бу мянфур планы миссионерляр ва си -<br />

тясиля реаллашдырмаг истяйиндян ял чякмямишляр. Лакин мцс -<br />

тягиллик йолунда инамла ирялиляйян, милли-мяняви дяйярлярини<br />

ясрляр бойу язиз тутан, горуйан Азярбайъан халгы кечмишя<br />

айыг эюзля нязяр салмаьы, баш верянлярдян юнямли нятиъя<br />

чыхармаьы баъаран гцдрятли бир халг олдуьуну дяфялярля сц -<br />

бута йетирмишдир. Щазырда ися кцрясялляшмя дюврцнцн тяляб -<br />

лярини лайигинъя гиймятляндирмяйя, милли- мяняви, дини яхла -<br />

гымызда йашайан толерантлыьа, дини дюзцмлцлцйя ямял ет -<br />

мяк ля бярабяр, мцхтялиф “миссионер хидмяти”нин, “хейир хащ -<br />

лыг” тяшяббцсцнцн мягсяд вя мащиййятини дцзэцн анла -<br />

маьа диггят йетирилмялидир. Буна эюря дя Азярбайъан таи -<br />

хини, етнографийа, археолоэийа, топономийа, семасиолоэийа<br />

вя башга елмлярин ялдя етдикляри нятиъяляри дяфялярля вя -<br />

ряглямяк, тящлил етмяк, милли юлмязлик абидяси олан фолк ло ру -<br />

муза дюня-дюня мцраъият етмяк, дяйярли фикир вя мцла -<br />

щизяляри эянъ нясля чатдырмаг лазымдыр.<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

51


“Quranи-Kяrиm”dя<br />

elmя vяюyrяnmяyя tяшvиq<br />

Saleh Kazыmov<br />

Azяrbaycanыn dahишaиrиMиrzяЯlяkbяr Sabиr “Quran”da<br />

elm юyrяnmяyя tяшvиqи юz шerиndя belя qeyd edиr:<br />

Denиlиr “elm oxuyun” sюzlяrи hяr anda bиzя,<br />

Bunu tяsdиq edиyor ayeyи-“Quran” da bиzя!<br />

Иlk ayяlяrи “oxu”, “qяlяm” vя“юyrяtmяk” sюzlяrи иlя baш layan<br />

“Quranи-Kяrиm” VЫЫ яsrdя иnsanlara Mяhяmmяd peyьяm bяr<br />

(s.я.s.) vasиtяsиlя 22 иllиk bиr mцddяt (610-632) яrzиndя yol<br />

gюstяrяn bиr kиtab olaraq чatdыrыlmышdыr. Mя hяm mяd pey -<br />

ьяmbяrиn (s.я.s.) yaшadыьы Яrяbиstan yarы ma dasы, чoьrafи ba -<br />

xыmdan o dюvrя gюrя, Шяrqlя Qяrb ara sыn dakы tиcarяt yolu -<br />

nun цstцndя yerlяшиrdи. Roma, Yunanыstan kиmи Qяrbdя olan<br />

юlkяlяr, Hиndиstan vя dиgяr Шяrqdя yer lя шяn юlkяlяrlя tиca -<br />

rяtи Mиsиr vяBяsrяkюrfяzи vasиtяsи иlя edиrdиlяr. Mиsиr vяBяsrя<br />

kюrfяzиnиn arasыnda, karvanlarыn keчdиyи yolda Яrя bиstan<br />

yer lяшиrdи.<br />

Иslamыn meydana чыxdыьы яsnada яrяblяrdя oxuyub-yaz -<br />

maьы bacaran adamlarыn sayы чox az иdи. Yazыlы mяtn lяr dяn<br />

чox иstиfadя etmяsяlяr dя, sяnяt vя яdяbиyyata bюyцk ma -<br />

raq var иdи. Peyьяmbяrиmиzиn (s.я.s.) rиsalяtиndяn яv vяl kи<br />

dюvrdя, dцnyada pиslиklяrиn vя anarxиyanыn hюkm sцr dцyц<br />

tarиxи hяqиqяtdиr. Bu dюvrdя иnsanlarыn vиcdanы vяaьыlы zцl -<br />

mяtя qяrq olmuшdu. Yяhudиlиk, Hиndиstan dиnlяrи, bud dиzm,<br />

zяrdцшtlцk, konfutsичиlиk vя baшqa dиnlяr xeylи vaxt иdи kи, юz -<br />

lяrиnя sиtayиш edяn иnsanlarы qane etmя mяsяlяsиndя zяиf -<br />

lяmишdиlяr. Bu dиnlяr иnsanlarы yaxшы ишlяrя vя doьru yola sюvq<br />

edяbиlmяdиyи halda, bяzи adamlar da yaxшы иш, fяzиlяt adыиlя<br />

bиr чox yanlыш ишlяr gюrmяyя baшlamышdыlar. Dиnlяrиn яn ye -<br />

nиsи olan xrиstиanlыqda da bиr чox problemlяr mюvcud иdи.<br />

Dцnyanыn hяr tяrяfиnиn bцtpяrяstlиk, dяhшяt, яxlaqи чю -<br />

kцn tц vяbarbarlыq ичиndя olduьu bиr яsrdя иnsanlыq dцn ya -<br />

ya tяzя bиr mяdяnиyyяt gяtиrяcяk, tяzя bиr иman vя ruh ve -<br />

rяcяk olan, иrqиndяn aslы olmayaraq bцtцn иnsanlarы bиr-bиrи<br />

иlя qardaш edяcяk, dцnyanы ишыqlandыracaq bиr иman gц nя -<br />

шиnи, bиr hиdayяt rяhbяrиnи gюzlяmяkdяиdи. Nяhayяt “Quran”<br />

Mяhяmmяd peyьяmbяr (s.я.s.) vasиtяsиlя yalnыz o dюvrцn<br />

иnsanlarы цчцn deyиl, яbяdиyyяtя qяdяr иnsanlara hиdayяt<br />

rяhbяrи oldu. “Quranи-Kяrиm” bиr bиlиk verяn kиtab olmaqla<br />

yanaшы, юyrяnmяyя tяшvиq edяn bиr kиtabdыr. Hяtta юyrяtmя<br />

baxыmыndan daha чox яhяmиyyяt kяsb edиr. Qиssяlяrdяkи<br />

zaman, mяkan vя шяxslяrиn arxa planda saxlanmasы, qиs -<br />

sяlяrdяn gюtцrцlяcяk иbrяtиn, yяnи tяrbиyяvи yюnцn юn plana<br />

чыxarыlmasы иlяbaьlыdыr. “Quran”ыn mяqsяdи, hansы mиllяtdяn<br />

olursa-olsun bцtцn иnsanlarы savadlandыrmaq, yer цzцndя<br />

nadanlыq ичяrиsиndя olub yalnыш yolda olan, haradan gяlиb<br />

haraya getdиyиnи bиlmяyяn иnsanlarы cяhalяt bataqlыьыndan<br />

xиlas edиb иman nuru иlя dцzgцn yola sюvq etmяkdиr. Bunun<br />

цчцn dя mцtlяq иnsanlarыn savadlandыrыlmasы lazыmdыr. Иslam<br />

peyьяmbяrи (s.я.s.) иlk gцnlяrdяn иnsanlara elm юyrяdиl mя -<br />

sиnиn vacиblиyиnи hиss etmиш vя bu yolda яlиndяn gяlяnи яsиr -<br />

gяmяmишdиr. O, bиr hяdиsиndя qeyd edиr kи: “Allah (c.c.) mя -<br />

nи bиr mцяllиm olaraq gюndяrdи”. “Quranи-Kяrиm”иn Bя qяrя<br />

surяsиndяdяpeyьяmbяrиn (s.я.s.) bu vяzиfяsи иlя baьlы belя<br />

bиldиrиlиr: “Ey Rяbbиmиz! Onlarыn ичяrиsиndяn юzlяrиnя elя bиr<br />

peyьяmbяr gюndяr kи, Sяnиn ayяlяrиnи onlara oxusun, kиtabы<br />

vя hиkmяtи onlara юyrяtsиn, onlarы (gцnahlardan) tя mиzlяsиn”.<br />

Hяm “Quran”da, hяm dяhяdиslяrdяbиlиyячox bюyцk bиr<br />

яhяmиyyяt verиlиr. Bun lardan bяzиlяrиnя nяzяr salaq:<br />

“Allahdan юz bяndяlяrи ичяrиsиndя ancaq alиmlяr qorxar.”<br />

“De: Heч bиlяnlяrlя bиlmяyяnlяr (alиmlя cahиl) eynи ola<br />

bиlяrmи! Yalnыz aьыl sahиblяrи иbrяt alar.”<br />

“Ey Rяbbиm! Mяnиm elmиmи artыr!-de”<br />

“Яgяr bиlmиrsиnиzsя, zиkr (kиtab, elm) яhlиndяn soruшun!”<br />

Bиr hяdиsdяиsяbelя deyиlиr: “Alиmиn abиddяn (иbadяt edяn<br />

bиr adamdan) цstцnlцyц bяdиrlяnmиш ayыn dиgяr ulduzlardan<br />

olan цstцnlцyц kиmиdиr. Шцbhяsиz alиmlяr peyьяmbяrlяrиn<br />

varиslяrиdиrlяr. Peyьяmbяrlяr qыzыl vя gцmцш deyиl, yalnыz<br />

elmи mиras qoyarlar. O mиrasa malиk olan шяxs bol nяsиb vя<br />

qиsmяt almыш olar”.<br />

“Quran”dakы “elm” sюzц lцьяtdя olan цmumи mяnada<br />

ишlяnmишdиr. Bu baxыmdan иnsanыn bиlmяk иstяdиyи mюvzularы<br />

иkи qиsmя ayыrmaq olar:<br />

1. Mцшahиdя vя tяhlиl yolu иlя юyrяnиlя bиlяcяk mюv zu -<br />

lardыr. Bunlarы bиz юz hиss vя duyьularыmыzla юyrяnя bи lяrиk.<br />

Шяhadяt (Gюrцnяn).<br />

2. Duyьularыmыzы vя hиsslяrиmиzи aшan sahяlяr. Bunlarыn<br />

tяшkиl etdиyи varlыqlarы bиz “bиzи aшan sahя” olaraq qeyd edя<br />

bиlяrиk. Qeyb (Gюrцnmяyяn).<br />

Иnsan ичиndя yaшadыьы bu dцnyanыn bиr tяrkиb hиssяsи ol -<br />

duьu цчцn, onun иstяr bяdяnи, иstяrsя dяdцшцncяsи, bцtцn<br />

hяyatы bu dцnyanыn gedишatыna uyьun olaraq mюvcud qay -<br />

dalara gюrя formalaшыr. Mяhz bunun nяtиcяsи olaraq иnsan<br />

yalnыz hиsslяrи иlя, hиss edя bиldиyи шeylяrи qavraya bиlиr. Bun -<br />

larla baьlы verdиyи qяrarlar, шяrtlяrя uyьundursa bиlиk mahиy -<br />

yяtи daшыyыr. Иnsan hиsslяrи иlя юyrяnmяk mцmkцn olmayan<br />

шeylяrи иsя tam olaraq qavramaq mцmkцn olmadыьыna gюrя<br />

bu mюvzuda verиlяn hюkmlяrиn konkretlиyи necя olmasыndan<br />

aslы olmayaraq иman olaraq bиr dяyяr daшыyыr. Buna gюrя<br />

dя, цstцndя fиkиr yцrцtdцyцmцz sahяnиn “bиlиk sahяsи” vя<br />

“иman sahяsи” olaraq qruplaшdыrыlmasы zяrurяtи ortaya чыxыr.<br />

Bu qruplaшdыrmanы “elm sahяsи” vя “dиn sahяsи” olaraq tяs -<br />

nиf etmяk daha dцzgцn olar. Lakиn bu sahяlяrи bиr-bиrиndяn<br />

ayrы юyrяnиb tяdqиq etmяk чox чяtиn mяsяlяdиr. Elm иnsanыn<br />

яlиndя olan bиr vasиtяdиr. Иnsana hяdяf tяyиn etmиr. Hяdяfи<br />

dиn tяyиn edиr. Lakиn hansы vasиtяlяrdяn иstиfadя olunmasыnы<br />

genиш bиr formada иnsan elm sayяsиndя юyrяnя bиlиr. Elm<br />

hяqиqяtи tamamиlя юyrяnmяk иstяyяnlяr tяrяfиndяn mey -<br />

dana чыxarыlыr. Bu hиssиn dяmяnшяyиndяdиn durur. Hяr han -<br />

sы bиr alиmи dяrиn bиr иmana malиk olmadan tяsяvvцr etmяk<br />

52 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


mцmkцn deyиl. Bu яlaqяnи mяшhur alman fиzиkи Albert<br />

Eynшteyn (1879-1955) “Elm vя dиn” adlы mяqalяsиndя “Dиn -<br />

sиz elm kor, elmsиz dиn иsя axsaqdыr” - formasыnda qeyd<br />

edиr. Bu mяшhur alиmиn demяk иstяdиyи иlя “Quran”ыn dedиk -<br />

lяrи arasыnda nя fяrq var Elm varlыqlarы, dиn иsя dяyяrlяrи<br />

bиldиrиr. Иkиsи dя ayrыlыqda bиr rellыqdan иbarяtdиr. “Quran” bu<br />

sahяnи elm adamlarыnыn иxtиyarыna verиr. Bиr nюv elm adamы<br />

elmиn hяdяflяrиndяn yayыnmamalыdыr. Eynшteyn gюstяrиr kи,<br />

elm dиnя, dиn dя elmя mюhtacdыr. Bunlarы bиr-bиrиndяn ayыr -<br />

maq vя ya tяsяvvцr etmяk reallыьыn bиr tяrяfиnи qяbul edиb,<br />

dиgяr tяrяfиnи qяbul etmяmяk kиmи dцшцnцlmяlиdиr. Bцtюv<br />

bиr шey tяdqиq olunmaq mяqsяdи иlя hиssяlяrя ayrыla bиlяr.<br />

Lakиn hиssя heч bиr vaxt bцtцnц яvяz edя bиlmяz. Иnasanы<br />

bцtюvlцkdя hяrcяhяtlи юyrяnmяk lazыm gяldиkdя elmи dя<br />

цmumи olaraq nяzяrdяn keчиrmяk lazыmdыr. Elmиn dя hя -<br />

dяflяrи иnsanlыьыn иnkишafыna yюnяlmяlиdиr. Mяhяmmяd pey -<br />

ьяmbяrиn (s.я.s.) etdиyи bиr duada qeyd olunduьu kиmи: “Ya<br />

Rяbbиm faydasыz elmdяn sяnя sыьыnыram”.<br />

“Quranи-Kяrиm”dя hяmишя иnsanlara xиtab olunarkяn on -<br />

lardan dцшцnmяlяrи tяlяb olunur. Aьыlla mяsяlяlяrя ya naш -<br />

malarы иstяnиlиr. Иnsanыn aьla vя иradяyя malиk bиr varlыq ola -<br />

raq яlя alыnmasы “Quran”da чox aчыq-aydыn bиr formada<br />

юzц nц bиruzя verиr. Rum surяsиndя иnsanlararasы mцna sи -<br />

bяtlя baьlы belя deyиlиr:<br />

“Sиzиn цчцn onlarla цnsиyyяt edяsиnиz deyя, юz cиn sи nиz -<br />

dяn zюvcяlяr xяlq etmяsи, aranыzda (dostluq) sevgи vяmяr -<br />

hяmяt yaratmasы da Onun qцdrяt яlamяtlяrиndяndиr. Hя qи -<br />

qяtяn bunda dцшцnяn bиr qюvm цчцn иbrяtlяr vardыr!” “Gюy -<br />

lяrиn vя yerиn yaradыlышы, dиllяrиnиzиn vя rяnglяrиnиzиn mцx tя -<br />

lиflиyи dя onun qцdrяt яlamяtlяrиndяndиr. Шцbhяsиz kи, bunda<br />

bиlяnlяr (aьыl vя elm sahиblяrи) цчцn яlamяtlяr vardыr.”<br />

Hиkmяtlи kиtab olan “Quran”ыn bиr чox yerиndя иnsanыn<br />

bиolojи, psиxolojи, иctиmaи vяmяdяnиcяhяtlяrиnя toxunularaq<br />

onun yer цzцndя mюvcud olmasыnыn яsas mяnasы qeyd olu -<br />

nur. “Quranи-Kяrиmя” gюrя иnsanыn yer цzцndя var olma sы -<br />

na mяna verяn onun vяzиfяlяrи vя mяsulиyyяt daшыmasыdыr.<br />

“Quranи-Kяrиmи” oxuyan hяr bиr adam bu kиtabыn иlk юn -<br />

cя иnsanlarы юyrяnmяyя sюvq edяn bиr kиtab olduьunu gю -<br />

rцr. Bяlи иnsan yaradыlышы etиbarы иlяиnanmaya ehtиyac hиss<br />

edяn bиr varlыq olmaqla yanaшы hяm dя юyrяnmяyя ehtиyac<br />

hиss edяn bиr varlыqdыr. Mяhz bu yюndяn “Quran” иnsanlarыn<br />

yolunu ишыqlandыran, onlarы dцz yola sюvq edяn чox dяyяrlи<br />

bиr kиtabdыr. Bu kиtab иnanc, иbadяt, яxlaq, hяtta hцquq vя<br />

иqtиsadиyyatla baьlы mюvzularda mяlumat verdиkdя belя, tяr -<br />

bиyяedиcи bиr metoddan иstиfadя edиr. Yuxarыda qeyd et -<br />

dиyиmиz kиmи peyьяmbяr (s.я.s.) юzцnцn bиr mцяllиm ol du -<br />

ьunu bиldиrиr. Иslam dиnиnи юyrяnmяyя bюyцk bиr qиymяt ver -<br />

dиyиnи иsbatlayыr. “Quranи-Kяrиm”dя peyьяmbяrиn (s.я.s.) bu<br />

xцsusиyyяtи bu cцr gюstяrиlиr: “(Яksяrиyyяtи yazыb oxumaq<br />

bиlmяyяn) цmmи яrяblяrя юzlяrиndяn peyьяmbяr gюndяrяn<br />

odur. Яvvяllяr haqq yolda aчыq-aшkar azmыш olsalar da,<br />

onlara (Allahыn) ayяlяrиnи oxuyar, onlarы tяmиzlяyяr, onlara<br />

kиtabы vяhиkmяtи юyrяdяr”.<br />

Ayяdяn mяlum olur kи, юyrяnmяkdя mяqsяd иnsanlarы<br />

gцnahlardan tяmиzlяyяrяk yaxшы bиr иnsan olaraq yetиш mя -<br />

sи dиr. Dцzgцn yolda olan иnsanlarla яlaqяdar “Quran”da de -<br />

yиlиr. “Sиz иnsanlar цчцn ortaya чыxarыlmыш яn yaxшы цmmяt -<br />

sиnиz, yaxшы ишlяr gюrmяyи яmr edиr, pиs яmяllяrи qadaьan<br />

edиr vя Allaha иnanыrsыnыz.” Baшqa bиr ayяdя иsя: “Ичя rи nиz -<br />

dя yaxшыlыьa чaьыran, xeyиrlи ишlяr gюrmяyи яmr edяn vя pиs<br />

яmяllяrи qadaьan edяn bиr camaat olsun! Bunlar hяqиqяtяn<br />

nиcat tapmыш kиmsяlяrdиr.”<br />

Bиr cяmиyyяtdя vяdюvlяtdя tяtbиq olunan tяdrиs vя tя -<br />

lиm, o cяmиyyяtиn taleyиnи vя gяlяcяyиnи mцяyyяnlяш dиrmя -<br />

dя danыlmaz bиr faktordur. Anarxиya vя terror tяlqиn edяn<br />

tяlиm vя tяrbиyя, baшlы-baшыna, terrorиst bиr nяsиl yetиш dиrя -<br />

cяk vя cяmиyyяtи anaxиyaya yuvarladacaqdыr. Mяnиmsяmиш<br />

olduьu bиr fиkrи vяya tяlиmи яsas gюtцrяcяk, яkdиyиnи bичя -<br />

cяk vя etdиyиnиn qarшыlыьыnы mцtlяq gюrяcяkdиr.<br />

Mяsяlяyя daha genиш nяzяr saldыqda gюrцrцk kи, tяhsиl<br />

иши bцtцn mиllяtя aиd olan bиr ишdиr. Mцtяxяssиsя ehtиyac ol -<br />

duqda tяbии kи, burada bиlиyя ehtиyac vardыr. Lakиn maarиf -<br />

lяn mяyи hяyatыn bцtцn sahяlяrиnя tяtbиq etdиkdя, hяr bиr<br />

adamыn цzяrиnя bu ишdя bиr vяzиfя dцшцr. Иnsanыn юyrяn mя -<br />

sи uшaqlыqdan baшlayaraq юlцmя kиmи davam edиr. Mяsяlяn<br />

valиdeynlяr uшaqlarыnы mцяyyяn bиr sяvиyyяyя kиmи юyrяdя<br />

bиlиr. Bundan яlavя юyrяnmяk иши bиlиkdяn baшqa иnsan яmя -<br />

yиnя vя maddиyata da baьlыdыr. Savadы olmayan bиr шяxs,<br />

яmяyи vя maddи иmkanlarы иlяbu ишdя kюmяklиk edя bиlяr.<br />

Mяsяlяn bиr mяktяbиn tиkиlиb, onda tяdrиsиn hяyata keчиrиl -<br />

mя sи цчцn, mцяllиmя ehtиyac olduьu qяdяr иnsan zяhmя -<br />

tиnя vя maddи vяsaиtя ehtиyac vardыr. Mяsяlяyя daha genиш<br />

nяzяr yetиrяn “Quran” tяfsиrчиlяrи ayяlяrdя qeyd olunan yaxшыlыьa<br />

чaьыrышы, xeyиrlи ишlяr gюrmяyи яmr etmяnи vя pиs яmяllяrи<br />

qadaьan etmяnиn bцtцn xalqa aиd olduьunu bиldиrиrlяr.<br />

Cяmиyyяtиn formalaшmasыvяxoшbяxt bиr hяyata naиl ola<br />

bиlmяsи цчцn hal-hazыrda elmиn nя dяrяcяdяbюyцk яhя -<br />

mиy yяt kяsb etdиyи mяlumdur. “Quranи-Kяrиm”иn яsas mюv -<br />

zularыndan da bиrи elm mюvzusudur. Чцnkи иnsanы dиgяr<br />

can lыlardan ayыrыb fяrqlяndиrяn xцsusиyyяtlяrиndяn bиr mяhz<br />

budur. Иnsan elm яldя etdиkdяn sonra mцяyyяn шeylяrи hя -<br />

yata keчиrя bиlиr. Mяsulиyyяt hиss edиb dцnyaya tяsиr edя<br />

bиl mяsи, elm sayяsиndя mцmkцndцr. Nиsa surяsиndя pey -<br />

ьяmbяrя (s.я.s.) xиtab edиlяrяk belя bиldиrиlиr: “Allah sя nя<br />

“Quran”ы vяhиkmяtи nazиl edяrяk bиlmяdиklяrиnи юyrяtdи. A l -<br />

la hыn sяnя lцtfц bюyцkdцr.”<br />

“Quranи-Kяrиm” elmlяrи юy rяnmяyя tяшvиq edиr. Иnsanыn<br />

aьlыna bюyцk яhяmиyyяt verя rяk hяr шeyи aьыlla, mяqsяd -<br />

yюnlц bиr formada hяyata keчиr mяyи иstяyиr. “Elm” sюzцnцn<br />

vя bu sюzdяn yaranmыш sюz lяrиn “Quranи-Kяrиm”dя 865 dяfя<br />

tяkrarlanmasы “Quran”ыn elmя verdиyи dяyяrиn bиr tяzahц -<br />

rцdцr. “Quran”da elmlя baь lы ayяlяrиn bяzиlяrиnя nяzяr salaq.<br />

“Ey Rяbbиm! Mяnя hиkmяt (elm) bяxш et vя mяnиsa leh -<br />

lяrя qovuшdur.”<br />

“Allah иstяdиyи шяxsя hиkmяt (elm, mяrиfяt, mцdrиklиk) bяxш<br />

edяr. Kиmя hиkmяt bяxш etmишsя, ona чoxlu xeyиr (яbяdи sяa dяt)<br />

vermишdиr. Bunu ancaq aьыl sahиblяrи dцшцnцb dяrk edяrlяr.”<br />

“(Yusиf gяnclиyиnиn) яn yetkиn dюvrцnя чatdыqda ona hиk -<br />

mяt vя elm verdиk. Bиz yaxшы ишlяr gюrяnlяrи belя mцka fat -<br />

landыrыrыq!”<br />

“Quran”da elmя, юyrяnmяyя tяшvиqlя baьlы bяzи ayяlяrи<br />

qeyd etdиk. Чox vaxt “Quran” haqqыnda heч bиr bиlиyи ol ma -<br />

yan bяzи шяxslяr, onu yalnыш bиr formada шяrh edиrlяr. Mюv -<br />

zu ya dahи шaиrиmиz Sabиrиn “Quran”la baьlы bиr beytи иlяbaш -<br />

ladыq. Sonunu da onun yazdыьы bиr bяnd шeиrlя tamamlamaq<br />

иstяrdиk:<br />

Шиmdи, yahu, bu tцhaf ишlяrя vиcdan nя deyиr<br />

Яql nя hюkm edиyor, ya buna иrfan nя deyиr<br />

Hяrя “Quran”a verиr иstяdиyи mяnanы,<br />

Aч, oxu, bunlara gюr hяzrяtи-“Quran” nя deyиr<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

53


Ислам юлкяляринин<br />

эеосийаси перспективи<br />

Вцгар Зифяроьлу<br />

филoлоэийа елмляри намизяди<br />

Эцъ мяркязи кими Ислам дцнйасы щаггында ХХ ясрин сон -<br />

ларында данышмаьа башладылар. Бундан яввял Ислам Дцнйасы<br />

йаранышынын илк цч йцз илиндя сийаси эцъ мяркязи кими мювъуд<br />

олса да, сонракы тарихи чякишмяляр вя дахили эцъ мякрякязляринин<br />

тез-тез дяйишмяси иля зянэин олуб.<br />

Бу эцн Ислам Дцнйасы вя онун эеосийаси просеслярдя<br />

йе ри щаггында мцяййян шяртиликляри нязяря алмагла данышмаг<br />

мцмкцндцр. Илк нювбядя ону вурьуламаг лазымдыр ки,<br />

юлкяляр арасында сийаси бирлик мювъуд дейил. Иранда шащ режиминин<br />

Ислам ингилабы иля деврилмяси вя 1969-ъу илдя Ислам<br />

Конф ран сы Тяшкилатынын йарадалмасы ися садяъя кечян ясрин<br />

70-ъи илляриндян башлайараг сийаси Исламын ортайа чыхмасы<br />

иля нятиъялянян ясас просесляр олду. Лакин ИКТ бейнялхалг<br />

тяшкилат олараг дювлятцстц рола иддиа етмир вя бу эцн дя да -<br />

ща чох реэионал игтисади бирлик функсийасыны йериня йетирмякдядир.<br />

Бцтцн бунлара ряьмян мцасир дюврдя эеосийаси мц -<br />

насибятляри шярщ едяркян, шярти олса беля сийаси Исламын бейнялхалг<br />

сийасятдя фактор кими гябул едилмясиндян данышмаг<br />

мцмкцндцр.<br />

Гярб нязярийячиляри Ислам Дцнйасынын эяляъяк эеосийаси<br />

эцъ мяркязи кими формалашмасына тякан веряъяк ясас<br />

факторлар сырасында, Исламын юзцндя мювъуд олан хцсусиййятляри<br />

юн плана чякирляр. Бу хцсусиййятляр арасында илк нювбядя<br />

«цммят» нязяриййяси габардылыр. Даща сонра, Ислам,<br />

универсал дин олараг онун бцтцн дцнйайа йайылмасына им -<br />

кан веряъяк мцмкцн глобал модел имканларыны юзцндя<br />

бирузя вермякдядир. Бу ися Ислам глобализмини сийаси фяалиййятин<br />

ясас щярякятвериъи мцщяррикиня чевирмякдядир.<br />

Ислам глобализми моделинин щяйата кечирилмясини (ейни<br />

сюзляр христиан дцнйасына да аиддир) янэялляйян ясас ма -<br />

неяляр ися, щямин диндя тямсил олунан миллятлярин мцхтялифлийи<br />

вя дювлятлярарасы рягабятдир. Ислам политолоэийасында щя -<br />

ми шя хялифя анлайышы алтында, бцтцн мцсялманларын дювлят<br />

башчысы ифадяси нязярдя тутулурду. Лакин билдийимиз кими,<br />

Ямя виляр дюняминдян башлайараг хялифялярин щакимиййяти<br />

щеч дя щямишя мцтляг сяъиййя дашымайыб вя хилафятин юз<br />

дахилиндя бу щакимиййяти гябул етмяйян кифайят гядяр ири<br />

бюлэя вя вилайятляр олуб. 1258-ъи илдя хилафят тахтынын Ос -<br />

ман лы Тцркляринин ялиня кечмяси, 18-19-ъу ясрлярдя гярб<br />

дювлятляринин сийаси маневрляри иля пярдяархасы тцрк-яряб гаршыдурмасына<br />

эятириб чыхарыб. 1924-ъц илдя Хилафят ляьв едилиб.<br />

Бу сябябдян Ислам Дцнйасынын эеосийаси потенсиалы<br />

щаггында фикир йцрцдяркян, мцхтялиф юлкяляр вя мцхтялиф сийаси<br />

моделляр щаггында данышмаг йериня дцшяр.<br />

Ислам Äцнйасынын эцъ мяркязляри<br />

Мцасир дюврдя мцсялманларын сайы дягиг мялум дейил.<br />

Рягямляр тягрибян 1,5 милйарды эюстярир. Ейни заманда<br />

сон 50 илдя Гярбдя (ясасян, Авропа юлкяляриндя) мцшайят<br />

олунан мяняви деградасийа бу диня пянащ эятирянлярин<br />

сайынын даща чох олмасына сябяб олуб. Дин нязяриййячиляринин<br />

бюйцк яксяриййятинин демографик эюстяриъиляря ясасян<br />

эялдикляри гянаятя эюря, 21-ъи ясрин орталарында Ислам Йер<br />

кцрясинин ян бюйцк дини олаъаг.<br />

Щазырда 50-дян йухары юлкядя ящалинин бюйцк яксяриййятини<br />

мцсялманлар тяшкил едир вя тягрибян 29 юлкядя Ислам<br />

рясми дювлят динидир. Мараг доьуран щал будур ки, мцасир<br />

дцн йада, мцсялман ящалинин даща чох ъямляшдийи бюлэяляр,<br />

щеч дя яняняви олараг Исламын мяркязи щесаб олунан<br />

юлкяляр дейил, яксиня «умма»нын кянарыдыр.<br />

Ящалисинин сайына эюря ян бюйцк мцсялман юлкяси Ин -<br />

донезийадыр, бурада 253 милйон инсан йашайыр. Мцсял ман -<br />

ларын сайы 200 милйондан йухарыдыр. Сцрятля бюйцйян диэяр<br />

Ислам юлкяси Ниэерийадыр. Бу юлкядя мцсялманларын сайы 67<br />

милйондур. «Гядим» Ислам юлкяляри арасында сайына эюря<br />

сечилян юлкя Пакистан – 160 милйон мцсялман (ящалинин 96<br />

фаизи) вя Бангладешдир – 135 милйон (ящалинин 85 фаизи). Щин -<br />

дис танда мцсялманлар ящалинин 12-13 фаизини тяшкил етсяляр<br />

дя, рягямдя бу ящалинин тягрибян 150 милйон олдуьуну эюс -<br />

тярир. Яряб юлкяляриндя ися йер кцряси мцсялманларынын 18 фаи -<br />

зи йашайыр. Онларын ян чоху Мисирдядир – 70 милйондан артыг.<br />

Мараглы мягам ондан ибарятдир ки, ящалиси даща чох<br />

олан мцсялман юлкяляри, бир гайда олараг Ислам Дцнйасынын<br />

юз дахилиндя лидер ролунда дейилляр. Апарыъы рол о юлкялярдядир<br />

ки, игтисади вя техники ъящятдян инкишаф етмякля йанашы, щям<br />

дя тарихи, сийаси вя мядяни яняняляри юзцндя ещтива едир.<br />

Бу юлкяляр Сяудиййя Ярябистаны, Мисир, «мцнбит айпара»<br />

(Ираг вя Сурийа), Тцркийя, Иран вя Пакистандыр.<br />

Сяудиййя Ярябистаны. Няъд ямирлийи Ы Дцнйа мцщарибясиндян<br />

сонра Османлы Империйасынын чюкмяси нятиъясиндя<br />

йаранды. 18-ъи ясрдян башлайараг Ярябистанын дахили сящралары<br />

вящщабилийин ясас эцъ мяркязи щалына эялмишди. 1920-ъи<br />

илдя онлар Щиъазы зябт едяряк, Щяъъ зийарятини гадаьан<br />

едирляр. Лакин сонралар бундан тякъя малиййя дейил, щям дя<br />

сийаси эялир ялдя етмяйя башлайырлар.<br />

Бир гядяр сонра Иран кюрфязиндя бюйцк нефт ещтийатларынын<br />

кяшф едилмяси, Сяудийя Ярябистанынын щаким даирялярини<br />

тякъя яряб вя Ислам дцнйасында дейил, щям дя дцнйа мигйасында<br />

ясас нцфуз сащибляриндян бириня чевирир. Вящщабилик<br />

54 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


Сяудиййя Ярябистанынын уммайа ясас идеоложи тясир васитяси<br />

олур. Лакин бу тясир юлкя игтисадиййатынын биртяряфли (енержи<br />

вя йанаъаг) олмасы вя АБШ-ла давамлы ямякдашлыг нятиъясиндя<br />

зяифлямякдядир.<br />

Мисир. Бу юлкянин яряб дцнйасында лидерлийи яля кечирмяк<br />

ъящди президент Насирин (1954-70) дюврцня тясадцф едир. Бу<br />

ися юз нювбясиндя Исламла дейил, «яряб сосиализми» (бир нюв<br />

яряб миллятчилийи) идеолоэийасы иля баьлы иди. Лакин Мисирин ща -<br />

ким даиряляри яряб лидерлийинин онларын юлкяляринин щцгугу<br />

олдуьуну щесаб етсяляр дя, диэяр юлкялярдяки яряблярин бу -<br />

нунла баьлы ня фикирляшдикляри барядя дцшцнмцрдцляр. Бу ся -<br />

бябдян Ираг вя Сурийада игтидара эялян «яряб сосиализми»<br />

тяряфдарлары тезликля Мисрдян цмидлярини кясмяли олурлар.<br />

Мисир вя Сурийанын ясасында Бирляшмиш Яряб Респуб -<br />

ликасыны (1958-61) йаратмаг ъящди дя нятиъясиз олду. Сурийа<br />

тезликля Мисирдян айрылды. Ирагда Насирин ъясуслары чеврилиш<br />

тяшкил етмяйя ъящд эюстярсяляр дя, уьурсузлугла цзляширляр.<br />

Мисирин Яряб дцнйасында нцфузунун даща кяскин шякилдя<br />

ашаьы дцшмяси Исраилля 1979-ъу илдя ялдя едилмиш Кемп-Де -<br />

вид разылашмасы фонунда баш верир.<br />

Щазырда Мисир Йахын Шяргдя Исраилдян сонра АБШ-дан<br />

даща чох йардым алан икинъи юлкядир (2007-ъи илдя 1,7 милйард).<br />

Бу Мисирин АБШ-дан эцълц сийаси асылылыьынын эюстяриъисидир.<br />

Гейд етмяк лазымдыр ки, щазырда Мисирдя сон дяряъя<br />

ъидди Ислам мцхалифяти мювъуддур. Бу ися тез-тез дахили гаршыдурмалара<br />

эятириб чыхарыр.<br />

Сурийа. Кечян ясрин 60-80-ъи илляриндя Сурийа вя Ирагда<br />

«яряб сосиализми» идеолоэийасы щаким мювгедя иди. «Яряб<br />

сосиализми» гуруъулуьу Ялъязаирдя, Ливийада, Ливанда<br />

щяйата кечирилир, Фялястин Азадлыг Тяшкилаты бу идеолоэийаны<br />

гябул едирди. Лакин АБШ-ын Йахын Шяргя мцдахиляси эяляъякдя<br />

шцбщясиз ки, ъидди эцъ мяркязи кими ортайа чыхаъаг<br />

яряб бирлийи просесинин гаршысыны алды. Ирагын ишьалы, Гяддафи<br />

режиминин там изолйасийасы, Яряфатын вяфаты, Исраилин Ливана<br />

сон мцдахиляси фонунда яряб юлкяляриндя бу моделин нцфузу<br />

кяскин шякилдя ашаьы салынды.<br />

Бцтцн бу просесляр Сурийанын да бюлэядяки активлийини<br />

азалтды. АБШ-ын Сурийаны «шяр цчбуъаьы»нда елан етмяси<br />

иля, бу юлкянин игтисади ъящятдян боьулмасы просесиня старт<br />

верилди. «Яряб сосиализми» идейасынын мцхтялиф юлкялярдяки<br />

сонракы еволйусийасы ися (мясялян, Ялъязаирдя фундаменталистлярин<br />

ъидди тязйиги иля) милли дювлятлярин мцхтялиф формаларынын<br />

ортайа чыхмасы иля нятиъялянди. Ислам апарыъы дювлят<br />

дини елан едился дя, сийаси идаряетмя дцнйяви даирялярин<br />

ялиндя ъямляшди.<br />

Тцркийя. Сялъугиляр дюняминдян (11-ъи яср) башлайараг<br />

Ислам Дцнйасында вя Хилафятдя бюйцк нцфуз ялдя едян<br />

Тцрк ляр, Аббасилярин сцгуту (1258) иля хилафят тахтыны яля<br />

кечирдиляр вя бу, просесин тягрибян 700 ил давам етмяси иля<br />

нятиъялянди. Османлы дюняминдя Истанбулун фятщи (1453)<br />

Тцрк миллятинин лидерлийини там тясдиг етмиш олду.<br />

Империйанын сцгут етмяси иля Ислам Дцнйасында нцфузуну<br />

итирмиш Тцркийя, 1923-ъц илдя дцнйяви дювлят олараг йеня<br />

йола чыхды. Дювлятин ясас хариъи тясир идейасы ися Тцркчцлцйцн<br />

цзяриндя ъямляшди. Совет Империйасынын даьылмасы иля йени<br />

Тцрк дювлятляринин йаранмасы Тцркийянин бюлэядяки нцфузуну<br />

артырмагла йанашы, тясир даирясини дя эенишляндирди.<br />

Тцркийя елитасында ващид идеолоэийа вя хариъи сийасятдя<br />

ващид ориентасийа йохдур. Авропайа интеграсийа тяряфдарлары<br />

иля йанашы, Тцрк Дювлятляри Бирлийинин йарадылмасы тярфдарлары вя<br />

«йумшаг Ислам» идейасы дашыйыъыларынын чохлуьу да сезилмякдядир.<br />

Гейд етмяк лазымдыр ки, щяр цч истигамят кюклц<br />

шякилдя бири-бириндян фярглянян контурлары юзцндя ещтива едир.<br />

Тцркийя НАТО-нун илк цзвляриндяндир вя Ъянуб-гярби<br />

Асийа юлкяляри вя Ислам Дцнйасында юз щярби потенсиалына<br />

эюря лидерлийи иля сечилир. Авропа васитяси иля дцнйайа интеграсийа<br />

етмиш игтисадиййаты юз динамизми вя мцасир структуруна<br />

эюря фярглянир. Бу юлкя ян мцасир Ислам дювлятидир вя<br />

бу сябябдян дя бюйцк лидерлик потенсиалы вар. Бу инкишафын<br />

гаршысы ися даим хариъдян трансфер едилян дахили проблемляр,<br />

сону эюрцнмяйян Авропа Бирлийи щядяфи вя «сойгырым» тяз -<br />

йиги иля алынмаьа чалышылыр.<br />

Иран. Ислам Дцнйасында бу юлкянин нцфузу илк нювбядя<br />

антиимпериалист вя антиамерикан характерли 1979-ъу ил Ислам<br />

(шия) ингилабы иля характеризя олунур. Мящз бу хцсусиййятляр<br />

Иран фундаментализми идейаларынын щятта сцнниляр арасында<br />

да популйарлыг газанмасына эятириб чыхарыб. 1979-ъу ил ингилабынын<br />

уьурла сонуъланмасы, бир чох мцсялманларын нязяриндя<br />

Ислам фундаментализми ятрафында еффектив вя гялябя иля<br />

нятиъялянян мили-азадлыг идеолоэийасы имиъини формалашдырыб.<br />

Дини байрагла бязядилмиш бу тип мцбаризя методунун<br />

бир сыра дини вя фундаменталист тяшкилатлар васитяси иля трансфери<br />

Иранын Йахын Шярг бюлэясиндяки ясас тясир силащыдыр.<br />

Иранын, юзц дя тякъя Ислам Дцнйасында дейил, юз лидерлийини<br />

тясдиг етмяси цчцн ясас васитяси АБШ вя «бейнялхалг сионизм»я<br />

гаршы мцбариз имиъини мющкямлятмясидир.<br />

Пакистан. Яняняви Ислам мяркязляринин нцфуз даиряляриня<br />

мцнасибятдя щямишя преферик вязиййятдя дайаныб. Па -<br />

кистанын игтисади вя щярби имканлары, бу дювлятин Ислам Дцн -<br />

йасынын шярг щиссясинин лидери олмасы цчцн щяр ъцр шяраит<br />

йарадыр. Щазырда щямин бюлэядя мцсялманларын бюйцк як -<br />

сярийяти йашайыр. Лакин истяр дахили потенсиал, истярся дя сай<br />

фактору уьурсуз эеосийаси гоншулуг амили иля юз ящямий -<br />

йятини итирир. Пакистан демяк олар ки, Щиндистан тяряфиндян<br />

даим тязйиг алтында сахланылыр. Бангладеш (Шярги Пакистан),<br />

щансы ки Пакистанла бирляшмя щалында олсайды, дцнйанын ян<br />

бюйцк Ислам юлкяси мювъуд оларды, Щиндистан тяряфиндян<br />

Исламабаддан 1971-ъи илдя гопардылыб. Пакистанын юз нцфуз<br />

даирясини гярб истигамятиндя – Иран – эенишляндирмяси ися,<br />

шия лик фактору иля мящдудлашыр.<br />

Щазырда Пакистан дахили проблемляр йашамагдадыр. Бу<br />

ися ясасян «бюйцк дювлят олмаг аълыьы» иля ялагядардыр.<br />

Йухарыда да гейд етдийимиз кими, бюлэя лидери олмаг<br />

цчцн Пакистанын щяр ъцр дахили имкан вя потенсиалы вар. Бу<br />

имканла Пакистан дцнйанын башга бюлэясиндя йерляшсяйди<br />

шцбщясиз ки, ясас сюз сащибляриндян бириня чеврилярди. Лакин<br />

щямин имканлары Ъянуби Асийада реаллашдырмаг мцмкцн<br />

ол мур. Щятта Пакистан рясмян нцвя силащына малик йеэаня<br />

Ислам юлкяси олса беля.<br />

Щазырда Пакистаны йалныз бюлэя проблемляри марагланды-<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

55


ра биляр. Онун айагда галмасынын йеэаня эеосийаси шярти<br />

Чинля ямякдашлыгдыр. Лакин бу да, Пакистаны уйьурларын<br />

(мцсялман Тцрклярин) апардыглары мили мцъадиляни гынамаьа<br />

мяъбур едир. Бу ися юз нювбясиндя тябии олараг Ислам<br />

Дцнйасында Пакистана нцфуз газандырмыр. Диэяр тяряфдян<br />

Чинля ямякдашлыьа йени чаларлар эятирмяк истяйи, АБШ-ын<br />

тязйиги иля президент Пярвиз Мцшярряфин истефасы вя бунунла<br />

да юлкядя баш галдырмыш сийаси бющранла нятиъялянди.<br />

Индонезийа вя Бангладеш кими ири мцсялман юлкяляриня<br />

эялдикдя ися, онларын Ислам Дцнйасында лидерлик имканлары<br />

эеосийаси яняняляринин олмамасы вя игтисади проблемлярин<br />

мювъудлуьу сябябиндян ъидди шякилдя мящдуддур.<br />

Инкишаф прогнозу<br />

Эюрцндцйц кими, мцсялман юлкяляри арасында тякъя эцъ<br />

мяркязляринин дейил, идеолоэийаларын да рягабяти давам<br />

етмякдядир. Вя бу сийаси идеолоэийаларын щамысы щеч дя<br />

дини характер дашымыр. Лакин бцтцн бунлара ряьмян сай артымы<br />

вя дахили потенсиал, игтисадиййатын йаваш да олса, давамлы<br />

инкишафы, йахын 20 илдя Ислам юлкяляринин нцфуз даиряляринин<br />

эенишлянмясиня сябяб олаъаг. Мцсялманларын интенсив<br />

миграсийасы (Гярби Авропа, Балканлар, Русийа, Африканын бир<br />

сыра юлкяляри, АБШ) вя Гярбдя эетдикъя гаршысы алынмаз<br />

характер алан мяняви деградасийа, аиля институтунун тамамян<br />

чюкмяси Исламын бир дин олараг нцфуз даирясини даща<br />

да эенишляндирмясиня эятиряъяк. Милли вя дювлятчилик яняняляриндяки<br />

фяргляр ващид Ислам дювляти алтында бирляшмяни<br />

мцмкцн етмяся дя, мцсялман дювлятляри арасында интеграсийа<br />

даща сых характер алаъаг. Бу щятта эяляъякдя Авропа<br />

Бирлийи моделиндя бир Ислам Дювлятляри Бирлийинин йаранмасына<br />

да тякан веря биляр. Бу просес Яряб юлкяляринин вя Тцрк<br />

дювлятляринин ики айры блокда бирляшмяси иля дя старт эютцря<br />

биляр. Щазырда Йахын Шярг вя Юн Асийада баш верян сийаси<br />

просесляр вя дювлятлярин буна мейл етмяси йахын эяляъякдя<br />

беля блокларын йаранаъаьыны дцшцнмяйя ъидди ясаслар верир.<br />

Ислам юлкяляриндя дцнйяви, демократик, миллиййятчи елементляри<br />

юзцндя ещтива едян сосиал дювлят гуруъулуьуна кечидляр<br />

(Ататцрк модели) 21-ъи ясрдя онларын йени эцъ мяркязляри<br />

йарадаъаьына сябяб ола биляр.<br />

Mцяllиmlиkdяn professorluьa<br />

“Tцrk Elи” jurnalыnыn Redaksиya Heyяtиnиn цzvц, professor, mиllяt vяkиlи<br />

Fяzaиl Иbrahиmlиnиn tяrcцmeyи-halыnы tяqdиm edиrиk.<br />

1951-cи иl aprelиn 12-dя Yardыmlы rayonunda ana dan olub. 1968-cи иldя orta<br />

mяktяbи bиtиrиb Azяrbay can Pedaqojи Unиversиtetиnиn Tarиx fakцltяsиnя qяbul<br />

olunub. 1973-cц иldя unиversиtetи fяrqlяnmя dиplomu иlя bиtиrиb tяyиnatla Yar -<br />

dыmlы rayonuna gюndяrиlяrяk 1973-1977-cц иllяrdя mцяllиm ишlяyиb. Bu mцd -<br />

dяt dя respublиka Tяhsиl Nazиrlиyиnиn vя Hяmkarlar Tяшkи latыnыn fяxrи fяr ma -<br />

nыna layиq gюrцlцb. Ишlяdиyи Astanlы kяnd seчkи daиrяsиndяn kяnd sovetиnиn<br />

deputatы se чиlиb. 1977-1979-cu иllяrdя Moskva vиlayяtиndя hяrbи xиdmяtdя<br />

olub. 1979-1982-cи иllяrdя Bakы Dюvlяt Unи versиtetиndя tarиx иxtиsasы цzrя as -<br />

pиran<strong>turan</strong>ыn яyanи шюbяsиndя tяhsиl alыb. 1982-cи иldя aspиrantиranы bиtиrиb<br />

Elmи Шuranыn qяrarы иlяunиversиtetя mцяllиm tяyиn olu nub. Unиversиtetdя mц -<br />

яl lиm, baш mцяllиm, dosent vя zи fяlяrиndя fяalиyyяt gюstяrиb. Hazыrda Tarиx fa -<br />

kцltя sиnиn Azяrbaycan tarиxи (humanиtar fakцltяlяr цzrя) ka fedrasыnыn pro fes -<br />

sorudur.<br />

1986-cы иldя “Azяrbaycan KP-nыn zяhmяtkeшlяrиn яmяk tяrbиyяsи sahя -<br />

sиndя fяalиyyяtи” mюvzusunda na mиzяdlиk, 1998-cи иldя “20-cи иllяrdя Azяr -<br />

baycan kяn dиndя sosиal-sиyasи proseslяr” mюvzusunda doktorluq dиsser ta -<br />

sиyasы mцdafия edиb. Azяrbaycanыn XX яsrиn 20-cи иllяr tarиxиnиn tяdqиqи иlя<br />

mяшьuldur. Tяdqиqat apa rыlan иllяrdя Azяrbaycanda baшlanan yenи sosиal-sиyasи proseslяrиn mahиyyяtи, onun xal -<br />

qыmыzыn tarи xи nя, mяdяnиyyяtиnя, mяnяvиyyatыna, dиlиnя, dиnиnя yad bиr proses olduьu aшkar edиlmиш, yenи cяmиyyяtиn<br />

ta rиxи ta leyиmиzdя oynadыьы rol яtraflы юyrяnиlmишdиr. Bu dюvr lя baьlы bиr monoqrafиya, 60-a qяdяr elmи mя qalя, 2<br />

dяrslиk, bиr neчя metodиkи mяqalя vяtяdrиs proq ra mы nыn mцяllиfиdиr. 2003-cц иldя Azяrbaycan Xalq Cцm hu rиyyяtиnиn<br />

yubиleyи иlяbaьlы Bakыda keчиrиlяn beynяl xalq konfransda “Azяrbaycanda aprel (1920-cи иl) ишьalыndan sonra sиyasи vя<br />

mиllи tяqиblяr”, 2008-cи иldя Berlиndя “Soyqыrыm: uydurmalar vя bюhtanlar” adlы beynяlxalq konfransda “Xocalы soy -<br />

qыrыmы XX яsrиn яn bюyцk facияsиdиr” mюvzusunda mяruzяlяr edиb.<br />

Azяrbaycan Respublиkasыnыn 2000-cииldя II vя 2005-cииldя III чaьыrыш MиllиMяclиsиnя deputat seчиlиb. MиllиMяclиsиn<br />

Avropa Шurasы Parlament As<strong>sam</strong>bleya sыnda tяmsиl olunan nцmayяndя heyяtиnиn цzvцdцr.<br />

Aиlяlиdиr, цч юvladы var.<br />

56 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


Torpaqlarda “sцlh” sюzц ot kиmи<br />

gюyяrmяlиdиr<br />

Zюhrя Яsgяrova<br />

yazычы<br />

Mцxtяlиf иrqlяrя, mиllяtlяrя bюlцnяn иnsanlarыn vahиd bиr<br />

dцnyada harmonиya ичяrиsиndя yaшamasы, sиyasи, hяrbи konf -<br />

lиktlяrя cяlb olunmamasы mцrяkkяb vя aktual bиr mяsяlяdиr.<br />

Mцxtяlиf qцtцblц dцnyamыzda hяr bиr dюvlяtиn sцlh vя mц ha -<br />

rиbя иlя baьlы юz mюvqeyи, stratejи maraqlarы, яrazи иddиa la rы na<br />

bяraяt qazandыrmaq sиyasяtи mюvcuddur. Яqиdяlяr, dиn lяr,<br />

mяdяnиyyяtlяr bиr-bиrиndяn fяrqlяndиkcя elя bиl vиcda nы mыzыn<br />

da rяngи, mяqsяdи, hяqиqяt meyarы realлыqdan daha da uzaq -<br />

laшыr. Rus yazычыsы Dostoyevskиnыn tяbиrи иlя desяk, “Allaha<br />

sюykяnmяyяn vиcdan mяnяvиyyat sыzlыьa qяdяr юz yolunu<br />

aza bиlяr”. Yaшayыb tanыdыьыmыz XX яsr kиmи mцrяk kяb, bюyцk<br />

чevrиlишlяr, keчиdlяr dюvrц olmayыb. Sиyasи kurs lar, mяdяnи<br />

dяyяrlяr mцяyyяn mяrhяlяlяrя bюlцnцb yenиlяrи иlя яvяz<br />

edиldиkcя иnsanlarda gяlяcяyя иnam vя цmиd hиs slяrи azalыr.<br />

Иndи yenи nяsиl юz torpaьыnыn keчmиш taleyиnи, mцstя qиl -<br />

lиyиnиn tarиxиnи, mяdяnиyyяtиnи hяqиqяt ишыьыnda yenиdяn ya -<br />

zы lan dяrslиklяrdяn юyrяnиr. Azad, mцstяqиl dюvlяtиn vя tяn -<br />

daшы olmaqdan шяrяflи nяola bиlяr! Bu azadlыq vaxtы иkяn<br />

mцrяkkяbя dюnяn qanыmыzla yazыlmышdыr. Цmumиyyяtlя, “ta -<br />

rиx” sюzц aь vяrяqlяrdя qыrmыzы hяrflяrlя (qыrmыzы qan rяn -<br />

gиndя) yazыlmalыdыr. Bu yolda шяhиdlиk zиrvяsиnя ucalanlarы<br />

bиr daha ehtиramla yad etmяk цчцn. Lakиn bяшяrиyyяt ta -<br />

rиxиndя dяelя hadиsяlяr var kи, necя deyяrlяr, onlar юlц do -<br />

ьulduqlarы цчцn шanlы tarиxя чevrиlя bиlmяyиblяr. Allahsыz<br />

dюv lяtиn nя qиblяsи, nя dяgяlяcяyиolmaz. Mяsяlяn, dиnи<br />

иnkar edяn “ateиzm” – qorxulu tяblиьat maшыnы mцrяkkяb<br />

dцn yamыzыn яn bюyцk bяlalarыndan bиrи kиmи sovet dюv -<br />

rцndя mиllи-mяdяnи dяyяrlяrиmиzя яn aьыr zяrbяlяr vur muш -<br />

dur. Beynяlиlmяlчиlиk иdeyalarы altыnda dиnиmиz, dиlиmиz, яlиf -<br />

balarыmыz bиzdяn dцшцnцlmцш шяkиldя uzaqlaшdыrыlыr, hяr<br />

dяyишиlяn яlиfba sиyasи oyunlarыn nяtиcяsи kиmи bиzиm цчцn<br />

yenи sыnaq, yenи savad, mяnяvи bюhran demяk иdи. Zorla<br />

sovetlяr aиlяsиnиn цzvц olan Azяrbaycan цчцn bu sиyasи<br />

чev rиlишlяr daha aьrыlы keчmишdиr. Mяnяvиyyatsыz ateиzm цчцn<br />

mцqяddяs heч nяyoxdur, sankи qяdиm иnkvиzasи ya nыn яyrи<br />

bиr gцzgцsцdцr. Keчmишdя kиlsя xadиmlяrи Allah (c.c.) adыn -<br />

dan elmя, tяrяqqиyя qarшы amansыz mцbarиzя aparыrdыlarsa,<br />

ateиstlяr dя mцtlяq hяqиqяtи danaraq, dиnи, bяшяrи dяyяrlяrи<br />

gюzdяn salmaq цчцn fяalиyyяt gюstяrиrdиlяr. Bцtцn bunlara<br />

baxmayaraq, sosиalиzm sиstemи daьыldыqdan sonra dцшц -<br />

nцr dцk kи, иnsanlar ateиzm kabusundan xиlas olaraq, dцz<br />

yola, Allah (c.c.) yoluna dюnяcяk vя humanиst dяyяrlяrя<br />

ma lиk olacaqlar. Keчmиш sяhvlяr vя gцnahlar unudulacaq.<br />

Amma belя olmadы. Qяlbяn mяrhяmяtdяn, dиndяn uzaq<br />

adamlar dиn pяrdяsи иlя яsl sиmanыgиzlяtmяyя чalышdыlar. Dиl<br />

яvяzиnя sиlahlar danышdы. Sиlahlar иsя иnsanlara dиn adыndan<br />

юlцm atяши aчdы.<br />

Nяfslи qonшularыmыz шяhиdlяrиn qыzыl qanыna bцrцnmцш<br />

torpaьыmыzdan, maddи vяmяnяvиnemяtlяrиmиzdяn gюzlя rи -<br />

nи hяlя dя чяkmиrlяr. Ermяnи шovиnиstlяrи qяdиm tarиxи fakt -<br />

la rыn saxtalaшdыrыlmasы yolu иlя uzun яsrlяrdиr kи, dцnya иc tи -<br />

maиyyяtиnиn dиqqяtиnи юz dыrnaqarasы problemlяrиnя yюnяlt -<br />

mяklя mяшьuldurlar. Dцnya иctиmaиyyяtи susmaьa цstцnlцk<br />

verdиyи цчцn ermяnиlяrиn ишьalчы sиyasяtиnиn qarшыsы alыnmыr.<br />

Dцnya xяrиtяsиndя mяnяvиyyatы xяstя, cыlыz bиr dюvlяt sцnи<br />

surяtdя Azяrbaycan torpaqlarыnыn hesabыna bюyцmяk иs -<br />

tяyиr. Gюrцnцr, bu arzu чoxunun иstяyи иlя цst-цstя dцшцr.<br />

Ona gюrя dя bиzиm яn bюyцk hazыrlыьыmыz bиr xalq kиmи mя -<br />

nяvи bиrlиyиmиzdя, torpaqlarыmыzыn bцtюvlцyц uьrunda mц -<br />

barиzяmиzdя olmalыdыr.<br />

Hamыya mяlumdur kи, ruslarla ermяnиlяr uzun mцd dяt -<br />

dиr bu иstиqamяtdя яlbиr fяalиyyяt gюstяmяkdяdиrlяr. Bиr hя -<br />

qиqяt dя var kи, Ы Pyotr qeyrи-rus xalqlara qarшы чox aman sыz<br />

olmuшdur. Vaxtи иkяn sяlиb mцharиbяlяrиnя rяvac verяn sи -<br />

yasяtчиlяrlя onun sиyasяtи demяk olar kи, цst-цstя dцшцr dц:<br />

“Rusиya dюvlяtиnи o vaxt dюvlяt adlandыrmaq olar kи, pay taxtы<br />

Asиya vя Avropa xяzиnяlяrиnиn aчarы olan Иstan bul da qяrar<br />

tutsun”. Keчmиш tarиxя nяzяr salaq: 1095-cи иldя Roma Pa -<br />

pasы ЫЫЫ Urban bцtцn xrиstиan dюvlяtlяrиnи Tцrklяrя, яrяblяrя<br />

qarшы sяlиb mцharиbяlяrиnя чaьыrыrdы. 1095-1291-cи иllяr яr -<br />

zиndя qяddarlыqla aparыlan mцharиbяlяrdя gцnahsыz иn san -<br />

lar baшqa dиnя mяnsub olduqlarы цчцn mяhv edиldиlяr. Sяlиb<br />

mцharиbяlяrиndя Tцrk яdяbиyyatы yandыrыldы, bиr qиsmи kиlsя -<br />

lяrdяgиzlяdиldи. Чox tяяssцff kи, qяdиm mяdяnиyyя tи mиzи яks<br />

etdиrяn canlы tarиxиmиz иkиncи dяfя bиzиm unutqan lыьыmыza<br />

mяruz qalmыш, bu hadиsя tяdqиq olunmamыш, dцnya иctи ma -<br />

иy yяtиnя vaxtыnda чatdыrыlmamышdыr. Haqq sяsиmиzиn sus du -<br />

rulmasы цчцn bяdxah qonшularыmыz bиrgя sяy gюstя rяrяk,<br />

qarшыmыza Чиn sяddи чяkmяyи bacarmышlar.<br />

Qяdиm Tцrk mяdяnиyyяtиnи, tarиxиnи araшdыran genиш oxu -<br />

cu audиtorиyasыnыn rяьbяtиnи qazanmыш Murad Adcыnыn “Иvan<br />

Qroznыnыn kиtabxanasыnыn sиrrи” mяqalяsиnя nяzяr sal saq bиr<br />

daha aydыn olar kи, xrиstиanlar яsrlяr boyu qяdиm Tцrk mя dя -<br />

nиyyяtиnиn иzlяrиnи tarиxdяn sиlmяklя yanaшы, bu haqda sus -<br />

maьa чalышmышlar. Чцnkц rus mяktяblяrиndя dяrs lиyя salыn -<br />

mыш “Иqor Polku haqqыnda” dastan bиldиyиmиz kиmи, vax tы иkяn<br />

Tцrk dиlиndя qяlяmяalыnmышdыr. Moskva Kremlиnиn Tay nиts -<br />

kи qцllяsиnиn yeraltы sarayыnda Иvan Qroz nыnыn qяdиm kиta b -<br />

xanasы haqqыnda rus alиmlяrиnиn aчыqlama vermя mя sиnиn<br />

sя bяblяrи mяlumdur. Цmumиyyяtlя, xrиstиan alяmиndя Иs -<br />

lam dan яvvяlkи Tцrk mяdяnиyyяtи, Иslam dиnи юz parlaq hя -<br />

qиqяtи, яzяmяtи, hиkmяtи иlя bиr чoxlarыnыn qяlbиnя vяlvяlя<br />

salmышdыr. Bиr чoxlarы saxtalaшdыrыlmыш tarиxlяrиnиn nя vaxtsa<br />

цzя чыxacaьыndan bяrk narahatdыrlar. Murad Adcы юz mя -<br />

qalяlяrиnиn bиrиndя qeyd edиr: “Яgяr Atиlla dиrиlsяydи hяr bиr<br />

xakas, qazax onunla danышa bиlяrdи, bu sюhbяtdя tatar da,<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

57


kumыk da kяnarda qalmazdы. Чцnkи Tцrk dиlиnиn qяrиbя ke y -<br />

fиyyяtи var – konservatиvdиr, heч vaxt qocalmыr, dи gя rиlяrиnиn<br />

ичиndя яrиmиr”.<br />

Yenя dяyazыnыn яvvяlиnя qayыtmaq иstяyиrяm kи, bя шя -<br />

rиyyяt цчцn Allah (c.c.), dиn nя demяkdиr Allahыn (c.c.) bu -<br />

yurduqlarыna яmяl etmяmяk, gюzdяn pяrdя asmaq ona<br />

qarшы яn bюyцk gцnah vя цsyandыr. Bu halda daha чox xrиs -<br />

tиanlыq юzцnц qabarыq bиrцzя verиr. Xrисtиan mяnчиlяrиnиn<br />

(eqoиstlяrиnиn) ич dцnyasыnы иfшa edяnlяrdяn bиrи olan, teo -<br />

sofиya цzrя юz aktual elmи яsяrlяrи иlя tanыnan Yelena Bla -<br />

vatskaya yazыlarыnыn bиrиndя qeyd etmишdиr: “Шюhrяt vяqяlя -<br />

bя yalnыz bяlaьяtlи sюzlяrdиr... mяhv edиlmиш иnsan hяyatlarы<br />

цzяrиndя oxunan dualar vя шцkцrlяr kafиrlиkdиr”. Y.Bla vats -<br />

kaya “Иncиl”иn ezoterиk xarakterи” mяqalяsиndя dяonun qя -<br />

dиm Mиsиr mиfologиyasыndan иstиfadя edиlmяsи fakt larыnы san -<br />

ballыиzahlaрla oxuculara tяqdиm edиr. Tяsadцfи deyиl kи, mяhz<br />

xrиstиanlar bu alиmи dиnиn dцшmяnи kиmи qяlя mя verиrlяr.<br />

Mяgяr иbadяt edяnlяrиn hamыsы Allahыna (c.c.) qarшы sя -<br />

mиmиdиrmи Иnkar edиlmяz faktdыr kи, “Allah” kяlmяsиnи hяrя<br />

юz dиnи prиzmasыndan keчиrиb baшqa dиnи иnkar etmяklя onu<br />

tanыyыr. Яlbяttя, bu meyarla Иslam dиnиnя yanaшmaq olmaz.<br />

“Quran”ыn “Alи-Иmran” surяsиndя (ayя 84) deyиlиr: “Ya Mя -<br />

hяmmяd, sюylя: “Bиz Allaha, bиzя nazиl olana, “Quran”a, Иb -<br />

rahиmя, Иsmayыla, Иshaqa, Yaquba vя onun oьullarыna nazиl<br />

edиlяnя, Musa, Иsa vяdиgяr peyьяmbяrlяrя verиlяnlяrя иnan -<br />

dыq vя onlarыn heч bиrиnиbиr-bиrиndяn ayыrmыrыq. Bиz yalnыz<br />

Allaha tяslиm oluruq”.<br />

Яslиndя unиversal, humanиst dиn kиmи юzцnц tяsdиq edяn<br />

Иslam dиnи dцnyaya tanыdыlan terrorиstlяrиn, Иslam bayraьы<br />

altыnda lцzumsuz olaraq baшqalarыnыn hяyatыnы tяhlцkя altы -<br />

na almaqla cиhad edяnlяrиn, kamиkadzelяrиn, harada gяldи<br />

юzцnц partladan, nahaq qan tюkяnlяrиn dиnи deyиl. Dиn onlar<br />

цчцn юz чиrkиn яmяllяrиnи hяyata keчиrmяk vasиtяsиdиr. Яlи<br />

(я) belяxиslяtlииnsanlar haqqыnda demишdиr kи, “sиz шeytanыn<br />

яlиndяkи oxlarsыnыz vя o юz nишanlarыnы vurmaq цчцn sиzиn<br />

чиrkиn vцcudlarыnыzdan иstиfadя edиr vя sиzиn vasиtяnиzlя ca -<br />

maatы шцbhяyя vя azьыnlыьa salыr. Onlar haqq sюzlяrиn dяn<br />

danышыr, amma batиl mяqsяd gцdцrlяr”. Иslamыn yaшыl rяmzи<br />

яslиndя Allahыn (c.c.) иnsanlarы sцlhя apardыьы yaшыl bиr yol -<br />

dur. Bu yolun kяnarыnda qara tиkanlar, mяftиllяr deyиl, cяn -<br />

nяt baьlarы salыnmalыdыr.<br />

Dцnyяvи dюvlяtиn vяtяndaшы kиmи dиnиmиzиn alи qanun -<br />

larыndan bяhrяlяnmяlи, cяmиyyяtиmиzиn saьlam kюklяr цzя -<br />

rиndя иnkишafыna bиrgя sяylяrиmиzlя чalышmalыyыq. XXI яsrиn<br />

dиnlяrиn, xalqlarыn barышыq, bиrlиk яsrиnя чevrиlяcяyиnя, bu<br />

yol da ortaq mяxrяcя gяlиnяcяyиnя иnanmaq иstяyиrиk.<br />

Deyиrlяr, Allah (c.c.) юlmяz иnsan, иnsan иsя юlяn Allah -<br />

dыr (c.c.). Bu bяnzяrlиyи, bu fяrqи duymaq цчцn яslиndя Alla -<br />

hы (c.c.) юz daxиlиndя tapыb sevmяk lazыmdыr. Tяsadцfяn<br />

deyиlmиr kи, Allah (c.c.) bиzя шah damarыmыzdan da yaxыndыr.<br />

Bu gюzяgюrцnmяz yaxыnlыьa, mцqяddяslиyя, paklыьa xя -<br />

yanяt etmяklя dцnyada “Allahlыq” иddиasыna dцшmцшцk. Allah<br />

(c.c.) иsя qяddar, daьыdыcы deyиl, yaradыcыdыr, mяrhяmяtlиdиr.<br />

Bцtцn dюvrlяdя yenи kяшflяrиn яsas hяdяfи torpaq vя иn -<br />

san oldu. Torpaq иnsanlarыn tюrяdиklяrи gцnahlardan yяqиn<br />

kи, yalnыz qиyamяt gцnц qurtulacaq. Qяdиm fиlosof Taukan<br />

Soxonun fиkrиnя gюrя, “иnsanlar mцdrиklяrиn sюzlяrиnи hяzm<br />

etmяdяn udmaq иstяdиklяrи цчцn mцdrиklиyя naиl ola bиl mиr -<br />

lяr”. Яlbяttя, bu fиkиrdя bюyцk hяиqяt var. Mцdrиklиk zиr vяsи<br />

иlk baxышdan Sиzиfиn daшы qaldыrыb qalxdыьы daь zиrvяsиnя<br />

bяnzяsя dя, o xoшbяxtlиyиn юmrц anиdиr. Bяlkя dяbиr udum<br />

hava qяdяr. Яsl mцdrиk иnsan Sиzиf kиmи hяdяr чяkdиyи zяh -<br />

mяtиn acыsы, cяzasы иlяцzbяцz qalmaz. Mяnяvиyyatsыz sи vи -<br />

lи zasиyalar gec-tez mяhv olmaьa mяhkumdur. Vaxtы иkяn<br />

da ьыlыb parчalanan sиvиlиzasиyalardan qalmыш cцzи daш abи -<br />

dяlяr okeanlarыn, dяnиzlяrиn dяrиnlиyиndя яbяdиyyяtя qovuш -<br />

muшdur.<br />

Necя deyяrlяr, dцnya bиzdяn цz чevиrиb getmяkdя, qи -<br />

ya mяt gцnц bяrи gяlmяkdя olduьu bиr dюvrdя XX яsrdяn<br />

bя rи tяhlцkя yaradan alиmlяrиn sayы artmaqdadыr. Mц ha rи -<br />

bяlяrdя yenиkцtlяvи qыrьыn sиlahlarы, hяrbи texnиkalar, bиr sюz -<br />

lя, юlцm alяtlяrи, maшыnlar иnsanlarы taxыl zяmиsи kиmи bичя -<br />

cяkdиr. Vaxtы иkяn Nobel dиnamиtи daьlыq yerlяrиn partladыlыb<br />

yol larыn, kюrpцlяrиn salыnmasы цчцn иcad etsяdя, sonda onun<br />

яsas hяdяfи gцnahsыz иnsanlar oldu. Eynшteyn nцvя sиlahыnы<br />

kяшf edяndя, onun aьlыna belя gяlmяzdи kи, bu tяh lцkяlи<br />

gцcdяn Amerиka hяrbичиlяrи Yaponиyaya qarшы qor xuducu<br />

bиr vasиtя kиmи иstиfadя edяcяkdиr. Mцharиbяlяr ge dяn юlkя -<br />

lяrdя torpaq aьzы aчыq, bюyцk qяbиrя bяnzяyиr.<br />

Tяяssцf kи, иnsanlarыn qara яmяllяrиndяn чиrkaba bu -<br />

laшan torpaqda “sцlh” sюzц ot kиmи gюyяrmиr. Bяшяrиyyяt ta -<br />

rиxиndя elя bиr sяhяr aчыlacaqmы kи, uшaqlar aclыq, xяs tяlиk,<br />

mцharиbя qorxusu bиlmяsиn. Gюy цzцnц mцharиbя lя rиn acы<br />

tцstцsц bцrцmяsиn. Aclыq vя sяfalяt ичиndя yaшayan иnsan<br />

цчцn mяhяbbяt vя gюzяllиyиn qиymяtи bиr parчa qara чюrяk<br />

dяyяrиndяdиr. Eynи sяma altыnda dцnyanыn da bиr цzц qara,<br />

bиr цzц aьdыr. Mцqяddяs kиtablar иnsanlar arasыnda mяnяvи,<br />

maddи kюrpцlяr yaratmaq цчцn sяmadan yerя endиrиlmиш -<br />

dиr. Bиzи sыnaьa чяkmяk цчцn dиlиmиzlя яmяlиmиz arasыnda<br />

bюyцk uчurumlar dayanыb. Яgяr nяcиblиkdяn, tяvazюkarlыq -<br />

dan kasыb olmasaydыq torpaq цstцndя gяzяndя hяrdяnbиr<br />

ayaьыmыzыn da altыna ehtиyyatla baxa bиlяrdиk... Ayaьыmыzыn<br />

altыnda иsя bиzи юz nemяtlяrи иlя sevиndиrяn, saьlamlыьыmыzы<br />

ana kиmи qoruyan canlы torpaqdыr. O canlы olmasaydы aьac -<br />

lar bar vermяzdи. Lakиn torpaьы layиq olmadыьы cяzalara<br />

mяhkum etmяklя (bombalarla, kиmyяvи tullantыlarla, ekolojи<br />

facияlяrlя) юzцmцzц onun “sahиbи” kиmи aparыrыq. Иnsan nя<br />

иs tehsal edиrsя etsиn, o, Allahыn (c.c.) yaratdыьы tяbияtdяn,<br />

elm dяn kяnarda heч nя yarada bиlmяz. Dцnyanыn canlы<br />

tяbияtи bиzиm dцшцnцlmяmиш яmяllяrиmиzиn acы “mяhsulla -<br />

rыndan” яzиyyяt чяkиr.<br />

Yerи gяlmишkяn, Rene Dekartыn, “dцшцnцrяmsя demяk<br />

yaшayыram”, mяшhur fиkrиnи xatыrlamaq yerиnя dцшяrdи. Яgяr<br />

cяmиyyяtиn alи qanunlarыna yabanчы, ac, zяиf bиr иnsan, an -<br />

caq heyvanи иnstиnktlяrя yaшayыrsa onu dцшцncяlяr xoшbяxt<br />

edя bиlяrmи Axы, onun dцшцncяlяrи яslиndя hяsrяt vя яzab<br />

odunda yanыr. Onun acы fиkиrlяrи cяmиyyяtя hansы faydalы<br />

mяhsul verя bиlяr Ancaq tox adamlarыn qarшыsыnda aчыlan<br />

genиш цfцqlяr onlarыn arzularы, dцшцncяlяrи цчцn yenи mey -<br />

danlar yaradыr. Zяngиnlиk mяrtяbяsиndя иsяdцшцncя иlяger -<br />

чяklиk yaxыn qonшudur.<br />

Tяяssцf kи, hяr яsrиn юz zamanыna, hюkmцnя gюrя mц -<br />

harиbяlяr baш qaldыrыr. Xяstяlиklяr dя bиr tяrяfdяn ya yerdяn,<br />

ya gюydяn иnsanlara qarшы meydan oxuyur. Tяbиblяr, alиm -<br />

lяr kюhnя xяstяlиklяrя qarшы tutarlы яlac etmяyя чalышsa da,<br />

aparыlan elmи-tяdqиqat ишlяrи davam etsя dя, aьыr xяstяlяrиn<br />

onlarыn nяtиcяlяrиnи gюzlяmяyя юmrц kиfayяt etmиr. Torpaq -<br />

dan яlиmиz цzцlяndя son цmцdиmиz mцqяddяs gюylяrdяdиr.<br />

Yerdя gюzц, qяlbи kor olanlar gюydя nяaxtara bиlяrlяr!<br />

Bom balarыn, sиlahlarыn яjdaha nяrиltиsи, gцnahsыz qurban la -<br />

58 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


ыn, yaralыlarыn иnиltиsи altыnda gюylяrdяn mяrhяmяt umuruq.<br />

Bяsиrяt gюzц olan иnsan gюylяrя baxa bиlmиr, чцnkи ruhlar<br />

yerdя dиrиqalanlarыn halыna aьlayыr. Sяhяr gцnяши doьul ma -<br />

ьыmыzы, qцruba enяn, batan gцnяш hяr шeyиn bиr яvvяlи vя<br />

axыrы olduьundan xяbяr verиr. Son ucu юlцmlц dцnyadan<br />

qazandыьыmыz яmяl dяftяrиndяn savayы яlиmиzdя heч nяol -<br />

mayacaq. Nиyя bu sadя, aydыn hяqиqяtиn mahиyyяtиnи dяrk<br />

etmяk иstяmиrиk!<br />

Hяlя dя, шяhиd Habиlиn gцnahsыz qanы yuyulmayыb, onun<br />

qatиl qardaшы Qabиl Allah (c.c.) tяrяfиndяn baьышlanmayыb.<br />

Qabиlиn gцnahlarы bu gцn dя bиzиm aramыzda yaшayыr. Lut<br />

peyьяmbяrиn (s) яxlaqsыz, Musa peyьяmbяrиn (s) nankor,<br />

harыn qюvmц vяona bяnzяr иnsanlar yer цzцndя daha da<br />

чoxalыb kи, azalmayыb. Чцnkи o dюvrя nиsbяtяn иndи yer<br />

цzцndя иnsanlarыn sayы olduqca чoxdur. Yusиf peyьяmbяrиn<br />

(s) paxыl qardaшlarы kиmи яzиz, yaxыn adamlarыmыza qarшы<br />

rиyakar, amansыz olmayaq, onlarы dцшdцyц qaranlыq qu yu -<br />

lar dan xиlas edяk, quyular mяrdlяrя qarшы tяlя olmasыn. Bиz<br />

kиmlяrи necя tяmsиl edиrиksя, юvladlarыmыz da o cяmиyyяtdя<br />

tяrbиyя alыr. Gцnahkarlar mцqяddяs zяka ишыьыnы sevmяzlяr.<br />

Яslиndя qaranlыq ишыьыn kюlgяsиdиr. Kюlgяdя иsя hяqиqяt<br />

olmaz. “Quran”ыn Alи-Иmran surяsиndя (ayя 99) deyиlиr: “De<br />

kи, “Ey kиtab яhlи! Sиz haqqa шahиd olduьunuz halda, nя цчцn<br />

иman gяtиrяn шяxslяrи Allahыn yanыndan gerи dюndяrmяyя<br />

чalышaraq onlar цчцn яyrи yol axtarыrsыnыz Halbukи Allah<br />

sиzиn etdиklяrиnиzdяn xяbяrsиz deyиldиr”.<br />

Иstяmяzdиm kи, qяlяmя aldыьыm yazы oxucuda bяdbиn<br />

hиsslяr oyatsыn. Yцksяk иnkишaf etmиш texnologиyalarыn sц -<br />

rяtlи, gяrgиn rиtmиndя yaшayan иnsanlarda baшqalarыna qarшы<br />

hяssaslыq, mяrhяmяtlи hиsslяrи korlaшыr. Beyиnиn assosиatиv<br />

funksиyasы, emosиyalar keyfиyyяtcя dяyишиlиr.<br />

Mцbarиzя meydanы olan yer цzцndя Xeyиr qцvvяlяr hя -<br />

mишя Шяr цzяrиndя bюyцk qurbanlar hesabыna olsa da qя -<br />

lяbя чalmышdыr. Bиr sюzlя, яgяr hяqиqяtяn dяиnsan ona Allah<br />

(c.c.) tяrяfиndяn яmanяt verиlяn ruhunu иncиtmяdяn, ona tя -<br />

cavцz etmяdяn yaшayыb-yaratmaьы bacarsaydы, yaratdыьыnы<br />

юldцrmяsяydиюmrц daha uzun olardы. Яzяmяtlи, mяrhя mяt -<br />

lи Allah (c.c.) qarшыsыnda mцmkцn olmayan heч nяyoxdur.<br />

Qыsa юmrцmцz boyu gцnahlardan tюvbя edиb humanиst<br />

dиnиmиzя, иmanыmыza, torpaьыmыza, aиlяyя, cяmиyyяtя sя -<br />

daqяtlя, vиcdanla xиdmяt etmяk цчцn yaшasaydыq XXЫ яsr<br />

“Gцnahlardan tяmиzlяnmя яsrи” kиmи bяшяrиyyяt tarиxиnя<br />

qыzыl hяrflяrlя yazыlardы. Яlи Kяrиmиn dцnyadakы mцharи bя -<br />

lяrи, gцnahlarыmыzы иslah etmяyя чaьыrыш kиmи sяslяnяn bu<br />

sяtиrlяrи иnanыram kи, bиzи dяrиndяn dцшцndцrmяyя bиlmяz:<br />

Ey hяmяsrиm,<br />

Hяqиqяtиn qan qardaшы,<br />

Dayandыrmaq olmazmы, de,<br />

Yarычыlpaq, yarыvяhши,<br />

Qяdиm иnsan atan daшы!<br />

Pıçıltı və kərpic<br />

Gənc və bacarıqlı bir sürücü yeni “Yaquar” markalı maşını ilə küçədən sürətli şəkildə<br />

keçirmiş. Dayanmış maşınların arasından yola qəflətən çıxa biləcək uşaqlara diqqət<br />

edərkən birdən sanki bir şey gördüyünü zənn edərək yavaşıdı. Amma maşınla prospektdən<br />

yavaşca keçməsinə baxmayaraq heç kimsəni görmədi. Qəflətən maşınına kərpic<br />

atıldığını hiss etdi. Maşınını saxlayıb kərpicin atıldığı yerə baxdı. Daha sonra maşından<br />

düşüb orada olan kiçik bir uşağı tutaraq onun üstünə bağırmağa başladı: “Bunu nə üçün<br />

etdin Sən kimsən və nə etdiyini düşünürsənmi” Uşaq yalvararaq dedi: “Xahiş edirəm<br />

məni bağışlayın. Çox peşmanam. Əgər kərpici atmasaydım heç kim dayanmazdı”.<br />

Dayanmış maşınlardan birinin arxasına işarə edib dedi: “Qardaşım səkinin kənarından<br />

yuvarlandı və təkərli arabasından yıxıldı. Mən onu qaldıra bilmirəm. Onu təkərli arabasına<br />

qaldırmaq üçün mənə yardım edə bilərsinizmi”.<br />

Bu vəziyyətdən son dərəcə təsirlənən gənc sürücü yerdəki cavanı qaldıraraq<br />

təkərli arabasına oturtdu. Dəsmalıyla cızıqlarını və yaralarını silərək ciddi bir yarasının<br />

olub-olmadığını yoxladı. Kiçik uşaq sürücüyə xitabən dedi: “Təşəkkür edirəm. Tanrı<br />

sizdən razı olsun”. Gənc sürücü kiçik uşağın qardaşını evlərinə doğru aparmasını sakitcə<br />

seyr etdi.<br />

Dayandığı yerdən maşınına doğru geri dönməsi olduqca uzun sürmüşdü. Gənc<br />

sürücü maşının kərpiclə əzilmiş qapısını heç təmir etdirmədi. Qapıda olan əziyi, həyatını<br />

birinin ona kərpic atmasını tələb edəcək qədər sürətli yaşamamasını xatırlatması üçün<br />

eləcə saxladı.<br />

Tanrı ruhunuza pıçıldar və qəlbinizə danışar. Bəzən, dinləyəcək qədər zamanınız<br />

olmazsa sizə bir kərpic atar. İstər pıçıltını, istər kərpici dinləyin. Seçimi siz edin...<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

59


Mиster Hemferиn xatиrяlяrи<br />

(V yazы)<br />

Tяxmиnяn bиr neчя яsr яvvяl<br />

Иngиltяrяnиn Mцstяm lя kя lяrя Nяzarяt Nazиrlиyи (MNN) tяrяfиndяn mцsяlman юlkя lяrиnя<br />

casusluq mяqsяdиlя gюndяrиlmиш Mиster Hemferиn xatиrяlяrи<br />

mцasиr dюvrdя Tцrk mиllяtиnиn vя mцsяlman цm mяtиnиn nцmayяndяlяrи цчцn<br />

чox gяrяklи ola bиlяr.<br />

Mяhяmmяd Nяcdи иlячox sяmиmи vя yaxыn olmuшduq.<br />

Bu gцnlяrdя шияlяrиn dиnи-elmи mяrkяzи olan Kяrbяla vя Nя -<br />

cяf шяhяrlяrиnя getmяk цчцn Londondan яmr gяlmишdи. Mя -<br />

hяmmяdlя gюrцшцb Bяsrяdяn ayrыlmaq mяcburиyyяtиndя<br />

qaldыm. Lakиn bu cahиl vя yolunu azmыш шяxsиn gяlяcяkdя<br />

yenи bиr fиrqя yaradacaьыnы vя onun Иslam dиnиnи daxиldяn<br />

parчalayыb daьыdacaьыnы dцшцnяndя hяdsиz dяrяcяdя<br />

sevиnиrdиm. Yaranacaq bu azьыn fиrqяnиn иnanclarыnы шяx -<br />

sяn юzцm hazыrladыьыma gюrя fяrяhlяnиrdиm.<br />

Яlи иbn Яbutalиb Nяcяfdя dяfn edиlmишdиr. Nяcяfdяn bиr<br />

neчя kиlometr aralыda Яlиnиn xиlafяt mяrkяzи olan Kufя шя hяrи<br />

yerlяшиr. Hяzrяtи Яlи юldцrцldцkdя, oьlanlarы Hяsяn vя<br />

Hцseyn onu Kufяdяn kяnarda, hal-hazыrkы Nяcяf шяhяrиndя<br />

dяfn etmишdиlяr. Bundan sonra Nяcяf иnkишaf edиb bюyц mя yя<br />

baшlamышdы. Шия alиmlяrи Nяcяfя toplaшmыш, orada mяd rяsяlяr<br />

qurub alи-dиnи tяhsиl ocaqlarы yaratmышdыlar. Иs tam buldakы<br />

xяlиfяnиn onlara mцnasиbяtи bиr neчя sяbяbя gюrя pиs иdи:<br />

Иrandakы шия hюkumяtи Nяcяfdяkи шияlяrи dяstяklяyиrdи.<br />

Xя lиfя dя onlarыn ишlяrиnя qarышыrdы. Hяr иkи dюvlяtlяr ara sыn -<br />

da mцnasиbяtlяr gяrgиnlяшmиш, hяtta hяr dяqиqя belя mц -<br />

ha rиbя baш verя bиlяrdи.<br />

Nяcяf яtrafыnda шияlяrи dяstяklяyяn чoxlu sиlahlы tayfalar<br />

var иdи. Sиlahlarы vяdяstяlяrи nиzamlы ordu шяklиndя olmasa<br />

da, xяlиfяnиn ordusu иlя dюyцшmяk иmkanыnda иdиlяr.<br />

Nяcяfdяkи шия alиmlяrи Hиndиstan, Afrиka vя bцtцn dцn -<br />

yadakы шияlяrиn яn alи dиnиmцracияt yerlяrи иdи. Bцtцn dцnya<br />

шияlяrи bu шяhяrdя yerlяшяn mцctehиdlяrиn bиrcя fиtvasы иlя<br />

ayaьa qalxыb цsyana baшlaya bиlяrdиlяr.<br />

Peyьяmbяrиn qыzы Fatиmяnиn oьlu Hцseyn иbn Яlи Kяr -<br />

bяlada шяhиd edиlmишdиr. Иraq яhalиsи Mяdиnяyя mяktub<br />

yazaraq иmam Hцseynи юzlяrиnя xяlиfя seчmяk цчцn bu шя -<br />

hяrя dяvяt etmишdиlяr. O, aиlяsи иlя bиrlиkdя Kяrbяla tor pa -<br />

ьыna yetишdиkdя, иraqlыlar юz vяdlяrиnя xиlaf чыxaraq, Шamda<br />

o<strong>turan</strong> яmяvи xяlиfяsи Yezиd иbn Mцavиyяnиn яmrи иlяona<br />

qarшы vuruшmuшdular. Hцseyn aиlяsи иlя bиrlиkdя Иraq or du -<br />

suna qarшы шяhиd oluncaya qяdяr qяhrяmancasыna dю yцш -<br />

mцшdц. O gцndяn sonra шияlяr Kяrbяlanы ruhanи bиr mяrkяz<br />

olaraq qяbul etmиш vя hяr yerdяn oraya gяlиb toplaш mыш -<br />

dыlar (Tяяssцflяr olsun kи, xrиstиan alяmиndя belя bиr mяr -<br />

kяz yoxdur). Kяrbяla dя Nяcяf kиmи шияlяrиn dиnи-elmи mяr -<br />

kяzlяrиndяn sayыlыr vя orada чoxlu sayda mяdrяsяlяr vardыr.<br />

Bu иkи шяhяr hяmишя bиr-bиrиnя yardыmчы olurlar.<br />

Kяrbяlaya getmяk яmrиnи aldыqdan sonra Bяsrяdяn<br />

Baь dada, oradan da Fяrat чayыnыn kяnarыnda yerlяшяn Hиllя<br />

шяhяrиnя getdиm. Dяclя vяFяrat чaylarы Osmanlыdan gя lя -<br />

rяk Иraqdan keчиr vя sonda Bяsrя kюrfяzиnя tюkцlцr. Bu<br />

чaylar Иraq цчцn hяyatи яhяmиyyяt daшыyыr. Mяn Londona<br />

dюn dцkdяn sonra MNN-я getdиyиm zaman Иraqla baьlы tяk -<br />

lиflяrиmиzи qяbul etdиrmяk mяqsяdиlя, bu чayыn иstиqa mяtиnи<br />

dяyишmяk цчцn plan hazыrlanmasыnы tяklиf etdиm. Яgяr su<br />

Иraqdan kяsиlяrsя, tяklиflяrиmиzи qяbul etmяyя mяcbur ola -<br />

caqlar – dedиm. Hиllяdяn Nяcяfя azяrbaycanlы tacиr qи ya fя -<br />

sиn dя getdиm. Шия alиmlяrи иlя dostluq vя sяmиmиyyяt qur -<br />

dum vя onlarы aldatmaq цчцn dяrslяrdя ишtиrak etmяyя baш -<br />

ladыm.<br />

Шияlяrlя sцnnиlяrиn fяrqи aшaьыdakы kиmиdиr:<br />

Шияlяr Osmanlы hюkumяtиnя qarшы dцшmяn mюvqeyи<br />

tutmuшdular. Чцnkи onlar шия, Tцrklяr иsя sцnnи иdиlяr.<br />

Шия alиmlяrи bиzиm durьunluq dюvrцndяkи keшишlяrиmиz<br />

kиmи юzlяrиnи tamamиlя dиnи elmlяrя hяsr etmиш, dцnyяvи<br />

elm lяrlя чox az maraqlanыrdыlar. Dцnyada baш verяn иc -<br />

tиmaи-sиyasи hadиsяlяrdяn xяbяrsиz иdиlяr. Bиr gцn юz-юzцmя<br />

fиkиrlяшdиm kи, шияlяr nя zavallы иnsanlardыlar. Bцtцn dцnya<br />

oyaq иkяn onlar hяlя dя yatыrlar. Bиr gцn gяlяcяk bиr sel on -<br />

larы yuyub aparacaq.<br />

Onlarы xяlиfяyяqarшы цsyana yюnяltmяk иstяyиrdиm. Mя -<br />

nи bu mюvzuda dиnlяyяn olmadы. Bяzиlяrи dя bu tяklиfи eшиt -<br />

dиkdя mяnяиstehza иlя yanaшыrdы. Sankи onlara, dцn yanы<br />

yыxыn – deyиrdиm. Onlar Osmanlы xиlafяtиnи fяtholunmaz bиr<br />

qala kиmи gюrцrdцlяr. Шияlяrиn fиkrиncя, bu иши ancaq zц -<br />

hurunun иntиzarы gюzlяnиlяn Mehdи gюrяbиlяr vя onlarы xяlи -<br />

fяnиn zцlmцndяn qurtara bиlяrdи. Onlara gюrя, Mehdи Иslam<br />

peyьяmbяrиnиn nяslиndяn olan vя hиcrи-qяmяrи tarиxи иlя<br />

255-cи иldя qeybя чяkиlяn on иkиncи иmamdыr. Onlar de yиr dи -<br />

lяr: “O иndи hяyatda mюvcuddur, bиr gцn zцhur edя cяk,<br />

zцlm vя haqsыzlыьыn baш alыb getdиyи dцnyanы яdalяtlя dol -<br />

duracaq”. Onlarыn bu cцr иnanclarыna lap heyrяt edиrdиm. Bu<br />

bиzиm xrиstиanlarыn иnandыьы, “Иsa Mяsиh gяlяcяk, dцn yanы<br />

яdalяtlя dolduracaq” яqиdяsиnя bяnzяyиrdи. Bиr gцn onlarыn<br />

bиrиnя belя dedиm:<br />

- Иslam peyьяmbяrи zцlmя qarшы чыxdыьы kиmи, sиzиn dя<br />

zцlmя qarшы mцbarиzя aparmaьыnыz vacиb deyиldиrmи<br />

- Allah ona yardыm edиrdи. Ona gюrя dя zцlmц mяhv et -<br />

mяyи bacardы.<br />

60 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


- “Quran”da belя buyrulmuшdur: “Sиz Allahыn dиnиnя yar -<br />

dыm edяrsиnиzsя, O da sиzя yardыm edяr”. Шahlarыn zцl mцnя<br />

qarшы чыxsanыz, Allah sиzя dя yardыm edяr.<br />

- Sяn bиr tacиrsяn, bunlar sяnиn ишиn deyиl. Bu elmи bиr<br />

mюvzudur kи, sяn bu elmи dяrk edя bиlmяzsяn.<br />

Яlи иbn Яbu Talиbиn mяqbяrяsи чox gюzяl bиr layиhя яsa -<br />

sыnda tиkиlmишdиr; qыzыldan qapыlarы, bюyцk bиr gцmbяzи vя иkи<br />

bюyцk mиnarяsи vardыr. Hяr gцn bu tцrbяyя чoxlu sayda шия<br />

zяvvarlarы gяlиr, zиyarяt edиr vя camaat namazы qыlыrlar. Zи -<br />

yarяtчиlяrиn hяr bиrи mяzara salam verdиkdяn sonra ичяrи<br />

daxиl olurlar. Kяrbяlada da Hяzrяtи Яlиnиn mяqbяrяsиnя bяn -<br />

zяr иkи mяqbяrя vardыr. Bиrиncиsи Hяzrяt Hцseynя, иkиn cиsи<br />

иsя onunla bяrabяr шяhиd olan qardaшы Hяzrяt Abbasa mяx -<br />

susdur. Шияlяr Nяcяfdя etdиklяrи zиyarяt qaydalarыnы ey nяn<br />

Kяrbяlada da edиrdиlяr. Kяrbяlanыn gюrцnцшц Nя cяfdяn da -<br />

ha gюzяldиr. Яtrafыnda gюzяl baxчalar vя axar sular var dыr.<br />

Иraq sяfяrиndя bиr чox fяrяhlяndиrиcи mяnzяrяlяrlя qar -<br />

шыlaшdыm. Bяzи hadиsяlяr Osmanlы иmperatorluьunun sonu -<br />

nun yaxыnlaшdыьыndan xяbяr verиrdи. Иstambul hюkumяtи tя -<br />

rя fиndяn tяyиn edиlяn valи zalыm vя cahиl bиr adam иdи. Юzц<br />

иstяdиyи kиmи hяrяkяt edиrdи. Xalq ondan razы deyиldи. Sцn -<br />

nц lяr hцquqlarыnыn tapdalanmaьыndan, onlara qиymяt verиl -<br />

mя mяyиndяn шиkayяtlяnиr, шияlяr иsя peyьяmbяrиn nяslиn -<br />

dяn rяh bяrlиyя layиq olan seyyиd vя fяqиhlяr olduьu halda,<br />

xяlи fяnи vя onun yerlи valиsиnи qeyrи-qanunи hesab edиrdиlяr.<br />

Шия lяrиn vяzиyyяtи hяddяn artыq dюzцlmяz иdи. Zцlm vя яzиy -<br />

yяt ичиndя yaшayыrdыlar. Yol kяsяnlяr karvanlarы daиma talan<br />

edиr dиlяr. Hюkumяt onlara bиr mцhafиzя яsgяrи vermяdиkdя<br />

sя fяrя чыxa bиlmиrdиlяr. Шия tayfalarы arasыnda da dцш mяn -<br />

чиlиk чox иdи. Hяr gцn bиr-bиrиnи юldцrцrdцlяr. Шияlяrиn bu vя -<br />

zиy yяtи mяnя kиlsяnиn Avropanы иstиla etdиyи zamanlarы xatыr -<br />

la dыrdы. Nяcяf vя Kяrbяladakы ruhanиlяrdяn baшqa hяr mиn<br />

nя fяrdяn bиrи yazmaq vя oxumaq bacarыrыdы. Иqtиsadи hяyat<br />

чюkmцш, иnsanlar fяqиrlиk vя zяlalяt ичиndя mяшяqqяt чя kиr -<br />

dиlяr. Dюvlяt чыxыlmaz bиr vяzиyyяtdя иdи. Шияlяr hюkumяtи<br />

rяs mи шяkиldя tanыmыrdыlar. Dюvlяt иlя xalq arasыnda etи mad -<br />

sыzlыq hюkm sцrцrdц; onlar bиr-bиrиnя шцbhя иlяyana шыrdыlar.<br />

Ona gюrя dя aralarыnda yardыmчы яlaqя yox иdи.<br />

Kяrbяla vя Nяcяfdя dюrd ay qaldыm. Nяcяfdя olduьum<br />

mцddяtdяaьыr xяstяlиyя tutuldum. Hяtta яlиmи hяyatdan цz -<br />

mцшdцm. Цч hяftя yataqda qaldыm. Hяkиmdяn mцalиcя al -<br />

dыqdan sonra sяhhяtиm yaxшыlaшmaьa baшladы. Ev sahиbи<br />

xяstя olduьum mцddяtdя mяnячox yaxшы xиdmяt gюstяrdи.<br />

Bu ишdя savab qazandыьыnы deyиrdи. Onlara deyиrdиm kи,<br />

Hяzrяt Яlиnиn zиyarяtчиsиyяm. Mцalиcяmиn bиrиncи gцnцhя -<br />

kиm mяnя toyuq яtиnиn suyunu ичmяyи sюylяdи. Daha sonra<br />

яtиndяn dя yemяyи mяslяhяt gюrdц. Saьaldыqdan sonra<br />

Baьdada getdиm. Nяcяf, Hиllя vяBaьdad yolunda mцшa -<br />

hиdяlяrиmlя baьlы yцz sяhиfяlиk mяlumat hazыrlayыb MNN-nиn<br />

Baьdad шюbяsиnя tяqdиm etdиm.<br />

Иraqda qalacaьыm vя ya Londona dюnяcяyиm haqqыnda<br />

яmr gюzlяyиrdиm. Uzun zaman иdи kи, qцrbяtdя иdиm. Vя -<br />

tяnиm vя aиlяm цчцn чox darыxmышdыm. Hяyata yenиcя gюz<br />

aчmыш oьlum Rasputиnи gюrmяk иstяyиrdиm. Onun цчцn dя<br />

MNN-я yazdыьыm mяktubda az bиr mцddяt olsa da Londona<br />

qayыtmaq цчцn иcazя иstяdиm. Цч иllиk Иraq sяfяrи иlя baьlы<br />

mцшahиdяlяrиmи шиfahи anlatmaq vя bиr qяdяr dя иstиrahяt<br />

etmяk иstяyиrdиm. Nazиrlиyиn Иraqdakы nцmayяndяlиyи шцbhя<br />

doьurmamaq цчцn Dяclя чayыnыn kяnarыndakы evlяrиn bи rиn -<br />

dя yerlяшmяyиmи mяslяhяt gюrdц. Londondan cavab gя lя -<br />

nяdяk orada qalmalы oldum. Burada qalarkяn xиlafяt mяr -<br />

kяzи olan Иstambulla Baьdad arasыndakы mяnяvиuy ьun suz -<br />

luьu mцшahиdя edиrdиm.<br />

Bяsrяdяn Kяrbяla vя Nяcяfяgetdиyиm mцddяtdя Mя -<br />

hяmmяd Nяcdиdяn чox nиgaran qalmышdыm. Onun gюs tяr -<br />

dиyиm yoldan aza bиlяcяyиndяn ehtиyatlanыrdыm; aylarla чяk -<br />

dиyиm zяhmяtиn hяdяr olacaьыndan qorxurdum. Ayrыlanda<br />

o, Иstambula getmяk haqqыnda dцшцnцrdц. Mяn onu bu fи -<br />

kиrdяn daшыndыrmaq цчцn чox чalышdыm vя ona, Иstambulda<br />

fиkиrlяrиnи duysalar, sяnи юldцrя bиlяrlяr – dedиm. Яlbяttя<br />

mяq sяdиm baшqa bиr шey иdи. Orada savadlы sцnnи alиmlяrи<br />

иlя gюrцшцb, юz etиqadыna qayыda bиlяrdи. Чцnkи Иstambulda<br />

Иslamыn yцksяk ruhиyyяsи vardыr. Mяhяmmяdиn Bяsrяdя<br />

qalmaq иstяmяdиyиnи anladыqda, Иsfahan vя Шиraza get mя -<br />

sиnи tяklиf etdиm. Чцnkи bu иkи шяhяr чox gюzяl, xalqы da шия<br />

иdи. Шияlяrиn dя ona tяsиr etmяk ehtиmalы az иdи. Belяlиklя<br />

onun hazыrladыьыm yoldan dюnmяyяcяyиnя яmиn oldum. Ay -<br />

rыlanda soruшdum:<br />

- Tяqиyyяyя иnanыrsanmы<br />

- Bяlи иnanыram. Mцшrиklяr sяhabяlяrdяn bиrиnиn ataana<br />

sыnы юldцrdцkdя tяqиyyя edиb, шиrkи иzah etmишdи. Pey -<br />

ьяmbяr buna qarшы чыxmamыш vя ona heч nяdemяmишdи.<br />

- Шияlяr arasыnda tяqиyyяиlяdavran, sцnnи olduьunu sюy -<br />

lяmя kи, baшыna bяla aчarsan. Onlarыn юlkяsиndяn vя alиm -<br />

lяrиndяn иstиfadя et, mяzhяblяrиnи юyrяn! Onlar чox ca hиl vя<br />

иnadkar иnsanlardыr.<br />

Ona zяkat (иmkansыzlara paylanan vergи nюvц) adы иlя<br />

bиr mиqdar pul verdиm. Bиr dя mиnиk цчцn heyvan aldыm.<br />

Ayrыlarkяn Bяsrяyя dюnmяyи qяrara aldыq. Razыlaшdыq kи,<br />

kиm bиrиncи gяlsя vяgюzlяmяyя иmkanы olmasa, Яb dцr rи za -<br />

ya mяktub yazыb versиn.<br />

Mənim Tanrım<br />

Hər qulun cahanda bir pənahı var,<br />

Hər əhli-halın bir qibləgahı var,<br />

Hər kəsin bir eşqi, bir Allahı var,<br />

Mənim Tanrım gözəllikdir, sevgidir.<br />

Gözəl sevimlidir, cəllad olsa da;<br />

Sevgi xoşdur, sonu fəryad olsa da,<br />

Uğrunda mənliyim bərbad olsa da,<br />

Son dildarı gözəllikdir, sevgidir.<br />

Gözəlsiz bir gülşən zindana bənzər,<br />

Sevgisiz bir başda əqrəblər gəzər,<br />

Nə görsəm, hanki bəzmə etsəm güzər,<br />

Həp duyduğum gözəllikdir, sevgidir.<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

61


Ermяnиlяrиn 1918-cи иldя<br />

Шamaxыda tюrяtdиyи qыrьыnыn шahиdи olan<br />

Rяmzи Yцzbaшovun qeydlяrи<br />

Hяlя иndиyя qяdяr Azяrbaycanda bиr чox adam elя bиlиr<br />

kи, Шamaxы шяhяrи 1902-cи иldя orada baш vermиш zяlzяlя<br />

nяtиcяsиndя daьыlmышdыr. Doьrudur, 1902-cииldя шяhяrdяbиr<br />

чox evlяr uчub daьыlmышdыr. Ancaq mяnиm yadыma gя lяn,<br />

1911-18-cи иllяrdя Шamaxы abad bиr шяhяr иdи. Ora da tяx mи -<br />

nяn 25 mиn яhalи yaшayыrdы. Шяhяr яsasяn иkи bю yцk hиs sя -<br />

dяn иbarяt иdи. Шяhяrиn yuxarы hиssяsиndя hю ku mяt dи van -<br />

xanalarы, realnы mяktяbи, altы иllиk шяhяr mяktяbи, яsgяrи qыш -<br />

la, hяbsxana, poчtxana, xяstяxana yerlяшиrdи. Ora da olan яsas<br />

kцчя Krasnaya ulиtsa adlanыrdы. Yuxarы hиs sяnиn яha lиsи<br />

Tцrklяr (azяrbaycanlыlar), ermяnиlяr vя rus lardan иbarяt иdи.<br />

Шяhяrиn aшaьы hиssяsиndя иkиmeydan (Aшaьы vя Yuxarы<br />

meydan), bиr neчя karvansara; baшmaqчы, baqqal, papaqчы<br />

vя s. bazarlar; Sarыtorpaq, Qalabazar, Шeyxmиnaz, Yuxarы<br />

Qala, Иmamlы, Qurdlar vя s. mяhяllяlяr var иdи. Шяhяrиn ши -<br />

mal kяnarыnda Cuhudlar mяhяllяsи yerlяшиrdи. Шяhяrиn aшa -<br />

ьы hиssяsиnиn яhalиsи Tцrklяrdяn (azяrbaycanlыlardan) иbarяt<br />

иdи. Шяhяrиn яn gur yerи Yuxarы Meydan sayыlыrdы. Bu mey -<br />

dan Cцmя mяscиdиndяn tяxmиnяn 30-40 metr qяrbdя yer -<br />

lяшиrdи. Яtraf kяndlяrdяn gяlяn yцklяr burada boшaldыlar,<br />

qapanda чяkиlиb alыcыlara verиlиrdи.<br />

O zaman Шamaxыda иkи baь daha mяшhur иdи. Onlardan<br />

bиrиnиn adы Fatma baьы, dиgяrиnиn adы иsяSяrdar baьы иdи.<br />

“Яhlиkef”, optиmиst Шamaxы sяnяtkarlarы: baшmaqчыlar, pa -<br />

paq чыlar, dяrzиlяr, чarыqчыlar vя baшqalarы hяr cцmя gцnц bu<br />

baьlarda seyrя чыxыb gцnlяrиnи шadlыqla keчиrяrdиlяr.<br />

Шamaxыda 1917-cи иl fevral иnqиlabыndan sonra чar ЫЫ<br />

Nиkolayыn шяkиllяrиnиn kцчяlяrя atыldыьы da yadыmdadыr. 1918-<br />

cи иldя bяrk aclыq vя qaчaq-quldurluq baш verdи. Шяhяrdя<br />

hяr kяs sиlah almaьa чalышыrdы. O zaman mяnиm 12 yaшыm<br />

var иdи. Abbas Sяhhяtиn dяrs dedиyи Шamaxы re alnы mяk tя -<br />

bиndя oxuyurdum. Bиr sяhяr sakиt Шamaxы цfцq lяrиnи top sя -<br />

sи sarsыtdы. Top atяшlяrи шяhяrиn шиmal-qяrb hиs sя sиndя olan,<br />

malakanlar yaшayan Cabanиkяndиtяrяfиndяn gяlиrdи. Sonra<br />

mяlum oldu kи, шяhяrиn qяrb vяcяnub tя rяf lяrиndяdяatышma<br />

gedиr. Xцsusяn шяhяrиn qяrb hиs sяsиndя olan Lalayevиn<br />

mцlkцndяn шяhяrя gцclц tцfяng atяши aчы lыrdы. Bиzиm evи mи -<br />

zя yaxыn olan Baшmaqчы bazarыn arxa tяrяfиndяkи mяktяbя<br />

getdиk. Onun hяyяtи yaralыlarla dolu иdи. Bюyцklяrdяn eшиt -<br />

dиm kи, Bakыdan Шamaxыya qoшun dяs tяsи gяlmишdиr vя onun<br />

komandиrи Stepan (Styopa) La la yandыr. Qocalar danышыrdы<br />

kи, o шamaxыlыdыr vя onun babasыnы 1905-cи иldя шamaxыlыlar<br />

юldцrmцшdцr. Onun юldцrцlmяsиnя sяbяb aшaьыdakы яhva -<br />

lat olmuшdur.<br />

1905-cи иldя mяlum olur kи, Шamaxы bazar meydan la -<br />

rыnda bяzи hamballar yoxa чыxыr. Bu mяsяlяnиn иzиnя dцшяn<br />

bяzи adamlar mцяyyяn edиrlяr kи, Lalayevиn adamlarы шяhяr<br />

meydanlarыna gяlиb, bиr tay kюmцr vя ya baшqa шey alыb<br />

hambala verиrlяr vя Lalayevиn hяyяtиnя gиrяn hamballar<br />

yox olur. Шяhяrиn bяzи cavanlarы bu иш цstцndя Lalayevи<br />

юldцrцrlяr.1918-cи иldя Шamaxыya Bakы Kommunasы tя rя -<br />

fиndяn gюndяrиlяn hяrbи dяstяnиn komandиrи hяmяn qoca<br />

Lalayevиn nяvяsи, rus zabиtи Stepan Lalayev иdи. Onun яs -<br />

gяrlяrи maьazalarы qarяt edиr vя юzbaшыnalыq edиrdиlяr. Шa -<br />

maxыlыlar hяmяn gцn tяslиm olub zabиt Lalayevиn yanыna иkи<br />

nяfяr nцmayяndя gюndяrdиlяr. Onlardan bиrи Yuxarы Qala<br />

mяhяllяsиnиn mollasы, dиgяrи иsя mяnиm яmиzadяm, tacиr Tey -<br />

mur Yцzbaшov иdи. Gedяnlяrdяn mяhяllя mollasы qa yыt dы. Tey -<br />

mur Yцzbaшov иsя gяlmяdи. Eшиtdиk kи, onu doьrayыb qu yu -<br />

ya tюkmцшlяr. Sonra yenя eшиtdиk kи, onun arvadы No bat xa -<br />

nыm vя 9 yaшlы oьlu Seyfullanы da gцllя иlяvurub юl dцr mцш -<br />

lяr. Dцnyanыn heч bиr yerиndя elя qanun yoxdur kи, elчиnи<br />

юldцrsцnlяr. Bяs Teymur Yцzbaшovun юldцrцlmяsиnя nя sя -<br />

bяb olmuшdur Bu haqda Yuxarы Qala mяhяllя mol lasыnыn<br />

verdиyи mяlumat maraqlыdыr. Onun demяsиndяn Tey mur<br />

Styo pa Lalayanla чox cяsarяtlи danышmыш vя ona de mишdиr:<br />

– Sиz belя qoчaqsыnыz gedиn Tцrk (Qafqaz Иslam Ordusu<br />

– red) qoшunu иlя vuruшun, яlsиz-ayaqsыz, yazыq camaatы<br />

qыrmaq bиr qoчaqlыq deyиl.<br />

Bu sюzdяn sonra Teymuru doьrayыb quyuya tюkmцшlяr.<br />

(Яhsяn Bakыdan gяlяn hюkumяt nцmayяndяsиnиn belя<br />

rяftarыna...). Teymur onsuz da gec-tez bu dцnyadan gedя -<br />

cяkdи. Lakиn onun gюstяrdиyи hяmиn cяsarяt qoy bиzя dяrs<br />

olsun.<br />

Eшиtdиk kи, Шamaxыya kюmяk gяlиr. Bиr-иkи gцn sonra Bа -<br />

kы dan gяlяn qoшun vя Шamaxыnыn ermяnи vя malakan kяnd -<br />

lяrиndяn onlara qoшulan sиlahlы dяstяlяr Qozlu kяndиnя чя -<br />

kиldи. Yaxшы yadыmdadыr. Kцr qыraьыndan, Шяkиdяn, Gяn cя -<br />

dяn, Tovuzdan vя baшqa yerlяrdяn atlы vя pиyada xыrda<br />

dяstяlяr gяldи. Bu dяstяlяrdяn яn иntиzamlыsы Шяkи dяstяsи<br />

иdи. Demяk olar kи, onlar bиr nюv tяlиm gюrmцш dяstя иdи.<br />

Eynи paltarlarы var иdи vя dюrd-dюrd nиzamla addыmlayыrdыlar.<br />

Dяstяnиn dalыnca gяlяn arabalarda onlar юz azuqяlяrиnи<br />

gяtиrmишdиlяr. Onlarыn bayraьы da var иdи. Hяmиn yaшыl bay -<br />

raq цzяrиndя yazыlmышdы: “Ya Vяtяn ya юlцm”. Mяn Gяn -<br />

cяdяn gяlяn qoшun dяstяsиnиn Aшaьы Meydan karvansa -<br />

rayыnda qoyulan иkи balaca topunu gюrdцm. Bu dяstя aшaьы<br />

Иmamlы mяhяllяsиndя Salamovlarыn evиndя yerlяшmишdи.<br />

Ora gedиb-gяlяn adam чox иdи. Bиz uшaqlar da яtrafda<br />

hяrlяnиrdиk. Bиr dяgюrdцm kи, Salamovlarыn dalanыndan gцl -<br />

lя sяslяrи gяldи. Bиr azdan palaz arasыnda bиr юlцnц gяtиrиb<br />

araba иlя qяbиrиstanlыьa apardыlar. Bu юldцrцlяn kиm иdи<br />

Belя dedиlяr kи, bu lяzgи Яlиdиr. O, Шamaxы Qяza rяиsи er -<br />

mяnи Qavreиl bяyиn nюkяrи иmиш. Aьasыnыn яmrи иlяlяzgи Яlи<br />

62 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5


Qavreиl bяyиn evиnя hцcum edяn bиr neчя шamaxыlыnы юl -<br />

dцrmцшdцr. Bu hяrяkяtи цчцn onu tutub Salamovlarыn da -<br />

lanыnda юldцrdцlяr.<br />

O zaman Шamaxыda Tцrk яsgяrlяrиnиn kюmяyи иlя 60-70<br />

nяfяrdяn иbarяt sиlahlы bиr dяstя yaradыldы. Hяr axшamцstц<br />

bu dяstя Qalabayыrыna (Lalяzar qяbиrиstanlыьыnыn яtяyиndяkи<br />

dцzяnlиyя) gяlиb, burada tяlиm keчиrdи.<br />

Шamaxыya kюmяyя gяlяn sиlahlы dяstяlяr, bиr gцn mala -<br />

kan kяndи Qozluya toplaшan ermяnи qoшunlarыnыn цstцnя<br />

get dиlяr. Lakиn onlara bata bиlmяyиb, hяmиn gцnцn axшamы<br />

gerи qayыtdыlar. Deyиlяnя gюrя hяmиn vuruшmada Шяkи dяs -<br />

tяsиndяn xeylи adam юldцrцlmцшdц.<br />

Mart ayыnыn axыrыnda Шamaxыya gяlяn mцsяlman qoшun<br />

dяstяlяrи шяhяrи tяrk etmяyя baшladыlar. Deyиlяnя gюrя Ba -<br />

kы dan dяmиr yolu иlя gяlяn qoшun Kцrdяmиrи tutmaq иs tя -<br />

yиrmиш. Bu baш tutsa иdи demяlи, Шamaxыdakы mцsяlman qo -<br />

шunlarы mцhasиrяyя dцшmцш olacaqdы. Buna gюrя dя hяm<br />

mцsяlman qoшun dяstяlяrи, hяm dя яhalи шяhяrи tяrk et mя -<br />

yя baшlamышdы.<br />

Axшam saat doqquz olardы. Heч lampanы sюndцrmяdяn<br />

belя evdяn чыxdыq. Bиzя belяgяlиrdиkи, bиz gec-tez yenя ora<br />

qayыdacaьыq. Mart ayыnыn qaranlыq gecяsиndя Шamaxы яhlи<br />

sиlahlarы vяbaшчыlarы olmadыьыndan kцчяlяrя tюkцlцb hяrя<br />

harayasa gedиrdи. Bиzиm aиlя Mыrtы yolu иlя sяhяrя yaxыn<br />

Aьsuya чatdы. Yaxшы yadыmdadыr yolda dayыmыn цч yaшыnda<br />

uшaьыnы dalыmda xeylи apardыьыmdan yorulmuшdum. Bиrdяn<br />

цrяyиm qяшш edиb dяrяyя yыxыldыm. Kиmsяnиn mяndяn xя -<br />

bяrи olmamышdы. Чцnkи nяatam, nя anam var иdи. Bиr neчя<br />

saatdan sonra ayыlыb, gedиb dayыmыn aиlяsиnи tapdыm. Onlar<br />

mяscиd hяyяtиndя иdиlяr. Sяhяrи gцnц yenя pиyada Kцr dя -<br />

mиrя yola dцшdцk. Yolda qaчaqlara rast gяldиk. Heч bиr шe -<br />

yиmиz olmadыьыndan onlar kor-peшman чыxdыqlarы kюrpцnцn<br />

altыna gedиb gиzlяndиlяr. Sonra bиz vя baшqa qaчqыnlar yцk<br />

vaqonu иlя Qarasu stansиyasыna gяldиk. Oradan da Kцr qы -<br />

raьыna gяlиb чыxdыq. Petropavlovkadan (иndиkи Sabиra bad -<br />

dan) gюndяrиlяn barja mиnиb Petropavlovkaya gяldиk. Bu -<br />

rada qohumlarыmыz bиzи aьlaшma иlя qarшыlayыb evlяrиnя<br />

apardыlar. Yay aylarыnda “Qalaqayыn bazarы” adlanan yerdя<br />

xeylи Шamaxы qaчqыnы aclыqdan vя xяstяlиkdяn tяlяf oldu.<br />

Яhalи burada da qorxu altыnda yaшayыrdы. Mцяllиmиm Abbas<br />

Sяhhяt dя qaчqыn иdи. O, юz aьыllы sюzlяrи иlя шamaxыlыlara<br />

цrяk-dиlяk verиrdи. (Bu haqda xatиrяm var). Xяbяr gяldи kи,<br />

ermяnиlяr bu gцn-sabah gяlиb bu yerlяrи alacaq. Yerlи Mиllи<br />

komиtяnиn цzvlяrиndяn bиrи, dayыm Kяrbяlayи Kazыm Gцlяh -<br />

mяdov tяcиlи Gяncя шяhяrиnя gedиb oradan 3 nяfяr Tцrk<br />

яsиrи vя bиr qяdяr sиlah gяtиrdи. Tцrk яsиrlяrи yerlиgяnclяrdяn<br />

dяstяlяr dцzяldиb, onlara tяlиm keчmяyя baшladыlar. Яha -<br />

lиdя юz qцvvяsиnя иnam yarandы. Sonra xяbяr yayыldы kи,<br />

Gяncяdя Fяtяlи xan Xoyskиnиn rяhbяrlиyи altыnda Azяr bay -<br />

can hюkumяtи qurulmuшdur. Bиr qяdяr sonra xяbяr gяldи kи,<br />

Gяncяyя Tцrk qoшunu gяlmишdиr. 1918-cи иlиn yayыnda hя -<br />

mиn qoшundan balaca bиr dяstя Molla kяndиndяn Qalaqayыn<br />

bazarы adlanan yerя gяldи. Bцtцn camaat Kцr qыraьыna top -<br />

laшdы. Orada dцzяldиlmиш ala qapыnыn yanыnda axund, molla<br />

vя tanыnmыш tacиrlяr dayanыb Tцrklяrиn yolunu gюzlяyиrdи.<br />

Axшamцstц иdи. Qabaqda Demosfen barkazы, arxasыnda bю -<br />

yцk bиr barj sahиlя yan aldы. Barkazdan dцшяn zabиtlяrи aь -<br />

saqqallar qarшыlayыb, gюrцшdцlяr. Barjdan 20-30 Tцrk яsgяrи<br />

5-10 qatыr sahиlя чыxdы. Eшиtdиm kи, gяlяn qoшun baшчыsы Ra -<br />

mazan bяy adlы Tцrk zabиtиdиr. Яslи daьыstanlы olan Ra ma -<br />

zan bяy Osmanlыda zabиtlиk mяktяbиnи bиtиrmишdиr. Mиllи ko -<br />

mиtяnиn цzvlяrи Mиr Murtuza Mиr Mюhsцnov, Teymur bяy<br />

Abbasov vя Kяrbяlayи Kazыm Gцlяhmяdov Azяrbaycana<br />

kюmяyя gяlmиш Tцrk qoшununun bu dяstяsиnиn zabиtlяrиnя<br />

yaxшы bиr zиyafяt verdиlяr. Bиr gцn sonra hяmиn qoшun Kцr иlя<br />

Salyana kюmяyя getdи.<br />

Sonradan Шamaxыya gedиb-gяlяnlяr danышdыlar kи, bиz -<br />

dяn sonra hяmиn Qozlu kяndиndяn ermяnи dяstяlяrи шяhяrя<br />

daxиl olmuш, bиr-bиr evlяrи qarяt edиb, qaчmayan ar vad-uшa -<br />

ьы qыrmыш vя bцtцn bиnalarыnы yandыraraq tarиxи bиr шяhяrи vи -<br />

ranя qoymuшlar.<br />

Bиzиm aиlя 1919-cu иldя Bakыya kючdц. Bиz Шиrvanlыmяs -<br />

cиdиnиn yanыnda Kolodeznиya (иndиAьamalыoьlu) kцчяsиndя<br />

olurduq. Bиr dяfя gюrdцm uшaqlar kцчяdя oxuyurlar: “Чюldя<br />

bиr eшшяyиm var, adыШaumyandыr”. Mяn dayыmdan soruш dum:<br />

“Dayы, Шaumyan kиmdиr” O, dedи: “1918-cи иldя o, Ba kыnыn<br />

bюyцyц olmuшdur. Onun vaxtыnda Bakыda da ermяnи-mц sяl -<br />

man qыrьыnы olmuшdur. Шamaxыya da Styopa Lala yevиn dяs -<br />

tяsиnи o gюndяrmишdиr. Шaumyan юz dostlarыna deyяrmиш kи,<br />

mяn яvvяl ermяnиyяm, sonra bolшevиk”.<br />

Mяn sonralar Mиkoyanыn xatиratыnы oxuyanda tяяccцb<br />

et dиm. O yazыrdы: “Ermяnи яsgяrlяrи namusla vя yaxшы vu -<br />

ruш muшlar”. Onun bu yalanы haqqыnda mяn yoldaш Suslova<br />

mяlumat verdиm. Moskva nяшrиyyatыndan cavab gяldи kи,<br />

Mи koyanыn kиtabыnы Azяrbaycan tarиxчиlяrи oxuyub, ona<br />

mцs bяt rяy vermишlяr. (18 avqust 1981-cи иl)<br />

Rяmzи Yцzbaшov haqqыnda qыsa mяlumat. Rяmzи Mюh sцn<br />

oьlu Yцzbaшov 1906-cы иldя Шamaxы шяhяrиndя anadan ol muш dur.<br />

1913-cц иldя rus-tatar mяktяbиnя daxиl olmuш, mяktяbи 1917-cи иl -<br />

dя bиtиrmишdи. Hяmиn иl Шamaxы realnы mяktяbиnя qяbul olunmuш -<br />

dur. O, 1919-cu иldя Bakыya kючцb Bиrиncи realnы mяk tяbdя tяшkиl<br />

edиlmиш mиllи (3-cц) sиnfя daxиl olmuшdu. Sovet vaxtы 1924-cц иldя<br />

иkиncи dяrяcяlиmяktяbи bиtиrmишdи. 1927-cи иldя Azяr baycan Dюvlяt<br />

Unиversиtetиnиn шяrq fakцltяsиnя daxиl olub, 1931-cи иldя Alи Pe da -<br />

qojи Иnstиtutu (1930-cu иldя unиversиtet ayrы-ayrы иn s tи tutlara ay rыl -<br />

mыш dы) bиtиrdиkdяn sonra, qыsa mцddяt Gяdяbяydя mяk tяb mцdиrи<br />

vяzиfяsиndя, 1931-1933-cц иllяrdя Azяrbaycan SSR Maarиf Ko mиs -<br />

sarlыьыnda tяlиmatчы, 1933-1938-cи иllяrdя Bakыda Xalq Maarиf Ko -<br />

mиs sarlыьыnda иnspektor vяzиfяsиndя, daha sonra иsя mяk tяbdя<br />

mц яllиm vяzиfяsиndя чalышmышdыr. Eynи zamanda 1935-36-cы иllяrdя<br />

Azяrbaycan Шura Ensиklopedиyasы иdarяsиndя elmи ишчи vяzиfя sиn -<br />

dя dя ишlяmишdиr. 1938-cи иldя Akademиyanыn Azяr baycan fиlиalыnыn<br />

fиzиkи-coьrafиya иxtиsasы цzrя aspиranturasыna da xиl olaraq oranы<br />

1941-cи иldя bиtиrmишdи. Dиssertasиya mцdafияsиnя bиr-иkи ay qalmыш<br />

Bюyцk Vяtяn mцharиbяsи baшlamыш vя 1941-1945-cи иllяrdя o, Bю -<br />

yцk Vяtяn mцharиbяsиndя ишtиrak etmишdиr. 1945-1948-cи иllяrdя<br />

AEA-nыn Nиzamи adыna Azяrbaycan Яdяbиy yat muzeyиndя elmи<br />

hиs sя цzrя dиrektor mцavиnи vя elmи ишчи vя zи fяlяrиndя чalышmышdыr.<br />

Mцharиbя zamanы яsиr dцшdцyц цчцn 1948-1951-cи иllяrdя 3 иl<br />

ишsиz olub. 1951-1953-cц иllяrdя EA nяшrиy ya tыn da redaktor, 1953-<br />

1958-cи иllяrdя Nиzamи adыna Яdяbиyyat vя Dиl Иnstиtutunda elmи<br />

ишчи vяzиfяlяrиndя чalышmышdыr. 1958-cи иldя AEA Coьrafиya Иns tи -<br />

tutunda яvvяl kичиk elmи ишчи, sonra иsя baш elmи ишчи vяzиfяlяrиndя<br />

ишlяmишdиr. 1962-cи иldя coьrafиya elmlяrи цzrя namиzяdlиk dиsser -<br />

ta sиyasыmцdafия etmиш, 1973-cциldяn hя mиn иnstиtutun coьrafи ad -<br />

lar (toponиmиka) шюbяsиndя mцdиr vяzи fяsиndя чalышmышdыr. 1988-<br />

cи иldя tяqaцdя чыxarыlmышdыr. 1990-cы иlиn oktyabr ayыnda avto mo -<br />

bиl qяzasыna dцшяrяk vяfat etmишdиr.<br />

ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5<br />

63


Mиllи Иdeologиya haqqыnda mцzakиrя<br />

22 aprel 2009-cu иl tarиxdя “Mцasиr Иnkишaf” Иctиmaи Bиrlиyи vя “Tяrяqqиyя<br />

ElmиDяstяk” ИctиmaиBиrlиyи “Tцrk Elи” jurnalыnыn иnformasиya dяstяyи иlя Mиllи<br />

Иdeologиyaya hяsr olunmuш иkиncи konfransыnы keчиrиb.<br />

“Mцasиr Иnkишaf” Иctиmaи Bиrlиyиnиn Иdarя Heyяtиnиn sяdrи, “Tцrk Elи”<br />

jurnalыnыn baш redaktoru, Azярбайъан Милли Елмляр Академийасынын Инсан<br />

Щцгуглары Институтунун елми ямякдашы Mцbarиz Aшыrlы bu tяdbиrиn sюzц -<br />

gedяn mюvzuda sayca иkиncи tяdbиr olduьunu bиldиrиb. Onun sюzlяrиnя gюrя<br />

bиrиncи tяdbиr 2006-cы иldя keчиrиlиb: “Юtяn dюvr яrzиndя bu mюvzu иlя baьlы<br />

apardыьыmыz чoxsaylы araшdыrmalar yenиdяn bu mяsяlяyя qayыtmaьa zяrurяt<br />

yaratdы. MиllиИdeologиya иlя baьlы belяbиr mцzakиrяnиn tяшkиlиndяmяqsяd mиllиtяfяkkцrlциnsanlarы, zиyalыlarыbиr araya<br />

gяtиrяrяk onlarыn fиkиrlяrиnи юyrяnmяk иstяyиdиr. Mиllи Иdeologиya mиllяtиn alи mяqsяd vя maraьыdыr. O чox vacиb<br />

mяsяlя olduьuna gюrя belя konfranslarыn ke чиrиlmяsиnиn bюyцk яhяmиyyяtи var. Konkret nяtиcяyя gяlяnя qяdяr<br />

fяalиyyяtиmиzи yцrцtmяk nиyyяtиmиz var. Bunun цчцn nюvbяtи иldя dя belя bиr tяdbиrиn tяшkиlиnя чalышacaьыq.<br />

Konfransa tяqdиm olunan mя qalяlяrи, qeyd edиlяn чыxышlarы da kиtab шяklиndя чap etmяk nиyyяtиndяyиk”. Mцbarиz<br />

Aшыrlы Tцrkчцlцk vя Иslamчыlыьы Mиllи Иdeologиyamыzыn tяmяlи sayan иnsanlarыn sayыnыn kиfayяt qяdяr чox olmasыna<br />

dиqqяt yюnяldяrяk bunu mцhцm amиl kиmи qeyd edиb.<br />

Professor Шahlar ßsgяrov bиldиrиb kи, цmummиllи иdeologиya цmummиllи иdeyadan qaynaqlanыr. Onun sюzlяrиnя<br />

gюrя цmummиllи иdeya elя olmalыdыr kи, hamы onu qяbul etsиn: “Цmummиllи иdeya aydыn vя sadя olmalыdыr. Bиzиm<br />

цчцn bu иdeya gцclц dюvlяt иdeyasы ola bиlяr. Bu иdeya иlя cяmиyyяtdяkи problemlяrи hяll etmяk mцmkцn olar”.<br />

Prezиdent Admиnиstrasиyasыnыn Иctиmaи-sиyasи mяsяlяlяr цzrя шюbяsиnиn яmяkdaшы Rasиm Mиrzяyev belя bиr<br />

mюvzuda tяdbиrиn keчиrиlmяsиnи mцsbяt qиymяtlяndиrиb. O deyиb kи, иdeologиya qцdrяtlи dюvlяtиn vя mиllи dюvlяtиn<br />

daиm иrяlиyя aparыlmasы цzяrиndя qurulmalыdыr: “Bu mяsяlя dцnya praktиkasыnda da be lяdиr. Mиllи Иdeologиya mиllи<br />

иdeallara чatmaq vasиtяsиdиr. Bu иdeologиya xalqlarы bиrlяшdиrmяyи vя иrяlиyя doьru aparmaьы bacarmalыdыr. Burada<br />

mиllи ruh olmaqla yanaшы bяшяrиlиk prиnsиplяrи dя юz яksиnи tap malыdыr. Mиllи-mяnяvи dяyяrlяr stиmulverиcи qцvvяdиr.<br />

Mиllи Иdeologиya, dцnyяvиlиk, sosиal яdalяt цzя rиndя qurulmalыdыr. Bu иdeyalar Konstиtusиyamыzda da юz яksиnи<br />

tapыb”. O, sonda яlavя edиb kи, cяmиyyяt onu mцdafия olunmaq kompleksиndяn qurtaracaq, иrяlиyя aparacaq<br />

иdeyanы rяhbяr tutmalыdыr.<br />

Dиnи Qurumlarla Иш цzrя Dюvlяt Komиtяsиnиn nцmayяndяsи Elчиn Cabbarov hяr dюvrцn юzцnцn gцclц dюvlяt<br />

anlayышы olduьunu dиqqяtя чatdыrыb. O, bиldиrиb kи, mцasиr dюvrdя иqtиsadиyyat vя elmи potensиal юnя keчиb:<br />

“Gяnclяrиn elmи, texnиkanы mяnиmsяmяsиnя чalышan dюvlяt daиm иnkишaf edиr. Ona gюrя dя humanиtar dцшцncяdяn<br />

daha чox texnиkи sahяyя dиqqяt ayrыlmalыdыr”.<br />

Tarиx elmlяrи doktoru Gцllц Yoloьlu Mиllи Иdeologиyada mиllи reallыьыn nяzяrя alыnmalы olduьunu bиl dиrиb:<br />

“Azяrbaycanыn hansы coьrafиyada yerlяшdиyиnи, Иslam dиnи vя Tцrklцyцmцzц nяzяrя almalыyыq. Bиzи bиrlяшdиrяn иdeya<br />

azяrbaycanчыlыq olarsa bиz чяtиn sиtuasиyadan чыxa bиlяrиk”.<br />

Tяdbиrdя eynи zamanda “Mцasиr Иnkишaf” Иctиmaи Bиrlиyиnиn Иdarя Heyяtиnиn sяdr mцavиnи, “Tцrk Elи” jurnalыnыn<br />

redaktoru Taryel Fazиloьlu; “Mяnяvи Saflыьa Dяvяt” Иctиmaи Bиrlиyиnиn sяdrи, fяlsяfя elmlяrи na mиzяdи Elшяn<br />

Mustafaoьlu; tarиx elmlяrи namиzяdи Bяhmяn ßlиyev; Azяrbaycan Dюvlяt Pedaqojи Unи versиtetиnиn mцяllиmи<br />

Taleh Cяfяrov; “Mцasиr Иnkишaf” Иctиmaи Bиrlиyиnиn “Tцrk-Иslam Dцnyasы” Dиskussиya Klubunun цzvц Sяfяr Иbrahиm;<br />

jurnalиst Rey Kяrиmoьlu; “Tяkan” Tяlяbя Gяnclяr Иctиmaи Bиrlиyиnиn vиtse-prezиdentи Leyla Kяrиmova; “Mцasиr<br />

Иnkишaf” Иctиmaи Bиrlиyиnиn Иdarя Heyяtиnиn цzvц, hцquqшцnas Aqшиn Atalыzadя; “Mцasиr Иnkишaf” Иctиmaи Bиrlиyиnиn<br />

Mяdяnиyyяt Шюbяsиnиn sяdrи Sevda Mиrzяyeva; BakыDюvlяt Unиversиtetиnиn tяlяbяsи Hцlya Mяmmяdlи; Bakы шяhяr<br />

Gяnclяr vя Иdman Иdarяsиnиn яmяkdaшы Zamиn ßhmяdov ишtиrak vя чыxыш edиblяr. Tяdbиrdя Mиllи Иdeo lo gиya, mиllи<br />

иdeya, qцdrяtlи dюvlяt иdeyasы, Qarabaьыn ишьaldan azad edиlmяsи, Bцtюv Azяrbaycan, иq tи sa dиyyatыn иnkишafы,<br />

ordunun gцclяndиrиlmяsи, Tцrkчцlцk vя Tцrk dюvlяtlяrиnиn иnteqrasиyasы, Azяr bay can чы lыq, Иslam dиnиnя baxыш,<br />

Azяrbaycan Konstиtusиyasыnda иdeolojи mяsяlяlяr vя s. mюvzular maraqlы, gяrgиn, uzun sцrяn mцzakиrяlяrdя<br />

dиqqяtя gяtиrиldи.<br />

64 ТЦРК EЛИ / OKTYABR-2009, No:5

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!