Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
MAKALE<br />
84<br />
TEKSTİL & TEKNİK | TEMMUZ | JULY | 2018<br />
Önemli bitkilerden olan kökboya boyacılık<br />
tarihinde “Türk kırmızısı, Edirne kırmızısı, Alizarin,<br />
Lizarin adlarıyla da tanınmaktadır [6].Eskilerde<br />
çok geçerli olan alizarin boyasının ilk kez Orta<br />
Doğu’ da bazı bitkilerin köklerinden elde edildiği<br />
bilinmektedir. Bir başka boya bitkisi olan safranın<br />
Anadolu’da 3500 yıldan beri tarımı yapılmaktadır.<br />
Tokat’ta yetişen safranın Hindistan’a kadar<br />
dış satımının yapıldığı belirtilmektedir. Safranbolu<br />
kasabası ismini yörede bol miktarda yapılan safran<br />
tarımından almıştır [6]. Osmanlılar zamanında<br />
Bursa, İstanbul, Edirne, Tokat, Kayseri, Konya<br />
gibi dokumacılığın geliştiği illerde bitkisel boyacılıkta<br />
çok gelişmiş ve uygulanmıştır. Bu önemli<br />
boyacılık merkezlerinden başka yöresel ihtiyaçları<br />
karşılamak amacıyla Anadolu’nun hemen her<br />
tarafında boyacılık yapılmış ve özel kurulmuş boyalık<br />
ve cehriliklerde geniş ölçüde boya bitkileri<br />
yetiştirilmiştir. Günümüzde de bazı yörelerimizde<br />
“Cehrilik”, “Boyalık” gibi adlarla anılan yerlerin<br />
bulunması bu görüşü doğrulamaktadır. Bu bakımdan<br />
özellikle bitkisel boyalarla boyama; Türk<br />
halı, kilim, cicim ve kumaşların dokunmasında<br />
kullanılan iplikleri boyamada başvurulan yaygın<br />
bir teknik olmuştur. Aşağıdaki tabloda Türkiye’de<br />
bitkisel boyamacılıkta en fazla kullanılan bitkilere<br />
ve renklerine yer verilmiştir. (Tablo 1)<br />
3. DOĞAL BOYALARIN ÖNEMİ<br />
Doğal boya bitkileri çevre kirliliği oluşturmayan,<br />
toksik ve kanserojen olmayan özellikle de yıllık<br />
veya iki yıllık bitkilerdir. Hatta hayvansal kökenli<br />
boyarmaddelerin bazı özellikleri bitkisel boyarmaddelerden<br />
daha üstün olmasına rağmen son<br />
yıllarda kullanılması tercih edilmemiştir. Bunun<br />
nedeni ise temiz teknoloji ve çevreye duyulan<br />
önemden gelmektedir. Kullanılan boya bitkilerinin<br />
birçoğu geçmişte olduğu gibi günümüzde<br />
de tekstil boyamanın yanı sıra ilaç, kozmetik ve<br />
gıdaların renklendirilmesi gibi farklı alanlarda da<br />
kullanılmaktadır. Bu kapsamda kullanılan bitkilerin<br />
birçoğu bitki çayları ile aynı veya ayrı etken<br />
maddelere sahiptirler. Boyamada kullanılan bu<br />
bitkiler antioksidan, antibakteriyel ve antimikrobiyel<br />
maddeler içermektedirler. Bu boya bitkileri<br />
genellikle bir yıllık veya iki yıllık bitkiler olmaları ve<br />
bir yıl içinde toplanmadıkları zaman kuruyarak<br />
toprağa geri dönmektedirler. Doğal boyamacılıkta<br />
kullanılan bitkiler o yörede doğal olarak<br />
yetişen bitkilerdir. Bunlar toplandıktan sonra<br />
boyama için kullanılırlar. Bitki artıkları ise bir yıldan<br />
daha kısa bir sürede doğal gübre olarak tekrar<br />
toprağa karışır. Kısacası bu bitkiler ister kullanılsın<br />
isterse kullanılmasın bir yıl sonra tekrar kendiliğinden<br />
yetişmektedir. Bu nedenle bu bitkilerin<br />
kullanılmaması heba olup gitmesi anlamına<br />
gelmektedir. Doğal boyamacılık da birçok metal<br />
tuzları kullanılmasına rağmen son yıllarda, toksik,<br />
kanserojen ve çevre kirliliğine yol açmayan metal<br />
tuzlarından yalnızca alüminyum ve demir şapları<br />
kullanılmaktadır. Öteki metal tuzları- nın daha<br />
çok renk seçeneği olmasının yanında toksik,<br />
kanserojen ve çevre kirliliğine neden olmaları kullanımları-<br />
nı engellemektedir. Doğal boyamacılık<br />
kapsamındaki boyamalarda kullanılan yöntemler<br />
geçmişten günümüze kadar geleneksel olarak<br />
kullanılmış yöntemlerin standart hale getirilerek<br />
yeniden güncelleştirilmesidir [7].<br />
4. DOĞAL BOYAMACILIKTA MORDANLAMA VE<br />
BOYAMA YÖNTEMLERİ<br />
4.1 Mordanlama<br />
Mordanlı Boyama Yöntemleri<br />
Doğal boyarmaddelerin büyük bir çoğunluğunda<br />
mordanlı boyama yöntemi kullanılır. Bu tür<br />
boyamalarda boyarmadde direk olarak elyafı<br />
boyamaz veya elyaf üzerinde boyarmaddenin<br />
kalıcılığı zayıf olur. Mordanlama yöntemi kullanılacak<br />
boya bitkisine göre gerçekleştirilir. <strong>Tekstil</strong><br />
elyafını doğal boyarmaddelerle boyamak için<br />
kullanılan bir ön işlem gerekmektedir. Metal veya<br />
metalleri ya da maddeleri tekstil elyafına bağlama<br />
işlemine mordanlama, bu amaç için kullanılan<br />
maddelere de mordan maddeler denir.<br />
Mordan maddeler olarak suda çözünen metal<br />
tuzları kullanıldığı gibi zayıf asit veya baz özelliği<br />
gösteren maddeler de kullanılabilir. En önemli<br />
mordan maddeleri şap [KAl(SO4 )3 .12H2 O],<br />
demir şapı (FeSO4 .7H2 O), bakır şapı (CuSO4 .5H2<br />
O), SnCl2 .2H2 O ve şarap taşı gibi maddelerdir.<br />
Doğal boyarmaddelerin büyük bir çoğunluğu<br />
mordanlı boyama sınıfa girer. 1) Boyanacak tekstil<br />
elyafı miktarı belirlenir. 2) Mordanlama banyosu<br />
içerisine yeterli (elyafın üstünü örtecek) miktarda<br />
su konur. 3) Mordan maddesi miktarı tartılır ve<br />
mordanlama banyosu içerisine ilave edilerek<br />
karıştırılır. 4) Mordanlama banyosu ısıtılmaya<br />
başlanır. Bu sırada mordanlanacak tekstil elyafı<br />
mordanlama bonyosuna ilave edilir. 5) Mordanlama<br />
işlemi 80 °C - 100 °C’e sıcaklıkta 1 saat sürede<br />
gerçekleşir. 6) Elyaf mordanlama banyosundan<br />
alınarak sıkılarak açık havada kurumaya bırakılarak<br />
mordanlama işlemi tamamlanmış olur.<br />
4.2 Boyama<br />
Doğal boyamacılık mordanlı boyama, küp<br />
boyama ve direk boyama yöntemleri ile yapı-
Change language