EICHELBERGER

PO GODZINACH
od alchemii do farmacji
jego ojciec Clarence nie zniósł kłopotów
finansowych i rujnującej jego zdrowie
cukrzycy i strzelił sobie w serce z zabytkowego
rewolweru Long John, pochodzącego
jeszcze z czasów wojny secesyjnej.
Życie odebrała sobie też wnuczka
pisarza, córka Bumby’ego, modelka
i aktorka Margaux Hemingway. Niemal
dokładnie 35 lat po śmierci dziadka
przedawkowała barbiturany w swoim
mieszkaniu w Los Angeles.
Pisarzowi, choć był pełnym życia bon
vivantem, obsesja samobójstwa nigdy
nie pozostawała obca. Już jako młody
chłopak napisał opowiadanie, którego
bohater, osaczony przez wilki, woli sam
pozbawić się życia niż bezczynnie oczekiwać
na pewną śmierć. Przez całe życie
rozmawiał z przyjaciółmi o samobójstwie,
choć niemal zawsze potępiał je
żarliwie – jak wtedy, gdy na nabożeństwie
żałobnym swojego ojca powiedział głośno,
że jego zdaniem zmarły będzie się
smażył w piekle, bo prawdziwemu katolikowi
nie wolno za Boga decydować
o życiu i śmierci.
Ale depresja potrafi być silniejsza niż
najgłębsze nawet przekonania i poglądy.
Życie Hemingwaya rozpadało się stopniowo.
Zawsze rujnował sobie zdrowie,
narażając się na niebezpieczeństwa i obrażenia.
Pił na umór, właściwie nieprzerwanie
chodząc przynajmniej na lekkim
rauszu. Palące słońce Florydy i Kuby
zniszczyło mu skórę. W dodatku pisarz
cierpiał na hemochromatozę – inaczej
cukrzycę brunatną, dziedziczną chorobę
metaboliczną, w której dochodzi do
nadmiernego wchłaniania żelaza z pożywienia
– której efektem ubocznym
jest właśnie depresja. Pisarza dopadały
urojenia prześladowcze. Miarka przebrała
się jednak dopiero, kiedy odeszła
wena twórcza. Hemingway nie był w stanie
pisać. Krótko po wyjściu z kliniki
psychiatrycznej położył kres swojej męczarni.
PARADA SAMOBÓJCÓW
Ernest Hemingway nie był pierwszym
i z pewnością nie ostatnim artystą, którego
dopadła depresja albo psychoza
maniakalno-depresyjna, zwana dziś
chorobą afektywną dwubiegunową. Do
szpitali psychiatrycznych albo zakładów
dla obłąkanych trafiali m.in. Francis
Scott Fitzgerald (autor „Wielkiego Gatsby’ego”),
Tennessee Williams („Tramwaj
zwany pożądaniem”), poeta T. S. Eliot,
malarz Edvard Munch. Samobójstwo
stało się udziałem m.in. Malcolma
Lowry’ego, Virginii Woolf, Mariny
Cwietajewej i Vincenta van Gogha.
Z polskich twórców wystarczy wspomnieć
Stanisława Ignacego Witkiewicza, Jana
Lechonia, Jerzego Kosińskiego, Tadeusza
Borowskiego, Aleksandra Wata, Edwarda
Stachurę i Rafała Wojaczka.
Depresje i myśli samobójcze nie omijały
muzyków. Lider Nirvany i jeden
z twórców stylu grunge, Kurt Cobain,
odebrał sobie życie podobnie jak Hemingway
– strzałem ze strzelby (choć
mimo listu pożegnalnego niektórzy do
dziś uważają, że muzyk został zamordowany
na zlecenie żony Courtney Love).
Ian Curtis, wokalista zespołu Joy Division,
powiesił się w swoim domu w Macclesfield.
Siergiej Rachmaninow dedykował
II Koncert fortepianowy swojemu
psychiatrze. Robert Schumann wykształcił
wręcz dwie osobne jaźnie – Florestan
był pełnym energii twórcą odpowiedzialnym
za największe sukcesy kompozytora,
Euzebiusz zaś przygnębionym,
zaniedbanym melancholikiem. Podczas
jednego z ataków depresji Schumann
rzucił się w wody Renu. Udało się go
odratować, ale jestestwo twórcze przepadło
na amen w odmętach rzeki. Pozostał
tylko mroczny Euzebiusz zamknięty
w zakładzie dr. Richarza w Endenich,
dzielnicy Bonn. Tam Schubert zmarł
dwa lata później.
DEPRESJA JAKO SZANSA?
Biorąc pod uwagę liczbę znanych przypadków
depresji wśród artystów, nie
sposób nie zadać sobie pytania – czy są
oni szczególnie podatni na tę chorobę?
Czy depresja rozwija zdolności twórcze?
A może między tą depresją a potencją
twórczą nie ma żadnego związku, a my
doszukujemy się go na siłę, bo chorzy
artyści są po prostu znani? Te pytania
zadał sobie wybitny psychiatra harvardzki
Joseph J. Schildkraut.
Jego praca nad podatnością artystów na
depresję zaczęła się od szkicu Rembrandta
zatytułowanego Święty Hieronim w ciemnej
komnacie. Schildkraut, oglądając szkic,
zastanawiał się, dlaczego przy tak jasnym
oknie pokój pogrążony jest w aż takim
mroku. Szybko okazało się, że szkic
powstał w 1642 r., dokładnie w tym samym
czasie, kiedy umierała ukochana
żona Rembrandta – Saskia. To odkrycie
skłoniło go do dalszych badań.
Po przeanalizowaniu życiorysów piętnastu
dwudziestowiecznych malarzy,
przedstawicieli nurtu ekspresjonizmu
abstrakcyjnego (najsłynniejszym z nich
był Jackson Pollock), Schildkraut doszedł
do zdumiewających wniosków. Przynajmniej
połowa z nich cierpiała na
słabszą bądź silniejszą formę depresji.
Harvardzki psychiatra uznał, że depresja
nie tylko częściej dotyka artystów
niż pozostałą część społeczeństwa, ale
też ma u nich znacznie silniejsze objawy.
Co jednak najciekawsze, zdaniem
Czy depresja potęguje zdolności twórcze? A jeśli tak – to jak
to się dzieje, że choroba, która zwykłym ludziom odbiera
chęć jakiegokolwiek działania, tak stymuluje kreatywność?
Schildkrauta, choć choroba rujnuje
prywatne życie twórcy, może działać
stymulująco na jego kreatywność. To
zdumiewający wniosek, zważywszy na
fakt, że jednym z głównych jej objawów
bywa wszechogarniająca niezdolność
do pracy i totalna pustka intelektualna.
Psychiatra przekonywał jednak, że dzięki
„bezpośredniej i samotnej konfrontacji
z ostatecznymi dylematami egzystencjalnymi”
depresja „mogła im
pozwolić na kontakt z niewytłumaczalnym
misterium w samym sercu tragicznej
i ponadczasowej sztuki, którą chcieli
tworzyć”. Takie właśnie podejście
doprowadziło Schildkrauta do traktowania
depresji nie jako przypadłości,
ale jako „jednej z rzeczy, której ludzkość
ma szansę doświadczyć”.
Jeśli bowiem dobrze się zastanowić, to
depresja i sztuka mają przynajmniej
jedną wspólną cechę – od niepamiętnych
czasów zmuszają do zadawania tego
samego pytania: jaki w ogóle sens ma
nasze życie?
Wojciech Mikoliński
Listopad 2008 Farmacja i ja 53