Rotterdam - Zuid - Els Bet Stedebouwkundige

speculatieve woningbouw
In de periode tot de Eerste Wereldoorlog werd de woningbouw in Rotterdam vrijwel
volledig gedomineerd door particuliere bouwmaatschappijen. Van bijzondere
aard waren de filantropische initiatieven van de Rotterdamse elite. Notabelen als
Van Ravesteyn, Spiekman, Van der Mandele en Plate zochten actief naar een oplossing
voor het woningvraagstuk. Zij namen zitting in de Gezondheidscommissie
en pleitten voor de verbetering van de volkswoningbouw. Notaris Van Ravesteyn
richtte in 1891 de NV Bouwmaatschappij ‘Rotterdam’ op. Daarna volgden o.a. de
NV Maatschappijen voor Werkmanswoningen ‘Feijenoord’ in 1895, de NV Maatschappij
voor Volkswoningen in 1909 en de NV Rotterdamsche Maatschappij ten
dienste der Volkshuisvesting in 1909. Deze maatschappijen ging het primair om
rendabele en kwalitatief goede woningen, en secundair om de opbrengst voor de
kapitaalverschaffers. Dit in tegenstelling tot de grotere groep particuliere bouwmaatschappijen,
als de N.V. Pleinzicht, Maatschappij Bergweg en Bouwgrondmaatschappij
Insulinde, voor wie het rendement voorop stond.
De groei van de havenactiviteiten en de toestroom van arbeiders leidden tot speculatie
in grond en woningen. Winst maken stond voorop. De polderverkaveling,
grondprijzen en bouwkosten bepaalden het te bouwen woningtype: rug-aan-rug
éénkamerwoningen, het dubbele woonhuis en vooral de beneden- en bovenwoning.
Beneden- en bovenwoningen werden meestal gebouwd in korte series van
vijf tot tien stuks naast elkaar. Een aaneenschakeling van meerdere projecten
van verschillende bouwers vormden samen een gesloten bouwblok. De lengte
en breedte van het bouwblok was afgeleid van het slotenpatroon en vastgelegd
in een stratenplan. Deze huizen werden aanvankelijk in twee bouwlagen en later
- vanwege de bouwkosten - in drie tot vijf bouwlagen gebouwd. De belangrijkste
kenmerken van de speculatieve woningbouw zijn:
• langgerekte gesloten bouwblokken;
• verbijzondering van de hoeken (afgeschuind, toren, risaliet, afwijkende dakvorm);
• vlakke, uit meerdere huizen samengestelde straatwanden met kleine verschillen
in de hoogte van de verdiepingen c.q. gootlijst en nuanceverschillen
in de detaillering en materialisatie van de afzonderlijke huizen;
• traditionele bouwtechniek in baksteen, hout en stuc;
• drieledige gevelopbouw: plint of (winkel)pui aan de onderzijde, woonverdiepingen
in het midden, gootlijst en kap aan de bovenzijde;
• sobere baksteenarchitectuur met historiserende details en een regelmatige
indeling in vensterassen met houten (schuif)ramen;
• één- en tweebeukige opzet; bij twee beuken een afwisseling van smalle beuken
(gang, trap, keuken) en brede beuken (voor-, tussen- en achterkamer).
Dergelijke speculatieve woningbouw is op grote schaal gerealiseerd in de
Afrikaanderwijk en de aangrenzende delen van Hillesluis. Op Feijenoord en in
Katendrecht, Bloemhof, Tarwewijk, Carnisse en Charlois waren de woningbouwcq.
stratenplannen onderling minder samenhangend. Ze hadden het karakter van
kleinschalige op zichzelf staande woningbouwclusters, veelal aan of nabij oude
dijken, landwegen of verbindingsstraten. Voorbeelden zijn de woningbouwplannen
van bouwondernemer Kloos aan de Frans Bekkerstraat e.o. (1899), van
Jungerius aan de Klaverstraat (1899), van Henkemans aan de Carnisselaan e.o.
(1899), van Verschoor aan de Ploeg- en Veldstraat (1900), van Eendenburg aan
de Millinxstraat e.o. (1901) en van Veldhuizen aan de Zwijndrechtsestraat e.o.
(1904). Rond de eeuwwisseling stonden op Zuid ongeveer 8.700 woningen en
telde dit stadsdeel circa 43.000 inwoners.
65